ەلباسى ءوزىنىڭ حالىققا جولداۋىندا بارلىق قازاقستاندىقتاردى ءبىر تۇتاس بولىپ بىرىگۋگە، قۋاتتى ءارى قازاقستاننىڭ ماڭگىلىك حالقى بولىپ قالىپتاسۋى ءۇشىن «ماڭگىلىك ەل» بولۋعا شاقىردى. ول ءوز سوزىندە: ء«بىز ءۇشىن ورتاق تاعدىر – بۇل ءبىزدىڭ ماڭگىلىك ەل، لايىقتى ءارى ۇلى قازاقستان! ماڭگىلىك ەل – جالپى قازاقستاندىق ورتاق شاڭىراعىمىزدىڭ ۇلتتىق يدەياسى. بابالارىمىزدىڭ ارمانى» – دەگەن بولاتىن.

وسى تۇستا «راللى» كومپانياسى قازاقستاندىقتاردى «ماڭگىلىك ەل» يدەياسى توڭىرەگىندە توپتاستىرىپ، ەلباسى كوتەرگەن تاپسىرمالاردى شەشۋگە وزىندىك ۇلەسىن قوسىپ جاتقاندىعىن ايتىپ وتكەن ءجون. كومپانيا باسشىسى رادا تۇياقبايدىڭ «مەنىڭ قازاقستانىم – ءوزارا كومەك» اۆتورلىق باعدارلاماسى جۇرتشىلىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن كوتەرىپ قانا قويماي، حالقىمىزدىڭ جۇدىرىقتاي جۇمىلا تۇسۋىنە قىزمەت ەتۋدە. كومپانيا سۋرەتشى، ديزاينەر تيمۋر ابىشەۆتىڭ قازاقستاندىق ەتنوستاردىڭ تۇتاستىعىن كورسەتەتىن، «ماڭگىلىك ەل» كوركەم كومپازيتسيالىق جوباسىن قارجىلاندىرۋدا. ءبىز وسى جوبا اۆتورىمەن جۇزدەسىپ، ونى تاماشا يدەياسى توڭىرەگىندە سوزگە تارتقان ەدىك.
 

– تيمۋر اعا، مۇنداي جوبانى قولعا الۋعا نە تۇرتكى بولدى جانە ونىڭ ماقساتى جايىندا ايتساڭىز؟
– ەلىمىز ءوز تاۋەلسىزدىگىن العاننان بەرى قازاقستاندا تۇرىپ جاتقان بارلىق ەتنوستاردىڭ قازاق حالقى توڭىرەگىنە بىرىگىپ، تۇتاستانىپ جاتقان تابيعي ءۇردىستى بايقايمىز. بۇل مادەنيەت پەن ءداستۇردىڭ ءوزارا ۇندەستىك تاۋىپ، قازىرگى الەمدەگى باسەكەگە توتەپ بەرەتىن ءارى حالقىمىزدى قۋاتتاندىرا تۇسەتىن ۇزدىكسىز تاريحي پروتسەسس.
الەمدىك وركەنيەتتىڭ دامۋى مەن پايدا بولۋىندا ماڭىزدى ءرول اتقارعان جانە وزگە حالىقتىڭ ۇلى قونىستانۋ ورتالىعى بولعان ەلىمىزدىڭ بەدەلىن قايتا جانداندىرۋىمىز قاجەت. ادامنىڭ قوعام الدىنداعى نەمەسە قوعامنىڭ ادام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگى ورنىققان، ياعني ءاربىر ادام قوعامدىق باعاعا يە بولعان قازاقستاندىق قوعامنىڭ جوعارى ادامگەرشىلىك داستۇرلەرىن قايتا قالىپقا كەلتىرۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. سوندىقتان بۇل جوبانىڭ باستى ماقساتى – ەلىمىزدە تۇرىپ جاتقان بارلىق ەتنوستاردى تۇتاس قازاقستان حالقى رەتىندە بىرىكتىرىپ وتىرعان قازاق حالقىنىڭ رۋحاني-ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارى مەن داستۇرلەرىن جاڭعىرتۋ بولىپ تابىلادى.

– دەگەنىمەن، ءسىز ونى نەلىكتەن شەجىرە ارقىلى جاساۋ كەرەك دەپ ۇيعاردىڭىز؟ ويتكەنى كوپشىلىك شەجىرەنى وتكەننىڭ سارقىنشاعى رەتىندە سانايدى عوي؟

– مەنىڭشە شەجىرە – ەركىندىك سۇيگىش رۋحتىڭ، قازاق حالقىنىڭ ادامگەرشىلىك مادەنيەتىنىڭ نەگىزى. سوندىقتان الدىمەن شەجىرەگە جان-جاقتى تۇسىنىك بەرىپ وتسەم.

شەجىرە بۇل – ادامنىڭ شىعۋ تەگىنىڭ قالىپتاسۋى، اۋلەتىنىڭ تاريحى. تاريحتى ادامدار جاسايدى، ال شەجىرە ادامنىڭ اتا-تەگىنىڭ تاريحى، اڭىزعا اينالعان اتا-بابا ۇرپاعىنىڭ كوپتەگەن تاعدىردى، اكەلەر مەن اتالاردىڭ، ءار ادامنىڭ جاقىن تۋىستارىنىڭ ءومىر جولى.
سونىمەن قاتار، شەجىرە – قازاق حالقىنىڭ ونەگەلىگىنىڭ قاينار كوزى. ويتكەنى ادامدى تاربيەلەۋدە اڭىزعا اينالعان اتا-بابانىڭ جاۋىنگەرلىك، ەرلىك جىرلارى ۇلكەن مانگە يە بولعان. ءوز رۋىنىڭ شوقتىعىن بيىكتەتە تۇسكەن باتىرلار مەن جىراۋلاردىڭ اتقارعان ەرلىگى ءاردايىم ۇرپاقتان-ۇرپاققا ۇلكەن ماقتانىشپەن جەتكىزىلىپ وتىرعان. سوندىقتان شەجىرە ادامعا ءوز رۋىنىڭ تولىقتاي مۇشەسى ەكەندىگىن جانە بۇرىندارى ايتىلىپ كەلگەندەي ءوز اۋلەتىنىڭ وكىلى ەكەندىگىن ءبىلدىرىپ وتىردى. بۇل ءار ادامعا اتا-تەگىنىڭ ابىرويىنا كىر كەلتىرمەس ءۇشىن ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك ارتىپ، ءوزىن كەز-كەلگەن جاعدايدا لايىقتى ۇستاۋىنا يتەرمەلەدى. اۋلەتتىڭ ابىرويى دالالىقتاردىڭ باستى قۇندىلىعى بولدى جانە رۋدىڭ نەگىزگى يگىلىگى بولىپ سانالدى. سوندىقتان دا، ار مەن ابىروي، باتىلدىق پەن ەرلىك بارلىق كوشپەندى قاۋىمداستىق مۇشەلەرىنە ءتان قاسيەت.
 

– ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، شەجىرە سوندا كوشپەندىلەردىڭ تاربيە قۇرالى بولعان با؟
– ارينە، شەجىرە – ادام بويىنداعى جاقسى قاسيەتتەردىڭ دامۋىنا جاعداي جاسادى، ماسەلەن ەرلەردە مارتتىك پەن ەرلىك، ال ايەلدەردە ىزگىلىك پەن ادالدىق سيپات الدى. قازاق ايەلدەرى ءۇشىن اۋلەتىنىڭ ابىرويى – ونەگەلىك پەن وزىنە ۇستامدى بولۋدىڭ نەگىزى بولدى. ەگەر ايەل قوعامداعى داستۇرلىك قاعيداتتارعا قايشى كەلەتىن قىلىق جاساسا، وندا ونى اتا-اناسىنا قايتاراتىن جانە بارلىق ماسقارالىق، قارابەتتىك ونىڭ تەگىنە نۇسقان كەلتىرگەن. وزگە رۋ وكىلىنە تۇرمىسقا شىققان ايەلدىڭ اتا-تەگى – ونىڭ ابىرويى مەن قادىرىنىڭ باستى كەپىلى سانالعان.
جالپى كوشپەندىلەر وركەنيەتىنىڭ ارتىقشىلىقتارىن تىزە بەرسەك تاۋسىلمايدى. ونداعى قازاق ايەلدەرى قوعامداعى وتە ماڭىزدى رولگە يە بولعان جانە وزگە دە كونە قوعامداعىلارعا قاراعاندا قۇقىعى مەن ەركىندىگى دە باسىم بولعان. تىپتەن، قاتەر تونگەن ۋاقىتتا قولىنا قارۋ الىپ، ەركەكتەرمەن قوسا وتانىن قورعاعان. بۇل دەگەنىڭىز ولاردىڭ قوعامداعى جوعارى مارتەبەسى مەن ازاماتتىق جاۋاپكەرشىلىگىن كورسەتەدى.
شەجىرەنىڭ تاعى ءبىر تاربيەلىك ماڭىزىنا توقتالساق، ول ادامداردىڭ ءوز ورنى مەن كوشپەندى قوعامداعى ءومىر ءمانىن تۇسىنۋگە اكەلدى، ياعني ءوز اتا-اناسى مەن بۇكىل اۋلەتىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، ريزاشىلىق سەزىمىن وياتىپ، ۇلكەندەرگە قۇرمەتپەن قاراۋ كەرەكتىگىن ءتۇسىندىردى. 
قازاق حالقى ءپاتريوتيزمىنىڭ نەگىزگى باستاۋى دا وسى شەجىرە. ەگەر ادام ءوز حالقىنىڭ تاريحىن ءبىلىپ، اتا-باباسىمەن ماقتانىپ جاتسا، وندا ول ەلىن دە، وتانىن دا جاقسى كورەدى دەگەن ءسوز.

– كوشپەندىلەر وركەنيەتىنىڭ ارتىقشىلىعى مول دەپ قالدىڭىز، سول جايىندا ايتا وتىرساڭىز؟
– قازىرگى الەمدىك وركەنيەتە دەموكراتيالىق باستى جەتىستىگى بولىپ ادامنىڭ ەركىندىگى مەن ايەل تەڭدىگى سانالادى. الايدا، كوشپەندى قوعامعا ولار بۇرىنعى زاماننان بەرى ءتان. ونىڭ ايعاعى رەتىندە مىنانى ايتا الام. ماسەلەن، ءبىر رۋدىڭ ادامدارى بارلىعى اتى اڭىزعا اينالعان ءبىر اتانىڭ ۇرپاقتارى، ياعني ولار شىعۋ تەگى بويىنشا ءبارى تەڭ. سونىمەن قاتار، كوشپەندى قوعامداعى ءار ادام الەۋمەتتىك نەمەسە ماتەريالدىق جاعدايىنا قاراماستان ءوزىنىڭ شىعۋ تەگىن بىلگەن جانە ءوزىن تانىستىرۋ بارىسىندا اتا-باباسىن ۇلكەن ماقتانىشپەن اتاپ وتىرعان. قۇل نەمەسە ءوز قۇقىعى بويىنشا قىسىم كورگەن ادام ەشقاشان دا ءوزىنىڭ اتا-تەگىن، اكەسىن نەمەسە اتاسىن ماقتان تۇتا المايدى. سوندىقتان دا وزگە حالىقتاردا ءوزىنىڭ ارعى تەگىن ءبىلۋ تەك اقسۇيەك، اريستوكراتتتارعا عانا ءتان بولعان.

– تيمۋر اعا، شەجىرەنىڭ تاعى قانداي ماڭىزدىلىقتارىن اتاي الاسىز؟
– مەن، شەجىرەنى گەنەتيكالىق قانا ەمەس، ۇرپاق پەن ۋاقىتتىڭ رۋحاني بايلانىسى دەر ەدىم. ويتكەنى، ول اتا-بابالارىمىزدىڭ كەز-كەلگەن ادامدى ناقتى تانىپ بىلۋىنە نەگىزدەيتىن ۋاقىت پەن كەڭىستىك شاماسىنىڭ وزىندىك جۇيەسى. ادامعا تانىسۋ بارىسىندا ءوز رۋىن، ودان كەيىن اكەسىنىڭ نەمەسە اتالارىنىڭ ەسىمدەرىن تىزبەكتەپ اتاپ شىعۋ عانا جەتكىلىكتى بولعان، ياعني تانىس ءبىر ەسىم شىققانشا. ءوز اتا-تەگىن ءبىلۋ قازىرگى ۆيزيتكالىق كارتوچكا نەمەسە جەكە كۋالىك سياقتى قىزمەت اتقارعان ءارى ونى وزگە دە ايماقتاعى تۇركى تايپالارى اراسىندا تەڭ دارەجەدە كورسەتىپ، ابىرويلى قابىلداۋعا جاعداي جاساعان.
شەجىرە دەگەنىمىز – ءاربىر كوشپەندى قوعام مۇشەسىنىڭ ازاماتتىق قۇقىعى مەن الەۋمەتتىك قورعالۋىنىڭ نەگىزى. ويتكەنى، رۋ ءوزىنىڭ ءار مۇشەسىنىڭ ارى مەن ابىرويىن قورعاۋعا كەپىلدىك بەرەدى. ەگەر ارتىندا بۇتىندەي ءبىر اۋلەتى تۋرعان ادام وزگەلەردەن قورلاناتىنداي ءسوز ەستىپ، جامان قىلىقتارعا بوي الدىرسا ول رۋ تاراپىنان مىندەتتى تۇردە جازالاناتىن. ويتكەنى، رۋ ءوز مۇشەلەرىنىڭ اربىرىنە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعان، ادام ەڭسەسىنىڭ ءتۇسىپ، ازىپ-توزىپ نەمەسە قايىر سۇراپ كەتۋىنە جول بەرمەگەن. مۇنداي جاعدايداعى قارابەتتىك پەن ماسقارالىق وتباسىن ءارى بۇتىندەي ءبىر رۋدى، اۋلەتتى جەرگە قاراتاتىن. سوندىقتان بۇكىل رۋ مۇشەلەرى ءوز وكىلدەرىنىڭ ونداي كۇيگە تۇسۋىنە جول بەرمەۋگە تىرىسقان.

– شەجىرەنى نەلىكتەن بايتەرەك تۇرىندە بەينەلەۋ كەرەك دەپ شەشتىڭىز؟
– بۇل دا كونە ءداستۇر بويىنشا. تامىرى تەرەڭگە بويلاعان اتا-تەكتىڭ بايتەرەگى دەگەن ۇعىم بۇرىننان بار. بايتەرەك – ءومىر سيمۆولى جانە ول تاريحتىڭ تۋىن، حالىق پەن رۋدىڭ ءوسۋى مەن دامۋىن كورسەتەتىن كورنەكى ءتاسىل. كومپوزيتسيانىڭ ءدال ورتاسىندا جالپى قازاقستان اعاشى بولادى، تامىرىندا اريا، عۋندار، ساقتار سياقتى كونە تۇركى حالىقتارى ورىن الادى، ودان كەيىنگى دىڭگەكتە سارماتتار، تيگراحاۋد جانە باسقالارى، ودان جوعارى قازاقتىڭ نەگىزىن قالاعان ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز جانە كىشى ءجۇز تارماقتارى كەتەدى جانە ونداعى بۇتاقتان ءار ءجۇزدىڭ رۋلارى تارايدى. دىڭگەكتىڭ جوعارى جاعىندا كەيىننەن ەلىمىزدىڭ ايماعىندا پايدا بولعان حالىقتار، تاريحي حرونولوگياعا سايكەس ورنالاساتىن بولادى. ورىستىڭ، تاتاردىڭ، ۇيعىردىڭ، كارىستىڭ، نەمىستىڭ باسقا دا ەتنوستاردىڭ بۇتاقتارى بوي كوتەرەدى. مىنە، وسىنداي كەيىپپەن ول قازاقستان حالقىنىڭ بىرلىك سيمۆولىن كورسەتەتىن كوركەم بايتەرەك بولادى.
بۇل ەكسپوزيتسيا بارلىق قازاقستاندىقتاردىڭ ءمىناجات ەتۋ ورتالىعىنا اينالادى دەگەن ويدامىن. ويتكەنى، ەلىمىزدەگى ءار ازامات ۇلتى مەن شىعۋ تەگىنە قاراماستان ول جەردەن ءوزىنىڭ اتا-باباسى مەن تامىرىن تابا الادى. ول ءار ادامعا وسى بايتەرەكتەن ورىن الۋ مۇمكىندىگىن بەرىپ، وتان ءۇشىن يگى ىستەر جاساۋىنا ىنتالاندىرا تۇسەدى دەپ ويلايمىن. 
سونداي-اق، جايقالىپ ءوسىپ تۇرعان بايتەرەك كونە قازاق اڭىزدارىندا دا كەزدەسەدى. اتا-بابالارىمىزدىڭ تانىمى بويىنشا دۇنيە جەر استىنداعى، جەر ۇستىندەگى جانە اتا-بابالارىمىزدىڭ رۋحتارى مەكەن ەتەتىن اسپان الەمىندەگى تىرشىلىكتەن تۇرادى. ولاردىڭ بارلىعىن وسى قاسيەتتى «بايتەرەك» اعاشىمەن بايلانىستىرادى. ياعني، تامىرى جەر استىنداعى الەم، دىڭگەگى ءبىزدىڭ، ال ۇشى كوزگە كورىنبەيتىن تىلسىم اسپان مەكەنى. سوندىقتان بولار شەجىرەنى كوبىندە وسى اعاش كەيپىندە جاسايدى، ويتكەنى ول ايتىلعان بارلىق الەم مەن ۇرپاقتار ساباقتاستىعىن بايلانىستىرىپ، ءبىر ءبۇتىن ەتىپ تۇرادى.
وسىنداي ء«ومىر اعاشىنىڭ» ادەمى وبرازىن دجەيمس كامەرون ءوزىنىڭ «اۆاتار» فيلمىندە جاسادى. مەنىڭشە بۇل اڭىزدى ول كەزىندە تۇركى تايپاسى بولعان جانە بۇگىنگى كۇنگە ساقتاپ جەتكىزگەن سولتۇستىكامەريكالىق ۇندىلەردەن العان سياقتى. نە دەسە دە مۇندايدى ويلاپ تابۋ مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى ولاردىڭ «ەيۆا» اعاشى مەن ءبىزدىڭ «بايتەرەكتىڭ» ورتاق دۇنيەلەرى وتە كوپ.
شەجىرە – بۇل ۋاقىت پەن ۇرپاقتار ساباقتاستىعىنىڭ جاندى بايلانىسى. مەنىڭ ىشكى تەرەڭ تۇيسىگىم بويىنشا ارۋاققا دەگەن سەنىم جانە ولاردىڭ جەر بەتىندەگى تىرشىلىك يەلەرىن جەبەپ ءجۇرۋى، قازاقى مەيرىمدى بولمىسىمىز بەن بۇگىنگى ءبىزدىڭ باستى جەتىستىگىمىزدى قۇراپ تۇرعانداي ءارى ومىرگە دەگەن قۇشتارلىعىمىزدىڭ ارقاۋى ىسپەتتى.

– جالپى ەلباسىنىڭ «ماڭگىلىك ەل» بولۋعا شاقىرعان يدەياسىن قالاي قابىلدادىڭىز؟
– العاش بۇل يدەيانى شىڭعىسحان كوتەرگەن بولاتىن، ياعني بارلىق تۇركى حالىقتارىنىڭ حانى ەتىپ جاريالاعان كەزدە. ەندى مىنە 800 جىل وتكەن سوڭ عانا ءبىز ۇلى ۇلت بولۋعا قايتا دايىن وتىرمىز.
مەنىڭشە، ەلىمىزدەگى بارلىق حالىقتىڭ «ماڭگىلىك ەل» بولىپ بىرىگۋى بۇل ءبىزدىڭ وسى الەمدەگى لايىقتى ورنىمىزدى الۋداعى جالعىز مۇمكىندىگىمىز. پرەزيدەنتىمىزدىڭ ءاردايىم ءبىزدى بىرلىككە شاقىرىپ، قوعامنىڭ تۇتاستىعىنا ءوزى كەپىل بولىپ وتىرعانى ءۇشىن ۇلكەن العىسىمدى بىلدىرەم. ءبىر ەلدە تۇرىپ جاتقان حالىقتاردىڭ تەڭسىزدىگى ءارى ءوزىن ەركىن سەزىنە الماعان الەمنىڭ وتە نازىك، مورت سىنىپ كەتۋى مۇمكىن ەكەندىگىنە ۋكرايناداعى سوڭعى وقيعالار كۋا. سوندىقتان ەلىمىزدەگى ۇلتتاردىڭ ۇيىسىپ، بىرلىگىنىڭ نىعايا ءتۇسۋى ءبىز ءۇشىن ماڭىزدى بولىپ قالا بەرمەك.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
 

سۇحباتتى جۇرگىزگەن 
ادىلەت مۇساحاەۆ

Ult.kz