Qazaqstannyng tәuelsizdik alghanyna 23 jyldan asqanda osynday súraq qoyyp, bas qatyru – naghyz masqara emes pe?

Qazaq tilining bolashaghyna senbey me?

Ras, 23 jyl – Tariyh-Ata ýshin qas-qaghym-aq sәt, biraq el ýshin, onyng halqy ýshin, sol halyqtyng últtyq sanasynyng qalyptasuy ýshin búl – әjeptәuir uaqyt. Osy merzim ishinde «Qazaqstan Respublikasy» atalatyn elding túrghylyqty júrty sanadaghy otarlyq shyrmaudy ýzip, ózin tәuelsiz memleketting tәuelsiz azamaty sezinuge tiyis qoy. Ókinishke qaray, el arasynda onday jappay úmtylys bayqala bermeytin sekildi. 

Birde әleumettik jelilerding birinde Serik esimdi azamat mynaday pikir jazyp, kópshilikti oilasugha shaqyrdy:

«Atamekenge osydan 18 jyl búryn oralghan qazaqpyn, – dep bastapty ol sózin. – Ana tilimdi, әriyne, jaqsy bilemin, al orys tiline óte shorqaqpyn. Bala kýninde oqymaghan son, ýirenbegen son, qiyn eken, sanagha sinbedi. Qazaqstandaghy uniyversiytetterding birinde bir topta 19 adam oqydyq, solardyng tek ýsheui ghana oryssha pәnderdi jetik mengerdi, ústazdardyng tapsyrmasyn tap-túinaqtay ghyp oryndap jýrdi. Al biz oryssha týsinbegen son, qazaq tilindegi materialdardan tam-túmdap birdeme jazyp kelgen bolamyz, keyde onyng ózin jetistirmeymiz. Oqu bitirgen son, júmysqa túru kezinde de oryssha bilmeuding kóp zardabyn tarttym. Jalpy, atajúrtyma oralghaly kóresini osy orysshagha shorqaqtyqtan kórip kelemin. Endi men kórgen qiyndyq pen kemsitudi úrpaghym kórmesinshi degen oimen úlymdy orys mektebine bersem dep otyrmyn. Múnym dúrys pa? Qalay oilaysyzdar?».

Onsyz da bireuge aqyl aitugha kelgende aldymyzgha jan salmaytyn júrtpyz ghoy, múnyng ýstine, saual avtory «qalay oilaysyzdar?» dep tikeley kózqarasyndy súrap túrsa, qay qazaq qarap qalsyn, pikir degen bógetti búzghan susha laqylday aqtarylypty.

Mira: «Orys tilin bilmesen, júmysqa túru qiyn. Qazaqsha bilgen-bilmegening eshkimge qajet emes, aldymen oryssha biletinindi súraydy».

Nazgýl: «Orys mektebine berme! Mening әke-sheshem de orys tilin bilmeuding zardabyn bir kisidey-aq tartty. Sonda da tistenip jýrip, bizdi qazaq mektebinde oqytty. Soghan qaramastan qazir orys tilin orystardyng ózinen artyq bilmesem, kem bilmeymin. Óitkeni, qoghamdyq orta solay. Jalpy, qazir «bala orys tilin bilmey qalady» dep qorqudyng ózi kýlkili ghoy».

Ernar: «Orys tilin bilui ýshin balany orys mektebine beru mindetti emes. Ony balagha ómirding ózi-aq ýiretedi».

Saghyn: «Qalasanyz, nemis mektebine de bere alasyz...».

Ondasyn: «Men de oilanyp jýrmin. Qazaq mektepterinde bilim beru jaghy nashar dep estiymin. Ekinshi jaghynan, oryssha oqysa, balanyng minezi búzyla ma deymin. Orystildiler sәl arsyzdau keledi ghoy».

Qazybek: «Qazaq mektebine bere beriniz, bәribir 11-di bitirgenshe oryssha sóilep ketedi».

Omar: «Bәring orys mektebine bersender, qazaq mektebinde kimning balasy oqidy?».

Fatima: «Qay tilde oqysa da, eng bastysy – otbasyndaghy tәrbiye. Ýide qay tilde sóileseniz, bala sodan ýirenedi».

Haydar: «Balany orys mektebine bergennen Qúday saqtasyn! Bezbýirek bolyp ketedi. Biz anau jyly studentterding óle-jyrlaryn qúrastyryp, kitapsha shygharghanbyz. Sonda qazaqsha oqyghan jas aqyn jigitterding kóp óleni tughan jerge, anagha, mahabbat taqyrybyna arnalghan, al oryssha jazatyn balalardyng ólenderining kóbi... ajal, ózin-ózi óltiru, ómirden týnilu sekildi qorqynyshty taqyryptardy qamtypty».

Búl – qaptaghan qalyng pikirding arasynan bizding iriktep alghanymyz ghana. Áytpese «Óte dúrys: oryssha oqytu kerek!», «Oryssha oqyghan bala erteng jerde qalmaydy, bir jerdi jaryp shyghady!», «Qazaqsha oqysa, balanyz júmys tappay sýmireyip jýredi»... degen sekildi óz tilinen, óz mektebinen bezingen, jeringen bireulerding ýreyli sózderinen it batpaqtap, at sýrinedi.

Búl júrtqa ne kóringen sonda? «Qazaqstannyng bolashaghy – qazaq tilinde!» degen el preziydentining sózine senu-senbeu – әriyne, әrkimning óz erkinde. Biraq senbegenning ózinde, qazaq bola túryp, Qazaqstandy meken ete otyryp, óz balasyn qazaqtyqtan alystatugha nege úmtylady? Álde qazaq tilining bolashaghy baryna kýmәndana ma? Sonda ana tili adamnyng tek qyzmetine, bolashaghyna ghana qajet pe? Ol jer, su, aua sekildi adamgha minut sayyn, sekund sayyn, sәt sayyn asa dilgir, asa qymbat úghym emes pe?

Bala negizgi bilimdi óz tilinde alghany jón

«Óz balasyn qazaqtyqtan alystatu» degen sózdi bekerden-beker qoldanyp otyrghan joqpyz. Óitkeni, orys mektebinde oqu – tek sol tilde bilim alu ghana emes. Oryssha oqu – sol tilding ókiline tәn bolmys-bitimge beyimdelu, sol tilding ókiline tәn oilau jýiesin qalyptastyru, sol tilding ókiline tәn minez-qúlyq, mentaliytetti boygha siniru degen sóz. Yaghni, óz últynyng tәlim-tәrbiyesinen, ruhynan alystau, qazaqtyq qasiyetten airylu.

Talay qyzmetterde istegen tanys aghayymyzdyng eki úly boldy. Ýlkeni orys mektebinde, kishisi qazaq mektebinde oqydy. Qúdanyng qúdireti, ýlken úl ýige qonaq kelse boldy, esigin tars jauyp alyp, bólmesinen shyqpaydy. Asty da onasha ishedi. Áke-sheshesi, әlde kelimdi-ketimdi kisiler bergen tәtti-pәtti, jyly-júmsaqty tipti inisinen jasyryp, teris qarap jatyp, tyghyp jeydi. Al kishi úl ýige adam kelse, quanady, jýgirip shyghyp amandasady, ýiirilip janynan shyqpaydy. Eki alma berse, birin aghasyna ala jýgiredi. Birge tughan bauyrlar, biraq minez-qúlyq, úghym-týsinikteri – eki basqa.

Tap osynday mentaliytet ereksheligin jazushy, audarmashy Gerolid Beliger de jazady: «Byvshiy zamministra vremen Kunaeva rasskazyvaet. U nego devyati vnukov. Odin uchilsya v kazahskoy shkole, ostalinye – v russkoy. Togo, kto uchilsya v kazahskoy shkole, on otpravlyal na vremya kanikul v aul, y tam on ovladel svobodno kazahskim yazykom, proniksya kazahskoy mentalinostiu, pas yagnyat, kosil seno, sovershal so sverstnikamy nabegy na kolhoznuy bahchu, igral, ozoroval. Seychas on, Dauren, uje vzroslyi, chasto naveshaet ovdovevshego deda, tshatelino sledit za soderjimoe holodilinika, vybrasyvaet starye produkty, zabivaet svejimi.

Odnajdy ded tashil s bazara dve ogromnye sumki. Na ostanovku na svoey mashiyne podezjaet kakoy-to pareni y govoriyt: «Ata, sadiytesi. Podvezu». Ded nastorojilsya: s kakoy staty on syadet v neznakomuy mashinu. «Rahmet, ainalayyn! Na tramvae doberusi». Neznakomes govoriyt: «Vy, ata, navernoe, menya ne uznali. Ya vedi drug vashego Daurena». Dovez starika s sumkamy domoy. Potom dolojil drugu: «Ya segodnya vstretil na ostanovke tvoego ata s sumkami, dovez do domu». Nemnogo pogodya zvonit vnuk: «Ata, chto vy delaete?! Vy je pozoriyte vesi nash rod. Zavtra vedi po vsemu gorodu poydut razgovory: deskati, byvshiy zamministra, kak bishara-sirota, s sumkamy tashitsya s bazara. Budto net u nego ny detey, ny vnukov. Sram-to kakoy! Esly tebe chto nado, govory mne, ya sam vse priyvezu».

A ostalinye vosemi vnukov, vospitavshiyesya v russkih shkolah, o takom y ne pomyshlyayt, y vse eto im nevdomek. Pry vstreche govoryat: «Salut, atashka!» ily brosayt mimohodom: «Chao, atashka!». A o semeynom dostoinstve, o chesty y gordosty roda y ponyatiya ne iymeiyt... Podobnyh priymerov raznoy mentalinosty y ya vstrechal nemalo. Esti bolishaya raznisa v raznom nasionalinom vospitaniiy...» («Pletenie chepuhiy»). 

Basqa júrtty qaydam, «oryssha oqytu» degenning zardabyn qazaq әbden úmytpastay este saqtasa kerek edi. Ana tilinen maqúrym qalghan myndaghan mәngýrt qaydan shyqty? «Oybay, oryssha oqysyn, qaytse de, әiteuir nan tauyp jesin, qazaqshany ýide jýrip te úmytpaydy!» degen ústanymnan emes pe? Endi sol «arghy jetke birjola ótip alghandardyn» talayy qazaqtyng ózine qarsy shyghyp jýrgen joq pa? «Qazaqtildi qogham», «orystildi orta» bop, ekige jarylyp, esimizdi jinay almay jatqan joqpyz ba qazir?

Rasynda da, Qazaqstannyng býgingi jaghdayynda «bala oryssha bilmey qalady» dep alandaudyng ózi – kýlkili. Óziniz oilap kóriniz, qazaq mektebinde de orys tili oqytylady. Teleradioarnalar jappay oryssha sayrap túr («Qazaqstan» últtyq arnasy, «Shalqar» jәne Qazaq radiosynan basqasy). Ghalamtor – o bastan. Aulada – qazaghy-orysy aralas balalar. Yaghni, orys tilinen qashyp qútylu mýmkin emes!    

Psihologtar adam ainaladaghy býkil zat, qúbylys, úghymdardy týgel әueli óz tilinde qabyldap, sanasynda qalyptastyryp ýlgergen song baryp, ózge tildi ýirenuine bolatynyn aitady. Key elder osy keneske jýginedi. Mәselen, Ispaniya men Izraili mektepterinde 7 synypqa deyingi býkil pәn ispan jәne ivrit tilderinde jýrgiziledi eken. Sodan song baryp, yaghni, «bala óz tilining qúnaryna jaqsylap qanyqty» degen mezgilde belgili bir shet tilin (kóbinese aghylshyn) qosa oqytady. Óz úrpaghynyng qamyn oilau degen, mine, osy!

Yaghni, bala negizgi bilimdi óz ana tilinde alghany jón. Al odan song qay tilde oqysa da, týpki negizin, últtyq qasiyetin joghaltpaydy.

Sәken SYBANBAY.

Abay.kz