Kenjebolat JOLDYBAY, sayasattanushy.

Tamyljyghan tamyzdyng sonyn ala Elbasymyz Núrsúltan Nazarbaev júmys saparymen Jezqazghan ónirinde bolghany barshamyzgha jaqsy mәlim. Osy saparynda Preziydent Úlytau tórinde arnayy súhbat berdi. Ol әngime barysynda arysy grek tarihshysy Gerodottyn, orta ghasyrlyq sayahatshy Plano Karpiniydin, berisi orys pen qytay jazbalarynda atalatyn Úlytaudy, Asanqayghy, Alasha han, Joshy han, Bolghan ana, Batu han, Edige, Toqtamys, Ámir Temir, Kerey men Jәnibek, Qasym han, Tәuke han, Abylay han, Ketbúgha, Baraq, Tóle, Qazybek jәne Áyteke biyler, Bógenbay, Qabanbay, Kenesary siyaqty el bastaghan kósemder, sóz bastaghan sheshender, qol bastaghan batyrlar ómirleri tikeley Úlytaumen sabaqtas ekenin óskeleng úrpaq sanasyna siniru kerektigin erekshe atap ótti.

         Óz basym Preziydentting tereng de maghynaly әngimesinen song halyqtyng kónil kýiining erekshe kóterinki ekendigin Úlytau audanynda eki mәrte bolyp, júrtshylyqpen kezdesuler ótkizgen tústa meylinshe anghardym. Jasyratyny joq, keyingi jyldary Jezqazghannyng ainalasyndaghy mys keni kózining azaya bastaghany nәtiyjesinde búl aimaqtyng damu bolashaghyna degen alandaushylyq oryn alghanyn biletinbiz. Ásirese, kezinde jerining qoynauynan marganes keni qazylyp Úly Otan soghysynda jeniske jetuimizge mol ýles qosqan, keyinde osy kenimen qosa tóskeyinde maly manyrap halyq iygiligin bayytqan, sóitip tasy órge domalap túrghan, óz tuyp-ósken jerim Jezdi qalashyghynyng býginde mýshkil kýige týskeni janyma qatty batyp jýretin. Osynday bir alang - kýleng tústa Elbasy Úlytau – Jezqazghan ónirine arnayy kelip, tek aimaq ýshin ghana emes, jalpy elimiz ýshin strategiyalyq túrghydan asa manyzdy «Jezqazghan – Beyneu» temirjol magistralining túsauyn kesti, sóitip osynau ólkening ekinshi tynysyn ashty. Týptep kelgende búl jayt, Elbasynyng sózimen aitar bolsam, Jezqazghan ónirinen ghúlama ghalym Qanysh Sәtbaevtyng mys kenin tabuymen jәne Jezqazghan qalasynyng ornyghuymen sabaqtas nәrsege para-par bolyp otyr. Óitkeni, temirjoldyng boyynan júmys tabylady. Júmys bolghannan keyin kentter boy kóteredi. Halyq qondanady, dalamyzdy el jaylaydy.  Osy rette Núrsúltan Nazarbaev «Núr Otan» partiyasynyng sayasy kenesining songhy otyrysynda, paydalanugha berile bastaghan «Jezqazghan – Beyneu» temirjoly boyynda qazirding ózinde janadan meken-jaylar payda bolyp, ol jerlerde adamdar ýshin jýzdegen júmys oryndary ashyla bastaghanyn jetkizdi.

         Memleket basshysynyng Úlytauda til mәselesine qatysty aitqandary da kónilde jýrgen keybir kýdikterdi seyiltti desem әste qatelese qoymaspyn. Kezekti ret Elbasy qazaq tilining qoldanyluy, onyng órkendeui ýshin barlyq jaghdaylardyng jasalynyp jatqany jayly egjey-tegjeyli aityp berdi. Ata zanymyzda  «Memlekettik til – qazaq tili» dep taygha tanba basqanday etip jazylghanyna, eshkimning qazaq tilinde sóileme dep, kedergi jasamaytynyna, Til turaly zandy qoldanyp, ózimizben ózimiz qazaqsha sóilesuimiz kerektigine erekshe nazar audardy. Ókpe aita bermey, tilding mayyn tamyzyp sóilep, ózge júrtqa ýlgi kórsetu qajet dey kele, Preziydent: «Baqytsyzbyn» degen adam baqytsyz bolady. «Baqyttymyn» dep jýrse, baqytty bolady. «Tilimiz bar» dep jýrse, tilimiz bar bolady, «tilimiz joq» dep jýrse, tilimiz joq bolady» dep, ortagha keleli oy tastady.

         Ádildikke jýginsek, songhy jiyrma jyl aralyghynda qazaq tilin damytu túrghysynda jaqsy baghyttaghy ózgeristerding bar ekendigin moyyndau kerek. Múny men Jezqazghan oblystyq «Qazaq tili» qoghamynyng basshylarynyng biri retinde 1993 – 1997 jyldary qazaq tilining mәselesimen tikeley shúghyldanghan jan retinde tolyq aita alamyn. Áli esimde. Qogham tarapynan respublikalyq dengeyde ana tilimizding jay-kýiine arnalghan konferensiya úiymdastyrylyp, bir kýn boyy búryndary tek orys tilinde is-sharalar ótetin oblystyq sayasi-aghartu ýiinde birynghay qazaqsha sóilegenimizge mәz bolghan edik. Sonda ghoy mening esime Daghystannyng halyq jazushysy Rasul Ghamzatovtyng myna әngimesi oralghany: «Ákey 1939 jyly orden alu ýshin Mәskeuge barady. Ol zamanda búl erekshe oqigha sanalatyn. Omyrauyna orden taghyp oralghan әkeyden auyldastary Mәskeu qalasy, Kremli, orden tapsyrghan Mihail Ivanovich Kalinin turaly súrap, erekshe este qalarlyq oqigha aityp beruin ótinipti. Sonda әkeyding aitqany: - Eng tamasha oqigha Mihail Kalinin mening atymdy oryssha emes, avarsha aitty. Meni Gamzat Sadasa demey, Sadasa Hamsat dep atady. Sender búl oqighany menen estip únatyp otyrsyndar, al men Kremli tórinde Kalininning óz auzynan estigen әserimdi jetkize almaymyn. Men orden alghanyma emes, Kremlide avar sózin estigenime quandym».

Shýkirshilik, býgin resmy sayasat qazaq tiline ong qabaq tanytuda. Qazir memleket memlekettik tildi damytu ýshin barlyq qajet nәrseni jasauda, qazaq tilin qoldau maqsatynda jyl sayyn milliardtaghan qarjy bólinude. Býgingi tanda respublikamyzda jýzden astam aimaqtyq, qalalyq, audandyq qazaq tilin oqyp-ýirenu ortalyqtary júmys isteydi. Jiyrmadan astam kompiuterlik baghdarlamalar әzirlenip, barlyq atqarushy organdar olarmen tolyqtay qamtamasyz etildi. Qazaq tilining aqparattyq kenistigin keneytu maqsatynda Internette «Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tili» web-portaly jasaldy, onda balalargha arnalghan mulitiymedialyq keshender, sózdikter, oqulyqtar ornalastyryluda.

Tәuelsizdik jyldarynda respublikada mynnan astam qazaq mektepteri ashylyp, júmys istey bastady. Býgingi tanda barlyq mektepting 80 payyzdayy taza qazaq tilinde bilim beredi. Al olarda 1,5 millionnan astam bala oqidy. Jylma jyl búl kórsetkishting arta týskeni bayqalyp otyr. Sonymen qatar, basqa últ ókilderi balalarynyng qazaq tilin mengeruge degen yntasynyng artyp kele jatqany bayqalady. Keybir mәlimetterge qaraghanda, olardyng sany býginde jiyrma mynnan asqan.

Kezinde qazaq ziyalylarynyng Almatyda, eng bolmaghanda, bir qazaq mektebin ashu ýshin qansha ter tókkenin jaqsy bilemiz. Býginde múnda 68 qazaq mektebi júmys isteydi. Astanada da osynday jaghday qalyptasqany mәlim. Astanagha kóship kelgenimde balalarymdy qazaq mektebine ornalastyru ýshin әure-sarsangha týskenim bar. Aqyry olardy aralas mektepke beruge mәjbýr boldym. Endi mine, salystyrmaly týrde qysqa merzimning ishinde jaghday týbirinen ózgerdi. Astanada býgin qazaq tilinde oqytatyn 30-dan astam mektep júmys isteydi. Ereksheligi sol, jyl sayyn elordada, barlyq derlik oblys ortalyqtarynda zamanauy jabdyqtalghan eki-ýsh qazaq mektebin ashu jaqsy dәstýrge ainalyp keledi. Kóptegen mektepter, sonyng ishinde qazaq mektepteri de, keng jolaqty Internetke qosylghan әri búl oqytu oryndarynda oqu ýderisin avtomattandyrugha jәne әlemdik dengeydegi sandyq jýiege qosugha qajetti jaghdaylar tughyzylghan. Sonyng nәtiyjesinde qazaqstandyq oqushylar halyqaralyq týrli pәn olimpiadalarynda jýldeli oryndardan kórinude.

Bir atap óterligi, olimpiadalar jenimpazdarynyng ishinde, sonday-aq «Altyn belgi» iyegerlerining arasynda qazaq mektepterining oqushylary basym. Búl qazaq mektepteri oqushylarynyng bilim dәrejesi orys mektepterinen kem soqpaytynynyng naqty dәleli. Qaybir kezderi, qazaq mektebine balalaryn bergen keybir ata-analar balalaryn orys mektepterine qaytaryp alyp jatyr degen sybystardyng bolghanyn bilemiz. IYә, múnday jayttardyng biren-saran oryn alghany ras, biraq ol jaghdaylar tәuelsizdikting alghashqy jyldaryna tәn qúbylys bolatyn. Al qazir tarih dóngelegi qazaq tilin biyik beleske kóterdi, búl ýderisti endi eshkim de toqtata almaydy.   

            Degenmen, belgili jurnalist Bauyrjan Omarov aitatynday, «tóbesinde ýkisi bar tilimizding eptegen mýkisi de joq emes». Áli de qazaq tili kýndelikti ómirimizge tolyghymen sinip kete almay otyr. Tilding bostandyghy, zandylyq, әdiletti qogham qúru mýmkindigi qolymyzgha tiyse de, boyymyzgha singen qúldyq, qorqaqtyq psihologiyadan kóbimiz aiyqqan joqpyz. Nәtiyjesinde tilge degen ong kózqaras, syi-qúrmet jetispeydi.  Qaysy bir qazaqtyng óz tilin óz tilim, ana sýtimen boyyma daryghan úly tilim dep moyyndamaytyndary qynjyltady. Sodan bolar, resmy basqosulardyng kópshiligi bir-eki auyz qazaqsha sózben bastalyp, әri qaray ózge tilde ótip jatady. Múnday jaghday halyqqa qyzmet kórsetu oryndarynda da jii bolyp túrady. Sonday-aq, qazaq qyzdary men әielderining kópshiligining qazaqsha sóileuge úmtylmaytyndary oilantpay qoymaydy. Memleket basshysynyng aqparat qúraldarynyng birining saualyna bergen jauabynda: «Balanyng tili qazaqsha shyqpasa, ata-anasy tughan kezde onyng tilin qazaq tilinde bastatpasa, ony ýirenu onaygha soqpaydy. Qazaqtyng dombyrasynyng ýnin týsinu, qazaqtyng minezin úghynyp, jan dýniyesin zerdeley alu ýshin de eng aldymen qazaq bolyp ósu, qazaq tilin bala jastan mengeru qajet» degen edi. Yaghni, otbasynda qazaqsha, ana tilinde sóileu – bala ýshin óte manyzdy. Ana tilinde tәrbiyelengen jas qana eseygende ózin óz últynyng shyn ókili retinde sezine alady.

 Songhy kezderi sóz mәdeniyetinin, sóileu mәdeniyetining kýrt tómendep bara jatqanyn da moyyndauymyz kerek. Múnday jaghday, ókinishke oray, ana tilimizge degen ontayly qoghamdyq kózqaras pen ahualdy qalyptastyratyn búqaralyq aqparat qúraldarynda oryn alyp otyr. Búl jóninde 2014 jylghy 26 qarashada Astanada QR Mәdeniyet jәne sport ministrligi Tilderdi damytu jәne qoghamdyq-sayasy júmys komiytetining qoldauymen «Degdar» qoghamdyq kelisimdi qoldau qory ótkizgen  «BAQ jәne memlekettik til» taqyrybyndaghy konferensiyada jan-jaqty sóz boldy. QR Mәdeniyet jәne sport ministrligi men Investisiyalar jәne damu ministrligining resmy ókilderi, QR Parlamenti Mәjilisining deputaty, tanymal til janashyry Orazgýl Asanghazy, «Egemen Qazaqstan» respublikalyq gazeti» aksionerlik qoghamy preziydenti Sauytbek Ábdirahmanov,  ghalymdar Namazaly Omashev, Qayrat Saq, Túrsyn Júrtbay, Vidady Salahov, Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri, jazushy Didahmet Áshimhanúly,  bilikti jurnalister Esengýl Kәpqyzy, Dәuren Quat, Rahat Jaqsybay, sonday-aq elimizdegi elektrondyq sayttardyng basshylary men әleumettik jelilerdegi blogerler qatysqan mәrtebeli jiynda birshama syn-pikirler aitylyp, birqatar kemshilikterding beti ashyldy, keleli oilar ortagha salyndy.

         Konferensiyada «Tilder turaly» QR zanynda belgilengen talaptargha qaramastan respublikalyq kommersiyalyq telearnalar men radiolardyng memlekettik tilge qatysty tildik normany saqtamaytynyna, solay bola túra  zannyng saqtaluyn qadaghalaushy oryndar jaghynan naqty júmystar joqtyng qasy ekendigine nazar audaryldy. Osy rette Qazaq radiosynyng memlekettik tildi ózining kýndelikti júmysynda tolyq qoldanyp jýrgen jәne barynsha nasihattap jýrgen birden bir aqparat kózi ekendigi aityla kele, alayda ony respublika júrtshylyghynyng bәrining birdey tynday almay otyrghandyghyna alandaushylyq bildirildi. Tipti Parlamentting de múnday mýmkindikten shet qalyp otyrghany, shet eldik kólikterde de osynday jaghday oryn alghandyghy, respublika audandarynyng birqatar eldi mekenderi de әli kýnge deyin Qazaq radiosyn esty almay kele jatqany jәne atalmysh mәselening tez arada tiyisti oryndar tarapynan ong sheshimin tabu kerektigi eskertildi. Sonymen qatar, aqparat kenistiginde geografiyalyq ataulardy, qosarlanghan sózderdi jazuda, sóz jikteude, tynys belgilerin qoldanuda kezdesetin grammatikalyq qatelikter; anyq sóilemeu, asyghyp sóileu tәrizdi orfoepikalyq qatelikter; kense tilining jii qoldanyluy; beyәdeby sózderdi jóndi-jónsiz qoldanu ne olardy retsiz tәrjimeleu; sóz maghynasyn dәl bere almau, sóz astaryn anghara bermeu siyaqty ortaq kemshilikter oryn alyp kele jatqany aityldy.

          Konferensiyada osylardy jәne ózge de aitylghan kemshilikterdi aldaghy uaqytta boldyrmau әri olardyng aldyn – alu maqsatynda naqty úsynystar da engizildi. Mәselen, BAQ-ta tildik ahualdy jaqsartu ýshin tiyisti qúzyrly ministrlik tarapynan elektrondy dialektika jәne diksiya mәselelerine qatysty orfoepikalyq synaq jasau; tildi biluding bedelin kóteru maqsatynda qazaq tildi jurnalisterding arasynda bayqaular ótkizu; BAQ tilining әdeby til qalybyna say keluin saraptau; kórermender men tyndarmandardyn, sonday-aq oqyrmandardyng qatysularymen tilge orasholaqtyqqa baylanysty arnayy monitoring jýrgizu; búqaralyq aqparat qúraldarynda beyәdebi, beyәdep sózderding qoldanyluyna jol bermeu tәrizdi sharalardy jýieli negizde úiymdastyryp otyrghany jón dep tanyldy. Osy orayda qúzyrly oryndar BAQ-ta qazaq tilining qoldanyluyn zerdeleytin tәuelsiz saraptau komissiyasyn qúru jәne de joghary talghamdy qalam iyelerin tәrbiyeleu maqsatynda jurnalistika fakulitetterinde búqaralyq aqparat tilderine mamandandyru, oqu-ghylymy ortalyqtaryn ashu siyaqty mәsele tónireginde izdenister qajettigi aityldy. Memlekettik tilding mereyin ýstem etu ýshin «Jarnama turaly» QR zanyna «Óndiristik Últtyq kompaniyalar, orta jәne shaghyn kәsipkerlikpen ainalysyp jýrgen zandy túlghalar, biznes salasynyng ókilderi jarnamalaryn qazaqtildi basylymdarda ornalastyrugha mindetti» degen ózgeris engizu kerek delinse, elimizge syrttan keletin aqparat qúraldaryn rettep otyru maqsatynda aqparattyq qauipsizdikke qatysty Zang qajet degen pikirler bildirildi.  

Bir sózben aitqanda, óz tilimizdi ózimiz qúrmettemesek bizding jeke basymyzdy eshkim de qúrmettemeydi. Qasiyetti Alla bizdi jaratqanda qazaq degen últ pen qasiyetti tilin birge jaratqan. Sondyqtan óskeleng úrpaqqa tilimizding qanshalyqty qymbat ta qasiyetti ekenin jetkilikti týrde jetesine siniruimiz kerek. Tek, ana tilimizdi damytudyng sayasaty odan jerinuge, tipti qazaqtardyng ózderining boydy aulaghyraq ústauyna yqpal etpeui kerek. Kerisinshe qazaq tili Qazaqstan halqyn biriktirushi boluy tiyis. Óitkeni, bizge qoghamdyq kelisimdi saqtau jәne nyghaytu tiyimdi. Búl – bizding memleket retinde, qogham retinde, últ retinde ómir sýruimizding basty sharty. «Núrly Jol» - bolashaqqa bastar jol» atty biylghy Joldauynda Elbasynyn: «Biz túraqtylyqty baghalay bilgenimizding arqasynda býgingi tabystargha jettik. Eshkimdi kemsitpey, eshkimning tili men dilin mansúqtamay, barlyq azamattargha teng mýmkindik beru arqyly túraqtylyqty nyghaytyp kelemiz. Bizding keyingi úrpaqqa amanattar eng basty baylyghymyz – El birligi boluy kerek» deuinde ýlken mәn bar.

Osyny eskerer bolsaq orys tilining manyzy biz ýshin әrqashan da basym bolyp qala beredi. Últ kóshbasshysy Núrsúltan Nazarbaev ony jappay, erkin iygeru – Qazaqstan halqynyng jetistigi ekenin airyqsha atap kórsetken bolatyn. Orys tilin erkin mengere otyryp, biz alyp ta azuly kórshimiz – Reseymen ejelgi qarym-qatynastarymyzdy terendete týsudemiz. 

Al aghylshyn tilining әlem tili retindegi rólin moyyndamasqa bolmaydy. Búl ghylymnyn, bilimnin, biznesting tili. Ony mengeru últtyng bәsekege qabilettiligin arttyra týsedi, әlem kenistigine alyp shyghady. Yaghni, ony balalargha ýiretu – uaqyt talaby. Eng bastysy, әrbir adam uaqyt shaqyruyna ýn qosyp, órkeniyet jolynan qalyp qoymauy kerek. Qazaqta «Jeti taudan aspay, jeti tildi bilmey qalay adam bolasyn» degen mәndi mәtel bar. Býginde odan da kóp til bilsen, núr ýstine núr!

Preziydent N.Nazarbaevtyng tapsyrmasy boyynsha әzirlengen 2011-2020 jyldargha arnalghan Tilderdi qoldanudyng jәne damytudyng memlekettik baghdarlamasynyng negizgi maqsaty da osyghan sayady. Osy baghdarlamagha sәikes songhy on jyl ishinde qazaqstandyqtardyng 95 payyzy memlekettik tildi erkin mengerip shyghatyn bolady. Solay bolady da. Óitkeni, Elbasy aitqanday, «Qazaqstannyng bolashaghy – qazaq tilinde!».

Abay.kz