ALLA bolmasa, adam ataulynyng nazarynan tys qalghan bizdegi monoqalalarda da adamdar túryp jatyr. Kәdimgidey. Egemen elimizding ensesi kóterilgeli beri, dәlirek aitar bolsaq, jiyrma birinshi ghasyrdyng basynan beri sayasi-ekonomikalyq jaghdaylargha baylanysty týrli-týrli tansyq sózder «attandap» kelip, kýndelikti ómirimizge dendep ene bastady. Dauymyz joq, búl – sayasattaghy da, sayasatsyz adym attay almaytyn býgingi kýnning ekonomikasyna da qatysty zandylyq. Búlardyng qaysibirin aityp jatarmyz, býgingi aitpaghymyz – songhy bes-alty jyldyng ainalasynda sayasy leksikonymyzgha synalap enip ketken MONO degen sózge baylanysty.

2012-jyly Elbasymyz ýkimetke elimizdegi monoqalalardy damytu jóninde arnayy baghdarlama jasaudy tapsyrdy. AYTYLDY – BITTI, TAPSYRYLDY – KETTI. Memleket basshysynyng auzynan shyqqan әrbir sózdi qaghyp alyp, oilaryna kelgen baghytty da baghytsyz baghdarlamalarymen aimaq ataulyny «qylqyndyryp tastaytyn «lәbbay taqsyrlar» búghan deyin de kóp edi, búdan keyin tipti kýrt kóbeydi. Monogha deyingi baghytty baghdarlamalardyng ózderin is jýzinde jýzege asyra almay jatqandar turaly keyinnen memleket basshysynyng ózi tikeley efirden ashyq aitqan bolatyn. Sol kezdegi Ekonomikalyq damu jәne sauda ministri Baqytjan SAGhYNTAEV negizgi baghyty monoqalalardyng túraqty da әleumettik-ekonomikalyq damu joldaryn aiqyndau bolyp tabylatyn birneshe baghdarlamanyng әzirlenip jatqany turaly qalyng kópshilikke jariya etti de.

Obaly ne kerek, Saghyntaevtyng basshylyghymen «júnttay bolyp jyltyldaghan» artyq-kemi joq әdemi baghdarlamalar arada ailar salyp, «óndiriske» enip te ketti. Konveyer qozghaldy sonymen. Sóitip, Astananyng ainalasyn bylay qoyghanda, etek-jeni shashylyp, el damuyna onshalyqty ilese almay jatqan elimizdegi shaghyn qalalarda qybyr-jybyr kóbeydi. Milliardtap qarjy bóline bastady. Ásili, basy qatty bolghan isting ayaghy tәtti bolady deushi edi, al biraq býgingi kýni dәl osy monoqalalar mәselesine kelgende sharua shatqayaqtap túr. Oy bezbenine salyp bayqaytyn bolsaq, kez kelgen sala boyynsha elimizdegi ózekti mәseleni birinshi bolyp memleket basshysy kóteredi eken. Oghan deyin «ózekti mәsele» degeninizdi eshkim kótermeydi eken. Al endi kóterilgen mәseleni sonyna deyin jetkizip, nýktesin nyqtap túryp qoyyp jatqan sala besaspaptary jәne joq. Búl da búltartpaytyn shyndyq. Bir mәsele kóterilse, «Bolashaqtyn» balghyn ministrleri men búrynnan (Kenes kezinen degenimiz ghoy) búida ústap, әkki bolyp qalghan sheneunikter «alaqandaryna shyrt týkirip», «shyr-r-r» ete qalghan «balghyn baghdarlamalargha» bólinetin qarjy taghdyryna «esep-qisap» jasay bastaydy. Osydan keyin sybaylas jemqorlyqtyng ómiri bitpeytin «kezekti marafony» bastalady. QarPOL (búrynghy qarjy polisiyasy) qimyldaydy birinshi bolyp. Sosyn «shәpkiden» ýles tiymey, ózderinshe ókpelep qala ma, әiteuir basqalary da qimyldaugha kirisedi.

Qoyshy әiteuir, yrdu-dyrdudyng sony Esep komiytetine kelip tireledi. Esep komiytetining esebinde iygerilmey qalghan pәlenbay milliondar jóninde әngime qozghalady.  Esep beriledi. Bir qyzyghy, iygerilmey qalghan milliondardy bylay qoyyp, milliardtargha jauapty adamdardy Esep komiyteti jazalay almaydy, óitkeni onday mәseleler komiytetting kompetensiyasyna kirmeydi eken. Olar tek tiyisti oryndargha jerine jetkizip túryp mәlimet qana beredi. BITTI! Sonymen eshkim jazalanbaydy, óitkeni milliardtardy «iygere almay qalghan» jauaptylardy búdan keyin «bissimillә» dep basqa... qúzyrly organdar ainaldyrugha kirisedi. «Polojenyy shәpkisin» óz uaqytynda ala almaghan qúzyrly organdar mәselening mәnisine qalay nýkte qoyady, búl endi bәrimizge belgili hikayat: iygerilmey qalghan milliardtardyng millionynyn... milliondardyng mynynyng ilude biri ghana qazyna qorjynyna qaytyp oralady. Qalghandary «jekemenshik sektorlarda» zәulim-zәulim kottedjder bolyp boy kóterip, qymbat-qymbat kólikter bolyp kóshege shyghady. Hrapunovtyng qaltasyndaghy dollarlardyng kebin kiyip, tesken tau asyp ketken tengeler de az emes.

Ýkimetting resmy mәlimetterine jýginetin bolsaq, elimiz halqynyng bir jarym milliongha juyghy belgili bir salalar boyynsha ónim óndiretin kәsiporyndar shoghyrlanghan shaghyn qalalarda túrady eken. Ras, búrynghy odaq kezinde alpauyt-alpauyt kәsiporyndary bolghan shaghyn qalalardyng әleumettik-ekonomikalyq jaghdayy óte jaqsy boldy. Tipti, Qaraghandy oblysyndaghy shaghyn qalalardyng tórtten ýsh bóligi, Ontýstik Qazaqstan, Jambyl, Pavlodar oblystaryndaghy Kentau, Qaratau men Janatas, siyaqty biraz qalalar strategiyalyq manyzdylyghy túrghysynan tikeley Mәskeuge ghana baghynyshty boldy. Aytyp-aytpay ne kerek, elimizdegi shaghyn qalalardyng býgingi ahualy qay jaghynan alyp qarasaq ta, auyz toltyryp aitugha mýlde kelmeydi. Jogharyda atap ótkenimizdey, osynau monoqala mәselesin de ózgeler emes, Elbasymyzdyng ózi kóterdi. Qazir elimiz boyynsha 27 shaghyn qala bar. Osylardyng birqatary belgili bir payyz mólsherinde ómir sýru dengeyi men salalyq potensialdary eskerile kele, «Júmyspen qamtu-2020» strategiyalyq baghdarlamasy boyynsha Ýkimet tarapynan qamtylugha tiyisti edi. Týsinikti bolu ýshin keltire keteyik, salalyq degende, mәselen, Temirtau temirimen, Shahtinsk kómirimen, Sәtbaev altyn-kýmis, mysymen degen siyaqty. Alayda Elbasy aimaq әkimderine bergen tapsyrmalarynda shaghyn qalalar tek qana ózderi óndiretin ónim barysymen toqtalyp qalmay, olardy «Biznesting jol kartasy-2020» baghdarlamasy boyynsha da órkendetu kerektigin ashyq aitqan bolatyn. Demek, biznesting jol kartasy negizinde shaghyn qalalar shenberinde qosymsha kәsipkerlikter de damy bastaugha tiyis-túghyn. Yaghni, Temirtau temirimen, Shahtinsk kómirimen toqtalyp qalmau kerek degendey. Monoqalalardy damytu jóninde jana bastama kótergende Elbasy negizinen osynday mәselelerge airyqsha nazar audarghan edi.

Ras, tapsyrma ataulyny «tu qylyp» kóterip alugha әdettenip qalghan ýkimettegi ýlkendi-kishili sheneunikter alghashqyda monoqala mәselesine «bir býiirlep jaugha tiygendey» qatty kiristi. Monoqalalardy damytugha dep Ýkimet birden 20milliard tengeni bóldi de jiberdi. Osy jerde oqyrmandarymyzgha oy tastay ketsek artyq bolmas, monoqalalardy damytu baghdarlamasy әzirlenip jatqan uaqytta elimizdegi 27 shaghyn qala airyqsha iriktelip alynghan bolatyn. Esep-qisapsyz (bizde rasynda da solay bolghanyn rastaytyn dәlel bar) birden bólingen 20 milliard tenge «Biznesting jol kartasy-2020» baghdarlamasy negizinde jasalghan 114 jobany jýzege asyrugha baghyttalyp, birneshe shaghyn qalany «bissimillә» birden ayaqtan túrghyzugha tiyis edi. Biznesting jol kartasy men Júmyspen qamtu strategiyasy negizinde. Biraq búlay bolghan joq. Elbasymyzdyng aitqany at ýstindegi әkim-qaralarymyzgha onsha jete qoymgaghan syqyldy. Mәselen, ekonomika salasy sarapshylarynyng jiliktep-bólshekteulerine qaraghanda, Ýkimet songhy jyldary qolgha alghan qomaqty mәselelerding birinen sanalatyn monoqalalardy damytu barysynda olardy óz aumaqtaryndaghy eldi mekendermen biriktire otyryp damytqan tiyimdi kórinedi. Búl, әdilin aitqanda, qay jaghynan alyp qarasaq ta, jany bar úsynys. Múnday baghdarlamalar «óndiriske engiziletin» bolsa, monoqalalar manayynda jergilikti jerding tabighy erekshelikterine baylanysty әrtýrli bau-baqshalar men jylyjaylar payda bolyp, kóptegen shaghyn jәne orta biznes júmyssyz otyrghan jergilikti túrghyndardyng negizgi kәsibine ainalar edi. Jergilikti ónim esebinen azyq–týlik pen halyqqa qyzmet kórsetu týrlerining baghalary arzandap, tipti turizm mәselesine de danghyl jol ashyluy әbden mýmkin. Monoqalalargha qatysty biznesting jol kartasyn osy túrghydan ghana ontayly jolgha qoygha bolatyn tәrizdi. Ras, eger atalyp otyrghan baghdarlamany jýzege asyrudy janasha qolgha alatyn bolsaq, onda búl baghdarlamanyng jolyna elimizding aumaqtyq-әkimshilik bólinisining kese-kóldeneng bolatyny jәne sózsiz.

«Talay jylghy taghdyry bar monoqalalardyng ekonomikasyn әrtaraptandyru ýshin olargha manayyndaghy eldi mekenderdi qosyp, ózderine audan ortalyghy mәrtebesin bergen jón bolar edi» deydi el ertenin terennen tarazylaytyn keybir sarapshylarymyz. Búl da qisyngha kelinkireydi. Al endi múnday qisyngha kelinkiremeytin keybir monoqalagha «arnayy ekonomikalyq damu aimaghy mәrtebesi berilse de teris emes» deydi el ekonomisterining taghy bir toby. Áriyne, «audan ortalyghy» degen mәrtebeni monoqalalardyng barlyghyna birdey taratyp bere salu dúrys emes shyghar, búl jerde qala men onyng aumaghyna jaqyn ornalasqan eldi mekenderdi esepke alghan tiyimdi bolsa kerek. Biraq qalay bolghan kýnde de, monoqalalardy oidaghyday órkendetu ýshin jergilikti basshy-qosshylar aitylyp otyrghan «audan ortalyghy» nemese «arnayy ekonomikalyq aimaq» degen airyqsha mәrtebelerdi eskere otyryp, osyghan baylanysty Ýkimetke janasha joba-josparlar úsynatyn bolsa, búl da tyghyryqtan shyghudyng tiyimdi joldarynyng biri boluy әbden mýmkin. Moyyndauymyz kerek, monoqalalardy damytugha qatysty dýniyege kelip jatqan san salaly salalyq baghdarlamalar az emes. Alayda әdilin aita keteyik, olardyng oidaghyday jýzege asyrylyp, nәtiyje berip jatqandary joqtyng qasy nemese mýlde joq. Múnday baghdarlamalar, ainalyp kelgende, budjet qarjysyn bosqa shyghyndap, kóp jaghdaylarda sybaylas jemqorlyqqa keninen jol ashyp jatyr. «Bәlenbay da týgenbay jobalar bylaysha jýzege asyryldy» dep baspasóz betin bermey jatatyn formalidi esep-qisaptar jemqorlardan qúralghan jalghan komissiyalardyng kýndelikti hattamalarynyng jattandy mazmúny bolyp ketti.

Qúdaygha shýkir, elimizde aqsha bar. Jaghymdy josparlar men baghytty baghdarlamalargha aqsha az bólinip jatqan joq. Biraq solardyng bir de birining qaytarymyn kózimizben kórgen joqpyz. Milliondaghan qarjy bólinip jatsa da, sol aqsha bólinip jatqan sala «bayaghy jartas –bir jartas» kýiinde qalyp jatyr. Ózgerip jatqan, ósip-ónip jatqan birdene bolsashy?! Ángimening ózi aqshadan shyghady, osy jerde biz Astanadan tayaq tastam jerde jatqan Qaraghandy oblysyn mysalgha alyp kóreyik. Elimizdegi jiyrma jeti monoqalanyng segizi osy oblystyng enshisine jazylghan eken. Sonymen, derek pen dәiek: búl oblystaghy monoqalalardy damytu baghdarlamasynyng eki baghyty boyynsha 2013-2015-shi jyldargha arnalyp 41 milliard 219 million tenge nysanaly transfertter qarastyrylghan. Búl qarajat monoqalalar ekonomikasyn әrtaraptandyrugha, shaghyn jәne orta biznesti damytugha, sonymen birge әleumettik-injenerlik infraqúrylymdardy ayaghynan túrghyzugha baghyttalugha tiyis-túghyn. Obaly ne kerek, atalghan jyldary oblysty basqaryp túrghan Ábilghazy QÚSAYYNOV pen onyng komandasy әjeptәuir tirlikter atqarugha tyrysyp-aq baqty. Monoqalalardy damytudyng keshendi josparyna 30 milliard tengeden astam qarjynyng «zәkirlik» jobalary engizilip, nәtiyjesinde ABAY qalasynda shújyq sehy ashyldy. Tipti, Balqashtaghy mys kenining qaldyqtaryn qayta óndeytin bayytu fabrikasy men katodty mys shygharatyn gidrometallurgiyalyq sehty órkendetuge , sonymen birge Jezqazghandaghy «Capital progects LTD» men Qarajal qalasyndaghy poliymetall rudasyn qayta óndeu-bayytu fabrikalarynyn, Saran qalasyndaghy arnayy maqsatqa paydalanylatyn may ónimderin shygharatyn zauyt pen Temirtaudaghy «QarSement» aksionerlik qoghamynyng qúrghaq tәsilmen sement shygharatyn №5 tehnologiyalyq jelisining bolashaghyna jol ashatyn birqatar jaghymdy jobalar jospargha engizilip edi.

Mine, bajaylap bayqap otyrsaq, oblystaghy monoqalalardyn  manyzyn arttyru mәselesi boyynsha bir qaraghanda jaman joba, josparlar týzilmegen siyaqty. Joba bar, aqsha bar – endi ne kerek, «tek qana algha» deymiz ghoy janymyz jadyrap. Joq! Áp-әdemi oilastyrylyp, jospargha engizilgen jobalardyng kópshiligi... sol joba kýiinde qaldy. Al sonda joba shirkinindi jýzege asyru ýshin arnayy bólingen aqsha qayda? Milliardtar... milliondar? Esep-súrauy joq onyn, óitkeni Esep komiytetining sheneunikteri ainalshyqtap Astanadan shygha almaydy. Ras, úzyndy-qysqaly, ýlkendi-kishili qarjy mahinasiyalaryn «qyspaqqa» alatyn qúzyrly oryndar oblystarda joq emes, alayda olardyng tekserulerinen shyghyp jatqan tynghylyqty nәtiyje eshqashan bolghan emes.  Bolmaytyn da shyghar, bizding bayqauymyzsha. Mәselen, ózimiz mysalgha alyp otyrghan Qaraghandy oblysynda osydan eki jyl búryn Tekseru komissiyasy degen qúzyrly bir organ qúrylghan bolatyn. Alghashqy jyly tirligine tynghylyqty kirisken Tekseru komissiyasy, әdilin aitu kerek, milliondargha baylanysty kóptegen bylyq-shylyqtardyng betin ashty. «Memlekettik organdardaghy mafiyanyng mestnyy masshtabtaghy» kóptegen kólenkeli túlghalarynyng betperdesin ashyqtan-ashyq sypyryp tastady. Al ne boldy sosyn? Eshtene de bolghan joq. Tekseru komissiyasy betperdesin sypyrghan basqarma, bólim... departament qyzmetkerleri din aman kýiinde dýniyeni shyr ainaldyryp, Ýkimetten keletin kezekti baghdarlamalargha josparlar qúryp jýrip jatyr. Búl jóninde ótken jyly respublikalyq bir basylymda «QARAGhANDYDA AQShA ShAShYLYP JATYR» degen taqyrypta syn maqala da jariyalanghan bolatyn. Biraq synady eken dep... qynq etken qúzyrly organdy kórmedik. Monoqalalardy damytugha baylanysty bastalghan әp-әdemi jobalaryn jospargha engizgenimen, olaryn әp-әdemi ayaqtay almay, ÁBILGhAZY әkimimiz zeynetke shyghyp ketti. Al onyng ornyna kelgen Bauyrjan ÁBDIShEV bir jyldan asa istep baryp, artynsha óz janymen qayghy bolyp ketti. Yaghni, tiyisti organdardyng tergeuinde jatyr. Ábdishevting ornyna apaq-sapaqta Aqtóbeden auyp kelgen ABDIBEKOV degen istep jatyr qazir. Bú kisi kezinde bastalghan Qúsayynovtyng tirlikterin jerine jetkize tәmamdap tastaudy qolyna ala ma? Kýmәnimiz bar, óitkeni bizdegi «sistema» qalay júmys isteydi, ony bәrimiz jaqsy bilemiz. Ágәrәki, oblystyng birinshi adamy basqa qyzmetke auysyp ketse... nemese «atynan auyp» qalsa... kez kelgen joba, baghdarlamanyng «janazasy» shygharylyp, «o dýniyege» sapar shegedi. Sosyn janadan kelgen «birinshi adam» bәrin qaytadan basynan bastaydy: jana jobalar, jana baghdarlamalar qúrylyp, Ýkimetten jana milliardtardyng bólinuine danghyl jol ashylady. Sóitip, bәri qaytadan basynan bastalady. Bir әkimning bastap ketken jaqsyly-jamandy dýniyesin ekinshi bir әkim eshqashan jalghastyrmaydy. «Zapadlo», bylaysha aitqanda.

Toqsan auyz sózding tobyqtay týiini: dәl býgingi kýni jana joba-baghdarlama degenderdi qoya túryp, olardyng ilgerirekte «dýniyege kelgenderin» tolyqtay jýzege asyryp alu kerek. Al endi kez kelgen aimaqtyng jergilikti túrghyndary qaghaz betindegi milliardtar men milliondargha onsha sene bermeydi. Bir ghana mysal: «Shaghyn jәne orta bizneske qoldau kórsetilip jatyr» desek te, biznes-jobalaryn qoltyghyna qysyp alyp, bir tiyn da nesie ala almay zar jylaghan «mestnyy geniyler» kez kelgen auyl, qalada tolyp jýr. Sonda bólinip jatqan milliardtar qayda ketip jatyr?

Bәse, qayda ketip jatyr?

...arghy jaghyn aitpaymyn, ishing bilsin әlu-ay... dey me bir qazaq...

Marat MADALIMOV