Qazaqstan Parlamenti Senatynyng deputaty, Qazaqstan Jazushylar odaghy basqarmasynyng tóraghasy Núrlan ORAZALINMEN Respublika qalamgerler úiymynyng 80 jyldyghyna oray jasalghan súhbat

– Qúrmetti Núrlan Myrqasymúly, barsha qalamgerlerimizding kiyeli tóri – Jazushylar odaghynyng jәne sol Odaq qúryltayshylyghyndaghy «Qazaq әdebiyeti» gazetining 80 jyldyghy qútty bolsyn! Keybir derekterde Jazushylar odaghynyng tarihy QazAPP qúrylghan kezden, yaghny 1925 jyldan bastalmay ma? Úiym basshysy retinde búghan qanday kózqaras bildiresiz?

– Bizding úiym – kýngey-teriskeyi qatar órilgen HH ghasyrdy bar keskin-kelbetimen kórgen úiym. Sondyqtan, qazaq jazushylary men úiymynyng tarihyn últ taghdyrynan bóle-jara qaraugha bolmaydy.

HH ghasyrdyng basyn qazaq halqy óz eli, óz jerinde 90 payyzdan asyp jyghylar basymdyqpen qarsy alghany tarihtan belgili. Otarlau sayasaty HIH ghasyrdyng ón boyynda jýrdi degenmen, dәl HH ghasyrdaghyday ishimizge dendep ene qoymaghan bolatyn. Áriyne, attyng jaly, týiening qomynda, myltyqtyng únghysymen jýrip, bizding babalarymyz otarlaugha birden bas iyip, baghyna qoyghan joq. Taghdyry zamana qayshysyna týsken el otarlyqtyng qamytyna erkimen kóndi dep aitu qiyn. Ne Batyspen, ne Shyghyspen bolu kerek deytin tandau túrdy. Ábilqayyrdyng kezinde de, Abylaydyng dәuirinde de, HIH ghasyrdaghy azattyq ýshin kýresken Kenesarynyng túsynda da, tipti HH ghasyr basyndaghy 16-jylghy últ-azattyq kóterilisting basshylary da sol saualdyng jauabyn izdedi.

Biz XX ghasyrgha osynday auyr halde keldik. Yghystyru, «tazalau» sayasatynyng aqyry 30 jylghy úly nәubetke әkeldi. Sol kezende Alashtyng arystary últ retinde saqtalyp qaludy basty maqsat etip qoydy. Últty saqtaudyng birden bir joly – tildin, dinnin, jerding tútastyghyn saqtau, últtyng mәngilik sipatyn anyqtau boldy. Alashorda kósemderining de, bolisheviktik partiyanyng qúramynda jýrgen azamattardyng da (olar da Alash qayratkerleri) kózdegeni tendik bolatyn. Marksizm-leninizm iydeyasy ol kezde tegeurindi boldy. El bostandyqqa, azattyqqa sendi. Dәl osy kezende Sәken Seyfullin bastaghan Alash arystary Qazaqstan qalamgerlerining alghashqy úiymy – Qazaq proletar jazushylarynyng assosiasiyasyn qúrdy. 1934 jylghy Qazaqstan Jazushylar odaghy osy úiym negizinde ómirge keldi. Sol proletarshylardyng úrandaryn Sәken bastaghan arystarymyz ózderine ynghaylap, últtyq mýddege búra bildi. Sondyqtan, ol kezenge birjaqty bagha beruge bolmaydy. Ol túlghalardyng bәri sol qoghamnyng týpki mýddesi men últtyq mýddeni sәtti ýilestire otyryp, Jazushylar odaghyn qazaq kórkem sózining mýddesin qorghaugha, saqtap qalugha, ainalyp kelgende, últtyq múrattardy qorghap qalugha júmyldyra bildi.

Ádebiyetke baylanysty irili-úsaqty oqighalar men ózgeristerding bәrin osy úiym atqaryp otyrdy. Áriyne, zorlyq pen zobalannyng aiqay-shuyn basynan az ótkergen joq. Orystyng úly jazushysy Maksim Gorikiyding basshylyghymen túsauy kesilgen Mәskeuding ortalyq úiymy men Qazaqstan Jazushylar odaghynyng ómirge qatar kelui jaydan-jay ma?! Búl tarihy oqighanyng tórkininde eki týrli maqsat pen eki týrli mýddening jatqany aidan anyq edi.

1934 jyldyng 12-18 mausymy aralyghynda resmy týrde ózining alghashqy úiymdastyru qúryltayyn ótkizgen Qazaqstan Jazushylar odaghynyng 80 jyldyq tarihyna kóz jýgirt­seniz, qazaq halqynyng taghdyry sekildi úiymnyng da totalitarlyq qúrylymnyng qatal shengelinde qalghanyn sezesiz. Soghan qaramastan, Sәken Seyfullin ashyp, Iliyas Jansýgirov birinshi hatshy retinde bayandama jasaghan alghashqy qúryltaydan bastap qa­lamgerler úiymy ózine tiyesili tarihy mindet pen missiyasyn aby­roymen atqaryp keledi. Sol tarihy qúryl­tay­gha Beyimbet May­liyn, Múhtar Áuezov, Sәbit Múqanov, Gha­bit Mýsirepov, Ghabiyden Mús­ta­fin syndy әde­biyetimizding alyptary týgel­ge derlik qatysqan.

Qalamgerler úiymynyng ómirge kelui baspa isine de jan bitirgen. Úiym qasynan әueli «Qazaq әdebiyeti» gazeti, «Júldyz», «Prostor» jurnaldary birinen song biri jarysyp túsauyn kesti. Qazir búl basylymdar Odaq qúryltayshylyghymen shyghyp keledi. Osy qatarda, «Qazaq әdebiyeti» gazetining 80 jyldyghy da abyroymen atalyp ótpek.

– Qazaqstan Jazushylar odaghyn qúrghan alyptar toby basqarghan kezender nesimen erekshelendi? Qazaq jazushylary sol kezdegi ashtyq, repressiya syndy zobalandardyng dәuir shyndyghyn ashyp kórsete aldy ma?

– Aytuly túlghalarymyzdyng birazy sol zobalandardyng aqiqatyn tiyisti jerlerge jetkizuge, taban tirep ara týsuge kýsh salyp kórgeni tarihtan belgili.. Mysaly, Túrar Rysqúlovtyng ataqty «Stalinge haty», Ghabit Mýsirepovting tikeley qolymen jazylghan «Beseuding haty»: Túrar: «Ýshting ekisine juyq sanymyz ashtyqtyng qúrbany boldy. Men múny sizge jetkizuim kerek», dep jazdy Stalinge. Búl oqigha qalay, nemen ayaqtalghanyn, qanshama tegeurindi, tekti túlghalarymyzdyng basy qaterge tigilgenin tarihtan bilemiz. Sәkenning «Qyzyl aty», Jaqan Syzdyqovtyng «Ály qarttyng әngimesi» syndy qadau-qadau shygharmalarda shyndyq aityldy. Biraq býkil әlemdi uysynda ústap, dýniyeni tyrp etkizbeuge úmtylghan totalitarlyq jýiening betin qaytaru mýmkin emes edi.

Sәkenning bayandamasyn qarap otyrsaq: «Adamnyng sanasyn, jan dýniyesin qayta istep, qayta jasauda jazushylar adam janynyng injeneri boluy kerek», – deytin tústary bar. Búl Gorikiyding sózimen ýndes. Biraq odan artyq aitugha Sәkende mýmkindik te bolghan joq. Al Iliyas Jansýgirov: «Maqtanbaghan jaqsy nәrse. Biz jazushy bolsaq, oqyrman jazuymyzdan tanysyn. Jazushyny tanytatyn kitaby», deydi. Iliyas aitqan problema әli kýnge kýn tәrtibinen týspey kele jatqan joq pa?! HH ghasyrdyng alyptary alyp imperiyanyng mýddesin últtyq mýddemen ýilestire otyryp әreket etti. Últtyq sipattarymyzdy saqtau ýshin kýresti. Búl qasiyet keyingi Sәbende de, Ghabende de, qughyn kórip jýrgen Múhannyng shygharmalarynda da bar. Olar shamalary kelgenshe imperiyagha qarsy kýresip baqty. Jazushylar odaghy ashyq aiqasqa shyghyp ketpegenmen, ishki qarsylyghyn kórsetip baqty. Sol aitu, sol qarsylyqtardyng aqyry nemen ayaqtaldy? Jadymyzdy janghyrtyp kóreyikshi?! Repressiyanyng túsynda alghashqylar qatarynda ketti emes pe shetterinen jipke tizilip?!

Ashtyq ta, repressiya ainalyp kelgende, totalitarlyq jýiening jýrgizgen әkki is-әreketining zymiyan kórinisi. Kәmpeskening tórkininde de auyl-auyldaghy, jer-jerdegi, aimaqtardaghy el basshylary men halyq qabaghyna qaraytyn adamdardy sylyp alu túrghany aidan anyq. Ondaghan ghasyrlar boyy kóshpeli órkeniyetting besigi bolghan kiyeli qazaq jeri iyesiz qaldy… Eldi әlsiretudin, jýdetuding ekinshi kezeninen ótip, jýie 37-ge keldi. Kýni keshegi «osy qoghamdy qolymyzben qúrdyq», «әdiletti qogham ornatyp jatyrmyz» deytin kósemderding ózine auyz saldy. Áueli Ahandar men Jaqandar qúryqqa ilindi, sodan song 37-38-de Sәken, Iliyas, Beyimbetter ústaldy. Qyzyl imperiyanyng qazyghyn qaqqan, búrauyn tolghaghan, shanyraghyn kótergen arystardyng ózi birinen song biri aidaugha jiberildi, qamaldy, iz-týzsiz ketti…

– Dәl sol qiyn jyldar aqiqaty men kórkem әdebiyet әlemindegi ahualdy siz kóz aldynyzgha qalay elesteter ediniz?

– Bәrin de tarih kózimen saraptauymyz kerek. Nazar salyp kórinizshi, Odaq basshylary jyl aralatpay auysyp otyrghan. Ol kezendi kórgen kisiler kýni keshege deyin bizding aramyzda ómir sýrdi. Olardy birjaqty kinәlaugha da auyzyng barmaydy. Imperiyanyng tayaghy sýiekterinen ótip, ýrey ishterine birjola qonghan adamdar… Ar jaghy belgili… Kýni keshegi 86 jylghy Jeltoqsannyng túsynda da sol últtyq ýreymen qayyra kezdestik emes pe?! Ýreydi jenu ýshin uaqyt kerek. Arystanday aibatty, múqalmas namys kerek! Janshylghan ruhty tiriltetin túlghalar kerek!

Qalamgerler ashtyq pen nәubetti qalay jaza aldy degen saualgha oralghym keledi… Balghabek Qydyrbekúlynyng «Alatau» deytin romany bar. Atalmysh shygharma ashtyq jóninde jazylghan aqiqattyng keyingi kezendegi alghashqy qarlyghashy dep aitugha bolatyn tuyndylardyng biri. Sodan keyin ashtyqty ózi kórmese de, әkesi kórgen, qudalanyp jýrip Ýstirt asyp ketken keshegi ata-babalar shyndyghy turaly jazylghan Smaghúl Elubaydyng «Aq boz ýi» romany. Mine, osylay-osylay syzdyqtap shynshyl shygharmalar jazyla bastady. Búl shygharmalarda, әsirese, «Aq boz ýide» últtyng osynday qasireti nege boldy, nelikten boldy degen konsepsiyalyq saualdar jan-jaqty tereng qauzaldy. Býgingi úrpaq ony bilui kerek. Jayyq Bektúrov ashyq jazghan memuarynyng qoljazbasy ýshin týrmege jabylghanyn bireu bilse, bireu bilmeydi…

Jalpy, «Jazushylar sol kezdegi biylikting aitqanynan shyqpady» deytin birjaqty baghamen kelisuge bolmaydy. Úiym últ­tyng ruhany ómirine orasan yqpal etkeni de, әdebiyetting kórkemdik túrghydan ong baghyt alyp, órkendep-ósuine mol septigin tiygizgeni de bel­gili… Úiym qúlaghynda otyrghan basshy­lar qajetti jerde biylikke toytarys ta berip otyr­ghan. Jasqanbaghan… Úiym ishinde kelisu, kelispeu deytin әngime qay kezde de bol­ghan. Jazu­shylar arasynda kezdesetin onday mysal­dardy HIH-HH ghasyrlardaghy orys әde­biyetinen de, tól әdebiyetimizden de ondap kel­tiruge bolady… Degenmen, bizding patriarh­ta­rymyzdyng arasyndaghy dau-shar әngimeler priyn­sipti mәseleler tónireginen órbigen. Olar úsaqtalmaghan… Ketise de, kelise de bilgen.

Iri túlghalardyng әreket-qimyldary da iri bolghan ghoy… Mysaly, «Qily zamannan» keyin eki jyl týrmede otyrghan úly Múhannyng ataqty «Ashyq hatyn» eske alayyqshy. 1932 jyly Múhang ózining «Qily zamanynan», «últshyl» dep aiyp taghylghan biraz shygharmalarynan nege bas tartty dep oilaysyz?! Sol bas tartudyng arqasynda ol ózining ómirin ghana saqtap qalghan joq! Ol әdebiyetimizding bolashaghyn da saqtap qaldy… «Abay joly» atty úly epopeyany jazatyn úly suretkerdi de qosa saqtap qalghan joq pa?! Al sol últ portretin jasaytyn keng tynysty úly epopeya jazylmay qalsa, qalay bolar edi?! Últ әdebiyetining tútas bir dәuirin joghaltyp almas pa edik?! Kemengerlik ýlgisi deysiz be? Danyshpandyq formulasy deysiz be? Múhana qanday teneu aitsanyz da jarasyp túrghan joq pa?!

– Soghystan keyingi jana serpinmen, maydannan esken jana leppen últtyq әde­biyetimiz qanday biyikterge kóterile aldy?

– Múhtar Áuezov bastaghan alyptardan keyin soghys órtining ishinen shyqqan bir buyn keldi әdebiyetke. Ol keshegi Qasymnyng túrghylastary men ókshelesteri. Búl buyn shiynelin iyghynan tastap ýlgermey, okoptan shyqqan bette birden әdebiyetke keldi. Bizding ruhany ómirimizge qoyan-qoltyq aralasa bastady. Soghys kórgen, ólim kórgen, ajalmen betpe-bet jýzdesken buynnyng poeziyasy da erekshe boldy. Búlardyng realistik-psihologiyalyq sipattaghy prozalyq shygharmalary da quatty shynshyl boldy.

Múhannyng ómirden óterinen sәl búryn jazghan ataqty haty bar ghoy: «Ádebiyetting taghdy­ryn erteng kimderge tapsyrugha bolady, qazaqtyng ertengi qabyrghaly qalamgerleri kimder?» deytin súraqqa jauap bere kelip, әdebiyetting ghana emes, últtyng da úly ústazy bolghan úly jýrek zor ýmitpen – Tahauy Ahtanovty, Ábdijәmil Núrpeyisovti, Safuan Shaymerdenovti, Zeynolla Qabdolovty aitqan… Sol talantty buyngha qazaqtyng kórkemsózin qosa amanattaghan… Jalpy, agha buyn alyptarymyz әkelik qamqorlyqty keyingilerge kóp jasaghan. Úiymda da, úiymnan tys, qarapayym tirshilikte de… Soghys kezinde de, soghystan keyingi kezende de Sәben, Ghaben, Ghabekender sóz ónerining úly mektebin óristetuge barynsha kýsh salghan. Últtyng óz qazanynda qaynap shektelmey, berisi odaqtyq dengeyde óz ornyn tabu ýshin, әrisi әlemdik dәrejede baghasyn alu ýshin, audarma deytin kәsiby ónerding dengeyin kóteruge kóp kýsh salghan. Kórkem audarma degennen shyghady, Áuezov qudalaugha týsip, óz ortasynan pana taba almay jýrgende orys jazushylarynyng arasha týskenin qalay úmytugha bolady. Shygharmalary әueli orys tiline, sonan song fransuz, aghylshyn, qytay, arab tilderine audarylyp, әlemdik moyyndau kenistigine kóterilgen joq pa?! Negizin Gorikiy, Sәken, Iliyastar qalaghan Jazushylar odaghy soghan tikeley sebepker bolghany shyndyq.

– Qazaq әdebiyetine 1960 jyldary tegeurindi, quatty tolqyn kelip qosyldy. Suretkerlik jana sapa, sony kórkemdik tәsilder, әlemdik әdeby ýrdistermen ýndesu jayy sol kezden bastap aityla bastaghan sekildi. Osy orayda ne der ediniz?

– Týptep kelgende, әdebiyetimizding tarihynda ghana emes, jalpy ruhany ómirimizding tarihynda óz ýni, óz qoltanbasy bar «alpysynshy» jylghylar qazaq kórkem sózi men kórkem ónerine erekshe ekpin ala kelgeni aqiqat. Ol turaly kóp aitylyp, kóp jazylghan. HH ghasyrdaghy әlem әdebiyeti jayly sóz bola qalsa, keshegi klassikalyq múralarymyzdy qayyra janghyrtqan, irgemizdi keneytip, ýnimizdi asqaqtatqan irgeli kezenderdin, atap aitqanda, Latyn Amerikasy fenomeni, Japonnyng soghystan songhy әdebiyeti, batystyng intellektualdy әdebiyeti, t.t. sekildi әlemdik kórkemsózge serpin bergen, oy men sóz erkindigine qanat bitirgen «alpysynshy jyldardyn» da atalary aqiqat. Alpysynshy jylghylar degende eske Stalinning әruaghymen alysyp jýrip, oy men sózimizge erkindik bergen Hrushev, Hrushevtyng «jylymyq kezeni» eriksiz eske týsedi. Osy tústa keshegi halyq jauynyng balasy Aytmatov, bayaghy Shәmilding joghyn izdegen Ghamzatov, orys derevnyasynyng qasiretin jazatyn Rasputiyn, orystyng erkin poeziyasyna endegen Evtushenko sekildi bizding әdebiyetke de sonday tegeurindi buyn keldi. Olardyng ókilderi qazir klassikterge ainaldy. Olar – keshegi Odaqty basqarghan Ánuarlar men Oljastar, Almaty tórinde mýsin bop túrghan Múqaghalilar, aramyzdan ketken Qadyr, Túmanbay, Saghi, Júmeken, Tólegen, Fariza Ongharsynova, Qalihan Ysqaqov, Sәken Jýnisov, Sayyn Múratbekov, Asqar Sýleymenov, Zeynolla Serikqaliyev, Rymghaly Núrghaliyev, Dýkenbay Dosjanov, Oralhan Bókey, Aqseleu Seydimbekov syndy birtuarlar әdebiyetimizdi biyikke kótergeni ras… Ayta bersek, búl tizimdi jalghay beruge bolady. Ári-beriden son, Ákim Tarazi, Ábish Kekilbaev, Múhtar Maghauiyn, Orazbek Sәrsenbaev, Ánes Saraev, Beksúltan Núrjekeúly, Tólen Ábdikov, Kәdirbek Segizbaev, mening ýzengilesterim – Saghat, Jarasqan, Kenshilik, Júmatay, Saylaubek, Ádilbek, aramyzda jýrgen Kýlәsh, Iranbek, Tynymbay, Smaghúldar da osy alpysynshy jylghylardyng songhy ókilderi emes pe?! Búl buyn – qazaq qoghamynda ghana emes, býkil әlemde bolyp jatqan ózgeris-janalyqtardyng bәrin terendete zerttep, tanyp, sony qazaqtyng topyraghyna әkep ekken janashyl buyn. Jazushylar odaghy olardyng qanattanuyna erekshe jaghday jasady… Qalamgerlerding óz ishindegi aitys-tartys qay kezde de bolghan, býgin de joq emes, erteng joyylyp ketedi dep taghy aita almaymyz. Birin biri moyyndauy qiyn, birin biri tanuy auyr suretkerlik minez túlghalargha tәn. Sondyqtan da búghan týsinistikpen qarau kerek…

– Jazushylar odaghynyng tarihy ghimarattar sanatyna jatatyn qazirgi ýii jayly az-kem aityp berseniz? Qay jyl, kimning basshylyghy túsynda salyndy?

– Búl eluinshi jyldardyng basynda ministrlikterding birine ynghaylanyp salynghan ghimarat eken. Berileyin dep jatqan kezde Ghabit Mýsirepov Ortalyq Komiytetke baryp ózining abyroy-bedelimen Odaq iyeligine alghan. Mәdeny eskertkishter qataryna kiretin búl ghimarat memleket qarauynda. Bizge deyin de solay bolghan. Mandayshasynda «1953 jyly salynghan» deytin taqta sonyng belgisi. Bas ghimaratqa jalghastyra salynghan konferens zal – 1973 jyly ótken Aziya – Afrika jazushylary konferensiyasy qarsanynda qalanghan qosymsha ghimarat. Búl ghimarat Ánuar Álimjanovtyng úiymgha basshylyq etken kezeninde túrghyzylghan. Alatau bókterindegi Ál-Faraby atyndaghy Shygharmashylyq ýiimiz Ády Shәripovting túsynda irgesi qalanghan.

Almaty deytin úly shahardyng әr ýii men kóshesi keshegi «altyn dәuir әdebiyetinin» kózi sekildi. Keyde onasha ketip, ózinmen-ózing qydyrystay qalsan, kóniling tolqidy. Ótken kýndermen jýzdesip, әdebiyetting baghy tasyp túrghan dәuirmen tildeskendey, syrlasqanday kýy keshesin. Almaty – әdebiyetimiz ben ónerimizdin, ghylymymyz ben bilimimizding tay qazanyn qaynatqan kiyeli tórimiz ghoy.

Toqsanynshy jyldardyng ortasynda búl ýy de talan-tarajgha týsip, «tistegenning auzynda, ústaghannyng qolynda» kete jazdaghan. Olay bolghanda, Ghabenderding aruaghynyng aldynda ne der edik?! Últ әdebiyeti men últ mýddesine tikeley qatysy bar úly tórimiz ghoy. Sol keshegi alyptar kórgen agha buyn aqsaqaldarymyz, Múhandardy kórgen kóregenderimiz qoldady. Kóp jyl tabandatyp otyryp, osy ýidi, ghimaratty qaytardyq. Uystan shyghyp bara jatqan ýiding qaytuy Elbasymyz Núrsúltan Ábishúlynyng tikeley pәrmenimen sheshildi. Barsha qalamger qauym Preziydentke sol qamqorlyghy ýshin údayy alghys aityp jýredi. Áytpese, sol tústa shanyraghy ortasyna týsip, ghimarattarynan aiyrylyp qalghan shygharmashylyq odaqtar berisi bizde, әrisi Kenes Odaghy deytin kenistikte az ba?!

– Jazushylarymyz qashanda halyqtyng múnyn múndap, joghyn joqtaghan, elding jyryn jyrlaghan desek, 1986 jylghy «Jeltoqsan oqighasy» eriksiz oigha oralady. Yadrolyq synaqtargha degen býkilhalyqtyq qarsylyq ta 1989 jyldyng 28 aqpanynda osy qasiyetti qara shanyraqtan bastau alghany jadymyzda.

– Qay dәuir, qay ghasyrda da solay bolghan… Halyqtyng múnyn sezinip, quanyshyna shattana almaghan adamnyng qolyna qalam almaghany jón. Ózin halyqtan, elden biyik ústaghan jazushy týptin-týbi halyq jadynan syzylady. Jazushynyng jýregi de, tilegi de elmen boluy tiyis. Ólmeytin dýniyeler sonda tuady… Biz – Tәuelsiz elding azamattarymyz. Elbasy sózimen aitqanda, qazaq ýshin «Tәuelsizdikten joghary qúndylyq joq». Jeltoqsan kóterilisi – Tәuelsizdikke keler joldaghy últtyq bolmysymyzdy aighaqtar tarihy sәt. Erlik pen órlikting tanylghan sәti.

Jalpy, qanday jaghdayda da elding ishki tútastyghyn, elding eldik minezin saqtap qalu – kez kelgen azamattyng basty maqsaty boluy kerek. Ásirese, qalamgerler qauymynyn. Óitkeni, el teginde ziyalylardyng sózin tyndaydy. Ayta bilsen, ótkize bilsen, jetkize bilseng – tyndaytyn halyq bar. Jeltoqsan oqighasynda da alanda jýrgen adamdardyng kóbi jazushylar boldy. Men de sol alanda birinshi kýni de, ekinshi kýni de boldym. Birinshi kýni 3 saghattay, ekinshi kýni 5 saghattay jýrdim. Kókireging sherge tolyp, Júban Moldaghaliyev aitatyn, itke talanyp jatqan jastardy týnde kórip, aigha qarap kókbóridey úlydyq. «Bizde qazaqta últshyldyq joq, bolghan emes. Qazaqtan últshyldyq izdeu – qaranghy týnde qara mysyq izdeumen birdey», dep Safuan Shaymerdenovting qasqaya qarap túryp respublikanyng birinshi basshysyna aitqany este… Salyq Zimanovtyng tebirenip otyryp últ sayasatynyng ashyq búrmalanyp jatqandyghy jayly jalyny qalyng tarihy sózin qalay úmytugha bolady?! Jazushylar odaghynda ótken jiyndaghy Júban Moldaghaliyevting ór ruhty ataqty sózi el ensesin qalay kóterip edi?! Sol kýnderde halyq qalamgerlerinen sóz kýtti. Keshegi babalar ruhymen jana-jana qanattanyp, Alash arystarymen endi-endi tabysugha bet alghan jastargha búl sózder qatty әser etti. Bizding aramyzdan Saghat Áshimbaev sol jeltoqsandyqtargha ara týsemin dep ne azap kórmedi? Qudalaugha da týsti. Onyng mәselesi partiyanyng Ortalyq Komiytetining burosyna deyin bardy. Saghattyng ómirden ótuine birden-bir sebep bolghan sol tústaghy ozbyrlyq pen әdiletsizdik boldy-au dep oilaymyn… Mening mәselem de Romanov basqaratyn qalalyq partiya komiytetining burosynda qaralyp, «jazagha tartu kerek» deytin núsqaugha ilingen adammyn. Sonda bәrimizge taghylghan aiyptyng basy «últshyldyq». «Qazaq últshyldyghy» deytin nauqannyng jútynyp túrghan túsy… Keyin bizding jazushylardyng aralasuymen jeltoqsanshylardyng aqtaluyna jol ashylghan joq pa?! Mening toqsanynshy jyldarda mandat alghan kezdegi birinshi deputattyq saualym da esik aldynda túrghan «Ákeme arashashy bolynyzshy!» deytin kishkentay balanyng ótinishinen bastalghan edi.

HH ghasyrdaghy úly tarihy oqighanyng biri – Elbasy pәrmenimen Semey poligonynyng jabyluy. Álemdegi ýlken derjavalar yadrolyq qarudy birinen biri asyra, alasúra jarysyp jatqan kezde odan bas tartu – kóregendik, tarihy erlik. Búl adamsýigishtik pen parasattylyqtyng nyshany! Preziydent Jarlyqqa qol qoydy. Sol oqighagha deyin qoghamdyq pikirdi qalyptastyryp, múnday sheshimge qadam jasaugha birden-bir sebepshi bolghan qozghalys «Semey-Nevada» ghoy… Onyng basynda zamanymyzdyng kórnekti aqyny Oljas Sýleymenov túrdy. Qarap otyrsanyz, Aral qasireti jóninde eng alghash jazghan túlgha – jazushy Ábdijәmil Núrpeyisov. Bizding jazushylar, suretkerler qoghamdyq mәni zor mәselelerding barlyghynyng basy-qasynda jýrdi, әli de jýrip keledi.

– Tәuelsizdik jazushylargha ne berdi? Tәuelsizdik túsynda jazushylar ne berdi?

– Elbasymyzdyng Úlytau tórindegi tolghanysy konseptualdy týrde últty, últtyq qúndylyqtardy saqtau, últtyq qúndylyqtardy óristetu, jahandanu jaghdayynda kýresti qalay jýrgizu kerektigi orayynda oilaryn ortagha salyp aitqan keleli, taghylymy tereng әngime boldy. Árisi – әlemdegi, berisi Ukrainadaghy ushyqqan jaghdaylardyng túsynda Elbasy últymyz ýshin eng basty qúndylyq Tәuelsizdik degendi jerine jetkizip aitty.

Altyn adam alghash tabylghan Alatau bókteri… Kiyeli Týrkistan… Alashqa altyn besik bolghan Altay, Altyn Ordanyng Saray­shyghy, sol sanatta oiyp alar óz orny bar Joshynyng sýiegi jatqan Úlytau… Kiyeli tórge Elbasy beker barghan joq. Tәuelsizdikting eyforiyasy, romantikasy ayaqtalyp, endi Tәuelsizdik ýshin shynayy kýres bastalghan kezenge keldik. Búl – shyndyq. Tәuelsizdikti túghyryn birjola bekitu ýshin birimizding shyntaghymyzdy birimiz sezinip otyryp, kýresetin, júmylatyn kezenge keldik. «Úlytau súhbaty» – býgingi qazaq elining taghdyryn, tilimizdin, dinimizdin, jerimizding tútastyghyna qatysty terennen tolghap, últty úiytar, ózin-ózi saqtaugha júmyldyrar, memleket retinde baghyt-baghdarymyzdy anyqtaugha jeteler keleli tarihy әngime.

Preziydentting Qazaqstanda qazirgi qalyptasyp otyrghan til sayasaty haqyndaghy oilary kim kimdi de beyjay qaldyrmauy tiyis. Álem miday aralasqan jahandanu jagh­dayynda kez kelgen últ ózin-ózi saqtaudyng birinshi qúraly – til ekenin biledi. Qazaq tili memlekettik til retinde tek Qazaqstanda ghana ómir sýre alady. Til ýshin kýres aqylmen, parasatpen, namyspen, jigermen әreket etudi kerek etedi. Orys tili TMD elderi aumaghynda últaralyq qatynasty qamtamasyz eter til bolsa, aghylshyn tili – әlemdik integrasiyagha erkin aralasudyng jalghyz joly. Búl – tarihy qajettilik. Aghylshyn tili – internettin, aqparattyq qatynastyn, tehnikanyn, medisinanyng quatty kózi. Álemning 70 payyzy aqparattyq qatynas ýshin, ýilesim-qimyl ýshin paydalanatyn tilden bas tartu bәrinen shet qalu ekenin Elbasy jaqsy aitty. Aghylshyn tili – әlemdik qatynastyng tili, adamzat kóshining baghyt-baghdaryn anyqtaytyn til. Ol kóshten qalugha bolmaydy. Ekinshi qalay deseniz de, әlemning biraz jerinde, keshegi Kenes Odaghy deytin kenistikte, óz ishimizde qoldanysta jýrgen orys tiline shek qon, ony shygharyp tastau degen sóz keshegi Kiyevting jaghdayy degen sóz emes pe? Til nәzik әlem… Nәzik әlemdi betpaq sayasattyng kókparyna salmauymyz kerek. Óz basym tilding de, elding de ertenine senemin. Tәuelsizdik dәuirining bizge bergen eng basty qúndylyqtarynyng biri de, biregeyi de osy dep oilaymyn. Aynalyp kelgende, til mәselesinde asa yjdahatty bolu – әrqaysymyzdyng mindetimiz. Qazaqstanda jalghyz ghana memlekettik til bar! Ol turaly Preziydent kesip aitty. Úlytau súhbatynda aitylghan jaghdaylardyng bәrin jazushylar qauymy ózining ishki elegine salu ýstinde.

– Ádebiyetting joly eshqashan jenil bolmaghan. Ásirese, qazirgidey bәsekelestik damu tizginin ústap túrghan kezde әdebiyetting joly auyrlay bastaghan sekildi…

– Ádebiyetting jolyn auyrlatatyn «bәsekelester» qatary kóbeyip túrghany ras. Birinshisi – internet. Ol kitaptyng shyghu jolyn kes-kestep jatyr. Ekinshi – sanagha, sizding oilau jýienizge tez әser etetin súrapyl ónerding bir týri – kinoindustriya. Ýshinshi – telearnalar. Búl «bәsekelester» kóp jaghdayda ýlken ónerding jolyn jinishkertip, aqparattyq sipattaghy búqaralyq mәdeniyetting óris aluyna jol ashuda. Ádebiyet – taza mәdeniyetti, Dostoevskiyding tilimen aitsaq, «әlemdi saqtaytyn súlulyqty» uaghyzdaytyn óner týri. Kórkem әdebiyet te, muzyka da, jivopisi te, teatr da solay… Búl – ýlken әngimening arqauy. Bizde keremet әdeby tuyndy nege joq? Keshegi Áuezovting úly dýniyeleri sekildi dýniyeler býgin nege jazylmaydy degen siyaqty әngimeler jii aityldy… Búl súraqqa tiyanaqty jauap berudi basqa bir jolgha qaldyrayyq. Óitkeni, kelisetin túsy da, kelispeytin túsy da bar. «Joq» dep auyzdy qu shóppen sýrtuge bolmaydy. Bar! Ádebiyet bar. Degenmen, oilanatyn sәtterimiz de joq emes… Ádebiyette qazir әlemdi saralau, bolyp jatqan oqighalardy tarazylau jýrip jatyr… Búl – aqtalu emes, aqiqat. Sayyp kelgende, әdebiyetti ghana emes, jalpy ruhany әlemimizdi, sol sanatta óner men ghylymymyzda saqtaudyn, óristetuding jana joldaryn izdeuimiz kerek. Búl – uaqyt tudyryp otyrghan qajettilik. Kórkemdik әlemimizdi jetildiru – damudyn, óristeuding kepili. Ádebiyet – últ oiynyng ainasy. Ádebiyetti saqtay alsaq, últty da saqtay alghanymyz. Últty saqtau, Tәuelsizdikti saqtau – úrpaq paryzy!

– Sonda jazushylyqtyng paryzy tәuelsizdikting talaptarynan tuyndau kerek dep otyrsyz ghoy?

– Eger Tәuelsizdik bolmasa, elinde tynysh­tyq bolmasa ruhany kenistik, jazushylyq kәsip turaly sóz qozghaudyng ózi qiyn. Biraz uaqyt búryn Mysyrdyng Jazushylar odaghynyng basshysy bizge kelip, ekijaqty kelisimderge qol qoyyp, ekijaqty barys-kelisting qújattaryn qúnttaghan edik. Ol eline barghan bette qayyra tónkerister bastalyp, sayasy qúiyndar ýdedi… Al onday sayasy daghdarystan eng birinshi qarapayym halyq útylady. Sondyqtan әraluan sayasy mýddelerge jol bermeu ýshin ózimizding ishki mýddemizdi joghary qoyatyn, kelisimge baratyn, birigip tize qosatyn, últqa qater tónetin tústarda iyqtasyp túrysatyn, óz mýddesinen últ mýddesin joghary qoyatyn túlghalar kerek bizge.

Biz – san ghasyr boyy attan týspey azattyq ýshin alysqan, kýndiz-týni tәuelsizdikti Tәnirden tilegen babalardyng úrpaghymyz. Sol ata-babalarymyz ansap ótken Azattyqty kózimen kórip, baqytyna kenelu bizding mandayymyzgha búiyrdy. Endeshe batpanday baqyttyng qadirine jetu – qasiyetti boryshymyz. Búl – barshamyzgha ortaq úly paryz.

Sóz taghdyry men halyq taghdyry qazaq halqy ýshin egiz úghym. Sóz óneri – tabystyratyn da, shabystyratyn da úly qúral. Sha­bystyru onay, tabystyru qiyn. Dәl qazirgi­dey kezde, syn saghatta sóz ónerining aldyndaghy jauapkershilikti әr jazushy el aldyndaghy jauapkershilik dep janjýregimen sezinui tiyis.

– Parlamentting joghary palatasy minbesinen senator retinde әdebiyet pen mәdeniyetke, oralmandar mәselesine baylanysty birneshe deputattyq saual joldadynyz. Jazushylar odaghynyng basqarma tóraghasynyng salmaghyna mandat qanshalyqta salmaq qosty?

– Kenester zamanynda múnday dәstýr bolghan. Jazushylar odaghynyng tóraghasy Jogharghy Kenesting deputaty, ekinshi hatshylarymyz respublikadaghy Jogharghy Kenesting mýshesi bolatyn. Biylikting esigin erkin ashyp kiretin instituttyng bolghany jón. Ol qoghamdyq ómirding taghdyryna jauap beretindey, soghan jaghday jasaytynday instituttar boluy tiyis. Shygharmashylyq odaqtardyng qoghamdaghy orny bólek. Jazushylar odaghy, Kompozitorlar odaghy, Suretshiler odaghy syndy úiymdar esh elde joq bolatyn, múny iydeologiyalyq tútqa retinde Kenes Odaghy oilap tapqan. Mening oiymsha dúrys tabylghan. Kitaptyng jaryq kórui, taralymy, oqyrman problemasy joq ýlken elder ýshin, әsirese derjavalyq elder ýshin klubtyq dengeydegi birlestikter jarassa, jarasar. Al bizge ol kele qoymasy anyq… Bir emes, birneshe ne klub, ne birlestik payda bolsa, onsyz da bólinuge beyim túrghan ishki әlsizdigimiz syr bereri kýmәnsiz. Resey, Ukraina, Gruziya, Qyrghyz sekildi elderdegi Jazushylar odaqtarynyng bóline-bóline uaqyt atty «bórige jem bolghan» púshaymandy hali sonyng dәleli. Osyghan qol jetkizgisi kelip jýrgen әriptesterimiz bar. Qazaq kórkem sózimen, sóz jaratushylargha jaghday jasaytyn, memleket pen qalamgerler arasyna dәneker bolyp baylanys ornatatyn, әdebiyetti әlsiretpey, uaqyt talabyna say óristep, damuyn qamtamasyz etip otyratyn bir institut kerek. Ol – býgingi tandaghy uaqyt synynan sýrinbey ótip kele jatqan birden-bir qúrylym – Jazushylar odaghy. Elbasy meni Senat deputaty etip taghayyndaghanda «Orazalinge berilip otyrghan búl mandat – Jazushylar odaghynyng tóraghasyna berilip otyrghan mandat. Jazushylar odaghynyng statusyn kóteru ýshin jasap otyrmyz!» – degen bolatyn. Sondyqtan, býgin ol mandatqa men ie bolsam, erteng menen keyin keletin jigitter ie boluy tiyis dep oilaymyn. Ónerding basqa týrlerinen de, ghylym salasynan da túlghaly azamattardyng Par­lamentte tóbe kórsetip jýrui – ruhany kenis­­tigimizdegi aqaulyqtardyng ornyn toltyrady.

Qalamaqy jónindegi mәsele – ózining qúqyqtyq, zandyq sheshimin tabatyn qarsanda túr. Búl mәsele zandyq túrghydan birjola óz sheshimin tapsa, memlekettik tapsyryspen shyghatyn әleumettik manyzy zor kórkem shygharmalargha mardymdy qalamaqy tólener edi. Ol degeniniz oqyrmany men taralymy az qazaq tilinde shyghatyn kórkem shygharmalargha jaghday jasau bolar edi. Aghylshyn tilinde sizding sapaly bir kitabynyz jaryq kórse, qalamger retinde jolynyz ashylady. Álemning basym bóligi sóileytin, oqityn tilde kitap shygharu – suretker ýshin baqyt qoy… Bizdegi jaghday bólek. Sondyqtan qalamaqy degen mәsele tek jazushygha jasap otyrghan jaghdaydy kýitteu emes, әri-beriden son, últ ruhynyng tini sanalar tilge, sol tilde sóileytin elding súranysyn qamtamasyz etuding irgeli joly. Memleketting әdebiyetke jasap jatqan qamqorlyghy.

– 80 jyldyng sengirli belesine kóterilip otyrghan qazaq jazushylarynyng ortaq toyyna kimder qatysady dep kýtilude?

– Qazaqstan Jazushylar odaghynyng 80 jyldyq mereytoyyna óz әriptesterimizden bólek, alys-jaqyn shetelderden Ganichev Valeriy, Kuznesov Feliks (Resey), Kurbanov Rafik (Tatarstan), Bikbaev Ravili (Bashqúrtstan), Ibrahim Ulvy Yavuz, Yakub Omaroghly (Týrkiya), Anar (Ázerbayjan), Rysqúlov Aqbar (Qyrghyzstan), Muhammad Aly (Ózbekstan), Chergiynes Nikolay (Belorussiya), Mumin Kanoat (Tәjikstan) sekildi kórnekti aqyn-jazushylar keledi dep kýtilude. Ruhany ómirimizdegi eleuli oqigha bolghan son, sóz joq, eldegi ziyaly qauym men qogham qayratkerleri de mereytoydyng meymany.

Múnday aituly jiynda el bolyp júmy­lyp, birigip atqarmasaq odaqtyng iyghyna edәuir salmaq. Osy orayda memlekettik qoldau kórsetip jatqan Preziydent Ákimshiligine, el Ýkimetine, Almaty, Astana qalalarynyng әkimdikterine, oblys basshylaryna, qarjylyq qúrylymdargha, jekelegen qayyrymdylyq qorlaryna, atap aitsam, Ál-Faraby atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiytetining basshylyghyna, «Samúryq Qazyna» әl-auqat qoryna, «Altyn qyran» qoryna zor alghysymdy aitqym keledi. Múnday ýlken jiynnyng ótui – birinshi kezekte eldegi tynyshtyq pen qoghamdaghy týsinistiktin, barsha halyqty bir múratqa júmyldyryp otyrghan Memleket basshysy Núrsúltan Nazarbaevtyng qamqorlyghy.

Keyingi kezderdegi planetamyzdaghy bolyp jatqan qaterli jaghdaylar kim-kimdi de oilantpay qoymaydy. Qazir әdebiyetting óris aluy әlemde qiyndap túrghany belgili. Biraq… «ýmitsiz saytan – ghana». Biz – senim men ýmitin qanat ete biler júmyrbas pendemiz. Adamdy arman algha jeteleydi. Sóz – ghalamdaghy alghash jaralghan qúdiretti kýsh. Sózge baq qúsy oralady әli. Mysaly, teatrdan elding ýrikken kezi boldy ghoy… Qazir el teatrgha qayta bara bastady. Piesalarymyz jýrip jatyr. Zal tolyp, spektakliderdi siltidey tynyp otyryp kóredi. Demek, sóz ben tyndarmannyng arasynda, sahna men kórermenning arasyndaghy jipsiz baylanys ornap jatyr degen sóz. Búl dramaturgiya deytin janrdyng at ýstinde ekendigin, teatr degen ónerding uaqyttyng avanssenasyna qayta kelgendigin kórsetedi.

Múnday qatynas kitap pen oqyrman arasynda da ornygha bastady… Átteng az taralym­men shyqqan kitap qolbaylau. 2000 dana taralym kimge jetedi? Auyldaghy aghayyn­dar­gha qalay, qaytyp barady? Ókinishke qaray, memlekettik tapsyryspen shyqqan az dýniye­le­rimiz az ghana kitaphanalarmen shektelip otyr.

– Ádebiyet – halyqpen birge jasaytyn mәngilikting kepili ghoy… Mereytoydan song da últ ruhy men ruhaniyatyn óristetuding joldaryn izdeu – jazushylargha, jazushylar úiymyna uaqyt artar mindet ekeni belgili. Osy orayda ne der ediniz?

– Ózing aitpaqshy, búl – әdebiyetting qoghamdaghy orny men sóz ónerining abyroy-bedelin qamtamasyz eter jýgi auyr min­det. Ja­zushylar odaghynyng songhy 2012 jyl­ghy qúryltayyna joldaghan amanat – qúttyq­tauynda Núrsúltan Nazarbaev: «Qazirgi jahan­danu jaghdayynda memlekettigimizdi nyghay­typ, tәuelsizdigimizdi bayandy etude qalamgerlerge jýkteletin mindetter asa zor. Sizder qalyng oqyrman qauymdy әrday­ym ortaq maqsat jolyna baghyttap, eldik mýddege júmyldyratyn úlaghatty isterding basyn­da jýrsizder. Memlekettigimizdi nyghay­typ, eldigimizding kýsh-quatyn arttyruda, tәuel­siz­di­gimizdi bayandy etude qalamgerler qauy­mynyng enbegi airyqsha. Qoghamda qalyp­tas­qan kelisim men jarastyqty, dostyq pen tatu­lyqty shygharmalarynyzgha arqau etip, birli­gimizding beky týsuine ýlken ýles qosyp kelesizder.

Aldaghy uaqytta da tәuelsizdik túghyryn nyqtap, últtyq bolmysymyzdy tanytuda sóz ónerine jýkteler mindet eselene týspek. Ruhaniyattyng shyraqshysy sanalar qalam iyelerinen halqymyz әrkez oiyna qanat, boyyna quat, kóniline shuaq berer jana shygharmalar kýtedi. Ásirese, qazirgidey kýrdeli dәuirde tughan elimizge uaqyt shyndyghyn terennen tolghaghan, zamana minezin býkil keskin-kelbetimen jarqyrata kórsetken shygharmalar kerek.

Tól әdebiyetimiz keleshekte de zamana talabyna say eldik múratty maqsat etken keng tynysty kemel tuyndylarmen tolysady dep senem» – dep әri tilek aitty, әri tapsyrma bergeni, mindet jýktegeni el esinde. Búl әsirese qalamgerler esinde ghoy dep oilaymyn.

Eng basty mindet – jana dәuirmen betpe-bet kelip, jahandanu jaghdayynda jana memleket qúryp jatqan qazaq halqynyng bolmys-bitimin tanytar, erlik shejiresin aighaqtar, kýreskerlik ruhyn asqaqtatar, halqymyzdyng taghdyr-talayynyng jauapkershiligin moynyna alyp, elin ertenge bastaghan Elbasy ainalasyna qara orman júrtymyzdy toptastyrar quatty kórkem tuyndylar jaratu.

El de, Elbasy da, Uaqyt ta bizden osyny kýtedi.

– Ángimenizge rahmet.

Ángimelesken

Qorghanbek AMANJOL

Abai.kz