«Arghy betke» saparymyzdyng barysynda qazaq tilinde segiz saghat aqparat taratyp, әdeby әm muzykalyq habarlar beretin Ýrimjidegi radiogha qúlaq qoydyq. Jalpy, qytaydagha qazaq radiosyna bala kezimizden qanyqpyz. Óitkeni bizding jaylauda Ýrimji men Qúljadan sóileytin qazaq radiosy qyryl-syrylsyz anyq estiletin. Sol radio sol qalpynda eken. Jurnalist-tilishisi de, baghadarlamagha qatysyp otyghan qonaghy da qazaqtyng bay, qúnarly tilinde әngime aitady. «Búl radionyng mindeti qarapayym halyqqa qyzmet etu, sonyng keregine jarau», - dep bizge radio turasynda «Sen qazaq» saytynyng bas redaktory Ahytbek myrza týsinik berip qoydy. Degendey-aq, radio qonaghy men tilshi ekeuining әngimesi «mal túqymyn kóbeytip, asyldandyrudyng aldyndaghy әreketter» degen taqyrypqa arnaldy.  Baghadarlama qonaghy Toly audanynyng mal sharuashylyghy mәselelerine jauapty adam eken jәne óz isin jaqsy biletin maman bolsa kerek, telefon arqyly qoyylghan súraqtardyng bәrine jauap qayyryp tyndarman qauymdy da, bizdi de asa riza etti. Tyndarman auditoriyasy da belsendilik tanytty. Bәri qarapayym, bәri shynayy.  Bir qart kisi tipti «Áy, myna búzau jótelip qaldy», - dep te qonyrau shaldy. Otaghasynyng súraghy men dauys yrghaghyna  tang qalghan bizder rahattanyp bir kýlip aldyq. «Ayttym ghoy senderge búl radio halyqqa osylay etene jaqyn radio. Halyqtyng óz tilinde, ózine qajetsin ghana beredi», - dedi Ahytbek taghy da radio jayynan sóz qozghap.

Qonaq ýidegi bólememizde  «3-arnanyn» tauly Altay qalasynan jasaghan reportajyn tamashaladyq. «3-arna» da janghy qazaq radiosy siyaqty 6-7 saghat qazaqtildi auditoriyagha qyzmetetetin arna. Biz kórgen reportajda altaylyq qazaqtardyng mal eti men sýt, kókónis ónimderining jәrmenkesi  turaly bayandaldy. Ermen dәmdi eshki eti deysiz be, 120-130 kele salamaq basatyn qoshqar deysiz be, týie sýtinen jasalaghan taghamdardyng týrleri deysiz be, ne keremetting bәri bar. «Búryn týie sýtinen on shaqty ónim alatyn edik. Endi qoly úsynaqty әiel joldastar sol ónim týrlerin otyzdan asyryp, tauarlaryna marka aldy. Ermen dәmdi eshki eti de markaly boldy», - deydi osy jәrmenke jayyn әngimelegen maman. 

Surette: soldan ongha qaray: Dәuren Quat, abai.kz saytynyng bas redaktory jәne Atajúrtyn bir kórudi ansap jýrgen Tәlip agha

Jýngo elining býgingi biyligi ústanghan ekonomikalyq sayasatqa beyimdelgen «arghy bettegi» qazaq osylaysha tәp-tәuir ómir sýrip jatyr. Zangha qayshy әreketke barmaytyn, onyng ýstine tap irgesinde Qazaqstan deytin baytaq otany bar júrtqa qytay da dúrys qaraytyn siyaqty. Alayda «arghy bettegilerdin» de kónilindegi alang – úrpaq mәselesi. Til mәselesi. «Bylayynsha búl jaqta ómir sýre beruge әbden bolady. Kóilegimiz kók, qarynymyz toq. Biraq jas úrpaq mýlde til bilmey, óz qazaghyn tanymay óse me dep qorqamyz», - deydi bizben әngimesinde kәsipker Talghat Dýisenbi. Qytayda, әsirese, memlekettik qyzmettegi mamandardyng jaghdayy jaqsy kórinedi. Pәter qúnynyng 20-30 payyzyn qúisang boldy, qalghanyn ýkimet kóteredi eken. Siz ýkimet tólegen qarjatty birneshe jylgha bólip tastap qútylasyz. Avtokólik alamyn deseniz de solay. Qytay ókimeti jeke kәsip ashamyn, halyqty júmyspen qamatamasyz etemin deseniz aldynnan tospaydy. Tek erinbe. Zandy ainalyp ótpe. Batys aimaghyn iygeru ýshin qazir qytay baryn saluda. Túrghyn ýiler men joldar, kәsiporyndar, tasyp tógilgen sauda bazarlary... sonyng bәrinde hanzu últy jýr. Úighyrlardy anda-mynda bir kóresin. Qazaqtyng qarasy tym az bayqalady. «Naghyz qazaqty, naghyz qazaqtyng túrmys-saltyn kórgilering kelse, auyldargha baryp qaytyndar», - deydi Ahytbek. Auyldargha shyghugha uaqytymyz tyghyz boldy da, biz keybir jayttardy ózimizben jýzdesken qalalyq qazaqtardan súrap bilip jýrdik. Mysaly, «arghy bettegi» qazaq qúdalasyp, qyz berip, qyz úzatudyng búrynghy jolyn, әdep-ghúrpyn qatty ústanady eken. Qyz alatyn jaq  ýkige bir at, bizdinshe 100 myng tenge aqsha, keminde bes adamgha kiyit әkeledi. Qúdalyq 300 myng tenge, taghy bir tandauly at, soghym, keminde 10 adamgha qymbat matadan kiyit. Toy qarsanynda qyz әkesi salyq salady, az degende 5 iri qara, 300 mynnan  500 myngha deyin aqsha, 15 adamgha kiyit. Qyz úzatylarda qyz әkesi qyzgha jasau dep, osynyng 40-50 payyzyn qayta jasap beredi. Atap aitsaq, bir búzauly siyr sauyngha aidatady, bir jaqsy at er-túrmanymena mingizedi, ýiding mýlikterin (teledidar, kir jughysh, shang sorghysh t.b) alyp beredi.

- Qazaqtyng búrynnnan kele jatqan dәstýr-salty, qúdalyq joly desekte osynyng ózi qaysibirimizge auyr tude, - deydi Qúlja qalasynda jolghysyp әngimelesken kisilerimizding biri Tәlip aqsaqal.

Tәkenning úldary birinen keyin biri shanyraqqa kelin týsirip, aqsaqaldyng jiyghan-tergen qarasyn qalynmalgha aidatyp jatqan kórinedi.

- Ol úldar Qazaqstangha kelip nege ýilenbeydi? Bizde qyz «tegin» ghoy, - dedik biz sózimizge qaljyng aralastyryp.

- Sony aitamyn da, - dedi Tәkeng de «kýiip».

Tәkenmen әngime ýstinde Ýrimjide Talaghattardan, Asaylardan estigenimizdi qaytalap úqtyq (http://abai.kz/post/view?id=1953).

Tәlipterding biluinshe, Qazaqstannyng kýii nashar eken. Mektep joq eken. Auruhana joq eken. Jol jaman. El ishi búzyq. Ýkimet oralmangha jaghday jasamaydy-mys. Baspanamen qamtamasyz etpeydi-mis.

- Múnyng bәrin teristey almaymyz, - destik biz, - biraq sonshalyqty sorlap otyrghanymyz joq. «100 mektep, 100 aruhana» degen baghdarlama boyynsha auyldy jerlerde mektepter salynyp, auruhanalar iske qosylghan. Qazir kerisinshe, sol baghadarlamanyng pәrmeni tiyip boy kótergen mektepterge baratyn bala sany jetpey qaluda. Qazaqstannyng qytaymen shekaralasatyn auyldary men audandaryna erekeshe nazar audaramasa bolmaydy. Halyqtyng deni qalalargha kóship ketken. Baspana arzan. Tirlik qylyp tyrbanghan adamagha júmys kóp.

- Qapal deytin audan Aqsugha qosylghan kýnning erteninde-aq   qanyrap qalghanday edi, - dedim men ózim jaqsy biletin әngimeni qozghap. – Sodan sol auylgha Altay jaghynyng qazaqtary kelip qonystana bastady. Qazir Qapaldyng ainalasy mynghyrghan mal. Oralman aghayyn әbden jersinip, túraqtap qaldy. Osy kýni bargha qanaghat, shýkir etip otyr. Sizder kóship kelsenizder sol aghayynnyng qataryna tezirek qosylyp ketesizder. 

Tәkene bizding sózimiz qanshalyqty әser etti bilmeymiz, bizdi shygharyp salyp túryp «osy aidyng 29-y toygha kelnizder. Inimning balasy otbasyn qúryp kelindi bolyp jatyrmyz», - dedi ol.

Qysqasy, aghayyndy Atajúrtqa shaqyrghanda oghan bar jaydy aityp, aqparattandyru  kerek ekendigin osy saparymyzda qapysyz týsindik. Qazaqstannyng qay oblysyna barghan dúrys? Ondaghy elding túrmys-ahualy qanday? Ýiding qúny qansha? Neni kәsip etuge bolady?   Zandy qalay paydalanu kerek?,t.b.  Osy jәne ózge de saualdardyng naqty jauabyna qanyqqan qazaq kóshi sirә qatardan qala qoymas.

... Sóitip biz «Qorghas» keden beketine jettik. «Qorghasqa» kelgende-aq kókayyldanyp, әrkimge bir soqtyghyp jýrgen әieldi kórgen edik. Sol aqyry «arghy betten» ótip «bergi bettin» azamatyna ainalghan jigitke soqtyghyp tyndy.

- Qytaydyng qúly edin, Qazaqstangha kelip qútyrayyn degen ekensinder! Qúrtyndar kózderindi! – dep tepsindi ol. Onysymen qoymay namysqa bulyghyp, qatty ashulanghan jigitti keden saqshysyna kórsetip te jiberdi. Saqshy, biraq, qolyna elimizding kók tólqújaty tiygen bauyrymyzdy kóp әuirelegen joq.  Sózge kelmey qoya bere saldy.

«Qorghas» keden beketi... qansha aityp, qansha jazylsa da bylq etpeytin, ózgermeytin, óz degeninen qaytpaytyn «Qorghas» -- Qazaqstannyng qorasy siyaqty; alaqap sýiretken sauadagarler men ózge de jolaushylardy ózinshe qarsy alyp, qalaymaqan bolyp jatty.

(Sony)

Almaty-Qúlja-Ýrimji-

Ýrimji-Qúlja-Almaty.

Abai.kz