Bәige dese, onyng ishinde alaman dese delebesi qozbaytyn qazaq balasy joq shyghar. Ol turaly aqiyq aqyn Iliyas Jansýgirov:

«Janyna elimizding jylqy jaqqan,

Jylqygha jetpegen kóz jәuteng qaqqan.

Minseng – at, ishseng – qymyz, jeseng – qazy,

Qashannan qazaq halqy jylqy baqqan.

Halyqpyz artyq kórgen atty taqtan.

Qyzyq-au bizding bәige qyrda shapqan,

Shydar ma qazaq qany úshyp ketpey

Attargha shang shygharyp kele jatqan?!», – degen.

Ýstimizdegi jylghy 4 qazanda erekshe alaman bәigening kuәsi bolyp, jýregimiz lýpilge, kónilimiz quanyshqa toldy. Jinalghan barsha júrttyng delebesin qozdyryp, patsha kónilin tasytqan Jyloy audanyna qarasty «Qaljan» sharua qojalyghynyng «Nuriya» atty 4 jasar jýirigi edi. Attyng iyesi – Qayrat Qabdeshov, shabandozy – 10 jasar Azamat Samazbaev. Azamat alamangha 28-shi nómirdi taghyp shyqty. Jankýierler túlpargha birden týsine qaray kókjýirik dep at qoyyp, aidar taqty. Jaratushy iyemizding qoldauymen, taghdyrdyng jazuymen elimizde ótetin ýlkendi-kishili at bәigelerining basy-qasynda jýrsem de, qalyng jankýierlermen birge kókjýirikting әdemi shabysyna tan-tamasha qalyp, qayran boldym. Bolghan qyzyqty oqighany sәl sheginis jasap, el gazeti «Egemen Qazaqstannyn» myndaghan oqyrmandaryna birinshi bolyp jetkizuge niyet ettim.

Sonymen, dәl sol kýni at dese, bәige dese ishken asyn jerge qoyatyn esimi elimizge keni­nen tanymal atyraulyq kәsipker Tóken Júmaghúlov bastaghan azamattar adaydan taraytyn Súltanәli, Begimbet babalaryna arnap as berip, últtyq sport týrlerinen jarystardy joghary dengeyde ótkizip, qalyng qauymnyng alghysyna bólendi.. Mәdeny is-shara Atyrau oblysy, Jyloy audanyndaghy Tana batyr auy­lynda úiymdastyryldy. Oghan keng baytaq Qazaqstannyng týkpir-týkpirinen qúrmetti qonaqtar arnayy kelip belsene qatysty. Olardyng arasynda belgili memleket jәne qogham qayratkerleri Myrzatay Joldasbekov, Ómirzaq Ozghanbaev, Mәrken Shayjýnisov, «Egemen Qazaqstan» respublikalyq gazeti» aksionerlik qoghamynyng preziydenti Sauytbek Abdrahmanov, jazushylar Beksúltan Núrjekeev, Rahymjan Otarbaev, tanymal kinorejisser Sergey Ázimov, Ortalyq saylau komissiyasynyng mýshesi Lәzzat Sýleymenova, Jyloy audanynyng әkimi Maqsym Izbasov, týrkistandyq kәsipker Ábdighappar Shaymerdenov bastaghan azamattar boldy. Bir sózben týiindegende jer qayysqan el boldy desem, artyq aitpaghan bolar edim. Olar boylaryndaghy janyn berse de, últaraqtay jerlerin jaugha bermegen batyr babalarynyng ruhyna arnalghan qúran qatymgha qatysty, dúgha oqyp, tilek tiledi. Osy mәdeniy-is sharada respublikalyq Ardagerler úiymy Ortalyq kenesining tóraghasy Ómirzaq Ozghanbaev aghamyz mazmúndy bayandama jasady.

Sodan keyin qalyng qauym bәige bolatyn jerge qaray aghyldy. Búl kýnde at jarysty ótkizetin alandy tabu da onay sharua emes. Bәige jolynyng topyraghy júmsaq bolyp, attyng túyaghyna zaqym keltiretin tastar, únghyl-shúnqyrlar bolmauy shart. Atap aitarymyz, jarystyng basty úiymdastyrushylary Tóken Tanaúly, Ónerbek Janbala, Erqúl Dәuletbaevtar qysqa merzimde Qazaqstan Respublikasy últtyq At sporty federasiyasy bekitken talaptargha tolyq sәikes keletin әdemi ippodrom salugha qol jetkizgen. At shabatyn ainalymnyng úzyndyghy 3 shaqyrymdy qúraydy, eni – 20 metr, búrylystary ken, jýgiru jolynyng topyraghy mayda eken. Jankýierlerge de ynghayly, býkil jarys alany alaqanday anyq kórinip túr. Bәige tóbeden starttan sórege deyin әrbir attyng shabysyn kórip otyrasyn. Búl ippodromnyng jan-jaqtan attaryn baptap әkelgen bilikti atbegilerding kónilinen shyghyp, olargha únap túrghanyn pikirlerinen bayqap, tәube dedim.

Sonymen tura kýndizgi saghat 2-de qalyng el kópten asygha kýtken dýbirli bәige de bastalyp ketti. Jarys bastalarda aspan shayday ashylyp, tanertennen beri bir mezet tynbay soqqan jel shúghyl toqtady. Alla taghala attargha da adamdargha da jaqsy aua rayyn syilady. Baghdarlamagha sәikes bes bәige ótti. Olar: 3 shaqyrymdyq tay jarysy, 7 shaqyrymgha qúnan, 21 shaqyrymgha toq bәige jәne 30 shaqyrymdyq alaman bәige. Aldymen úshqyr attar jýgiru jolyna shyqty. Oghan taza qandy 12 sәigýlik qatysty. Mәrege birinshi bolyp manghystaulyq atbegi Ábdighaly Tanatarovtyng aty keldi. Ekinshi oryndy belgili atbegi Ónerbek Janbalanyn, ýshinshi oryndy Bekbos Bayjarqanovtyng jýirigi iyelendi.

Úshqyr attar dep qysqa qashyqtyqqa shabatyn ippodromdyq attardy aitamyz. Ol jýirikter negizinen shet elderden әkelinedi. Olar osynday jyldam ótetin jarystargha ghana daghdylanyp, dayyndalghandar, bizding qazanattarday bola almaydy, alysty kótere alamaydy. Sondyqtan da ol attar 800, 1000, 1200, 1800, 2200, 3000 metrlik jarystargha qatysady. Úshqyr degenning syry osynda. Múnday jarystar Europa, Amerikada keng damyghan. Bizge jana ghana taralyp keledi. Qazaq atbegileri ony únata qoymaydy, mentaliytet qabyldamaydy. Keybir otandyq bay-baghylandar taza qandylardy sәnge ústaydy. Basqa bireuleri, lauazymdy memlekettik qyzmetkerlerge syilaydy, tender alady, biznesterine jaghday jasaydy. Biz odan ada boluymyz qajet dep oilaymyn.

Jylqymen bite qaynasqan qazaghymnan sóz qalghan ba?! «Tayyng ósip – túlpar bolsyn, qúnanyng ósip dýldýl bolsyn, úlyng ósip batyr bolsyn!» dep jatady. Atalarymyz tay, qúnan jarystaryna zor kónil bólgen ghoy. Tay, qúnansyz bәigeler ótpegen. Jalpy qazaq bәigesinde tay, qúnan jarystardyng alatyn orny erekshe. Ol bәige dayyndaudyng tәsili bolyp sanalady. Sebebi, atbegi atalarymyz naghyz jýirikterdi solardyng arasynan iriktep, súryptap otyrghan. Tay jarysyna qatysty bizde biraz dau-damay, týsinbeushilikter bolghany ras. Tipti tay jarysyna ashyq qarsy shyqqandar tabyldy. Sonyng saldarynan 2000-2005 jyldardy keybir aimaqtarda jarystar mýldem ótkizilmedi. «Daudyng basy – Dayrabaydyng kók siyrynan bastaldy» degendey, múnyng sebebi shetelderden myndaghan dollargha satyp әkelingen jylqylarda bolyp shyqty. Olardan alynghan qúlyndardyng sýiekteri iri, kesek, boyshang bolghanymen әlsiz bolady eken. Olardy tay kezinde jarysqa qossang synyp qalady, jýristi kótere almaydy. Al, qazanattyng taylary tózimdi, shymyr, shydamdy keledi. Olar jarys­ty izdep túrady. Búl – bizding europalyq attardan artyqshylyghymyz jәne ereksheligimiz. Qúday bizdi de, qazanattarymyzdy da tózimdi etip jaratqan. Elding talap-tilegimen, bizding pәrmenimizben «Tay jarys» sport týri bolyp bekidi, erejesi jasaldy, arnayy «Tay jarys» federasiyasy qúryldy.

3 shaqyrymdyq jarys jolyna 9 tay shyqty. Birdey qyzyl jeyde kiyip, óz nómirlerimen taylaryn oinatyp shyqqan shabandoz balalardy jankýierler du qol soghyp, qoshametpen qarsy aldy. Tay jarys – taylardy da, balalardy da shyndaytyn, tәrbiyeleytin taptyrmas mektep. Sony týsinuimiz qajet. Búl bәsekede mәrege birinshi bolyp nómiri 45-shi manghystaulyq Núrjan Jandaev keldi, ekinshi jәne ýshinshi bolyp Boranqúldan kelgen Jeldibay Ybyraevtyng taylary keldi.

Kelesi kezekte baghdarlamagha sәikes 7 shaqy­rymdyq qúnan jarys ótkizildi. Oghan 32 qúnan qatysty. Qúnan jarys tartysty әri qyzyqty bolyp ótti. Birinshi oryndy aqtaulyq azamat Almaz Abduldanov jenip aldy. Ekinshi oryndy aqtaulyq Ermek Tórebenov, ýshinshi oryndy Kenqiyaqtan kelgen shabandoz Sanjar Ánetov iyelendi.

21 shaqyrymdyq toq bәigege 21 sәigýlik qatysyp, baq synady. Búl bәige turaly qysqasha týsinikteme. Biz «top» pen «toqty» shatastyryp jýrmiz. Sol kýngi baghdarlamada «top» dep atalypty. Búl dúrys emes. Dúrysy «toq» bәige dep atalady. Ony atalarymyz qaldyrghan. Ol bәige attaryn dúrys tandau, súryptau, jarysqa irikteu zandylyqtarynan tuyndaghan. Mysaly: bizding bilikti atbegi atalarymyz alamangha tek jaratqan jýirikterdi qatystyrghan. Bәige attaryn jaratudyng merzimi ýsh aidan kem bolmaugha tiyisti. Sol merzim saqtalghanda ghana bәige aty tolyq jaratylady, babyna keledi. Sondyqtan atalarymyz «at shaba ma, bap shaba ma, baq shaba ma» degen. Baby kelmegen bәige aty dúrys shappaydy. Mine, osyny jete bilgen ejelgi atbegiler alamannyng aldynda mindetti týrde toq bәigeni ótkizip, túlparlaryn synaghan. Qazirgi tilmen aitsaq «generalinaya repetisiya» jasap otyrghan. Toq bәigege qúnan da, dónen de, bolashaq bir toghy bar alamanshy attar da qatysyp synnan ótken. Qyraghy kózdi bilikti bapker atalarymyz toq bәigeden alamanshy bolatyn jýirik bәige attarynyng artyq-kemin jazbay tanyp, bayqap, tiyisti qorytyndy jasap otyrghan. Sonyng nәtiyjesinde alaman bәigening sapasy joghary, attardyng shabystary keremet bolghan. Ákem Týgel marqúm aityp otyrushy edi: «Toq bәigege shydaghan túlpar alamanda da qalmaydy», – dep.

Sonymen 21 shaqyrymdyq toq bәigede belgili atbegi Tóken Tanaúlynyng 7-shi nómirli «Qasqaldaq» atty jýirigi bәrinen ozyp, mәrege jeke dara kelip jetti. Ony jarysqa baptaghandar belgili at sportynyng mamandary Arman Tóleuov pen Arman Dabarov. Shabandozy – Múqtarhan Serghaziyev. Olargha toq bәigening bas jýldesi sheteldik jenil avtomashinanyng kilti tabys etildi. Ekinshi bolyp Oral qalasynyng shabandozy Núrlybek Janturinnin, ýshinshi bolyp Aqtau qalasynyng shabandozy Azamat Ótemúrattyng aty keldi.

Sonymen kezek alamangha keldi. Alaman dese delebesi qozyp, qany qyzbaytyn qazaq joq. Óitkeni, alaman jarys qazaqtyng bolmysynan tuyndaghan qúbylys. Bizdi jylqy minezdi deydi. Óte dúrys aitylghan qaghida. Osynau Altaydan-Atyraugha, Úlytaudan-Alataugha deyin sozylyp jatqan úlan-baytaq úly dalany, úshy qiyrsyz kenistikti iygeru ýshin, saqtau ýshin, ony bolashaq úrpaqqa amanat retinde qaldyru ýshin bizding babalarymyzgha beli myqty, jýriske shydamdy, alysqa shabatyn attar qajet bolghany anyq. Olardyng bәri bizding qazaqtyng qazanattarynyng boyynan tabylady. «Jigitte de jigit bar, azamaty bir bólek, Jylqyda da jylqy bar – qazanaty bir bólek», dep beker aitylmaghan.

1895 jyly reseylik ghalym V.Firsov «Týrkistan jәne týrkistandyq jylqy túqymdary» atty enbeginde qazaqy jylqy qazanat jayynda bylay dedi: «…Qazanat qazaqy biyelerdi jýrdek te taza qandy aighyrlarmen budandastyrudan shyghady. Ayghyrdyng túqymyna búl jerde onsha kóp mәn berilmegen. Qazaqtar qazanatty barlyghynan joghary qoyady. Qazanattyng jaqsy qasiyetterin baghalaytyny sonshalyq aighyryn súramaydy da. Sebebi, qazaq biyesining túqymynda túraqtylyq bar. Olar basqalarmen qosylghanda, tek solardyng jaqsy qasiyetterin alady. Ózinikin de joghaltpaydy. Sondyqtan da jergilikti halyq qazanattargha joghary senimmen qaraydy».

Sol kýngi alaman jarysqa 31 bәige aty qatysyp, baq synasty. Nebir shashasyna shang júqtyrmaytyn sәigýlikter jarys jolyna shyqty. Olardyng ishinde Astana, Almaty, Qaraghandy, Kókshetau, Qyzylorda, Aqtóbe, Oral, Aqtau, Atyrau ónirlerinen jýirikter boldy. Alaman jarysy jyldam shapshandyqpen bastaldy. 30 shaqyrym 10 ainalymnan túrady. Áriyne on ainalymdy jyldamdyqpen shauyp ótu onay dýnie emes. Oghan attyng dayyndyghy, shabandozdyng sheberligi asa qajet. Qarap túrmyz, alamanshylar eki shaqyrymday shapqan tústa, baghanaghy start berilgen jerden eki kýreng men bir kók at shygha keldi de, bәige jolyna týsti. Shabandozdardyng ýsterinde nómirleri bar. Olardyng mandat komissiya­synan tirkeuden ótkeni kórinip túr. Kók attyng nómiri – 28. Tóreshiler alqasy bizge: «Búlar «Qaljan» sharua qojalyghynyng attary. Tapsyrystary bar, tirkeuden, tekseruden ótken», dep týsindirip aityp jatyr. Olardyng jarys jolyna shyqqanyna bir minutke tayaghanda kommentator-tóreshinin: «Kók attaghy bala qúlap qaldy, «jedel jәrdem» mashinasyn sonda jiberinder», degen sózin estidik. Kózimizdi solay búrsaq, kók at shynynda eki kýrenning ortasynda ýstindegi shabandozsyz qúiyndatyp barady. Sol mezette aldynghy top birinshi ainalymdy bitirip, ekinshi ainalymgha ótken edi. Alda 31-shi nómirli jiyren men 17-shi nómirli qúla qasqa ketip barady. Tura ýsh minuttan song halyqtyng aldynan startqa keshigip shyqqan 3 at birdey ótti. Elding kózine birden týsken kók at shabandozsyz ózi shalqyp shauyp barady. Shabysy shiraq, eki kýrenning ortasynda basyn biyik ústap oinaqtaydy. Naghyz bir batyrlardyng aqboz atynday kórindi maghan. Tek men ghana emes, sol bәigeni tamashalaghan barlyq júrttyng ystyq yqylasyna bólendi búl januar. Sóitip kókjýirik shabysynan bir tynbay, jarys jolynan shyghyp ketpey, bir qalypta 9 ainalymdy – 27 shaqyrymdy shabandozsyz bir ózi әdemi shau­yp shyqty. Atsýier qauym oghan týregep túryp qol soqty. Kók túlpar adamdardyng sheksiz qúmetine bólendi. «Nuriya» múnday qoshemetke qalay ie boldy? Taldap kórelik.

Birinshiden, jogharyda aitylghanday kókjýirik jarys jolynan shyghyp ketpey, ayaghyna deyin shauyp otyrdy. Ekinshiden, naghyz túlparlargha ghana tәn minez, qaysarlyq tanytty. Qos kýrendegi balalar búl atty joldan quyp shygharamyz dep, qamshy ýiirip әurelengenderimen alghan betinen qaytpady. Qayta shabysyn arttyryp, olardy shang qaptyryp, algha shyqty. Ýshinshiden, iyelerining keshigip jarysqa shygharghandaryna, jaybaraqattyqtaryna ashulanyp, minez tanytyp ýstindegi balany týsirip ketti. Tórtinshiden, jarys ayaqtalghanda sәigýlikke tәn jýrispen býkil kórermenderding aldynan, basyn kóterip kerbezdenip kelisti kórinispen ótti.

Kókjýirik sol kýni Manghystau, Atyrau atsýier qauymynyng auyzynan týspey, nebir әngimelerdin, basqosulardyng bas­ty taqyrybyna ainaldy. Talay bәigeni kórgen abyz aqsaqalymyz Myrzatay Joldasbekov te: «Búl ne degen qúdyret?! Kók túlpar esimnen ketpey otyr. Áy, bir shabysyna da, jýrisine de razy bolyp rahattanyp otyrmyn. Toydyng kórki osylar ghoy dep», rizashylyghyn bildirdi.

Qazirgi kezde aday jylqylary órlep túr. Olar juyqta Fransiyada ótken býkildýniyejýzilik at jarysyna qatysty. TMD-daghy marafonda olargha shaq keletin attar bolghan joq. 2011 jyldan beri alys qashyqtyqtargha arnalghan 80,120 shaqyrymdyq at marafondarynda aldaryna qara salmay, jenimpaz atanyp keledi. Alghashqy jarystardyng jenimpazy janaózendik «Aqqanat» atty aday túqymdy túlpar anyzgha ainaldy. Býginde «Aday jylqylary» túqymy últtyq brendimizge ainala bastady. Aday jylqylaryna degen qyzghushylyq әlem atbegilerining arasynan kóptep tabyluda. Sol aday jylqylarynda zamanynda ataqty kókmoynaqtyng ýiiri men kók aighyrdyng túqymy atty shashasyna shang júqtyrmaytyn, alaman bәigelerding basyn bermegen jýirikter bolghan. Men ýshin, biz tanday qaghyp, keremet shabysyna kuә bolghan kókjýirikting ataqty aday túqymyna qatysy bary anyq.

Sonymen búl alaman jarysta da Tóken Tanaúlynyng joly bolyp, mereyi ýstem boldy. Mәre syzyghynan «Alaman» atty aghylshyn-budennyy túqymdy tórt jasar qarabaytal birinshi bolyp ótti. Alaman bәigening bas jýldesi «Djiyp» avtokóligining kilti at bapkerleri IYgilik jәne Sәken Qaramanovtargha, shabandoz Denis Battqa tabys etildi.

Ekinshi oryndy 31 nómirdegi jyly­oylyq – Múrat Mashanov, ýshinshi oryndy 33 nómirdegi manghystaulyq Sәrsen­ghaly Múrsalov iyelendi. Úiymdastyru alqasynyng sheshimimen sol kýngi jarystyng basty qaharmany bolghan kókjýirikke arnauly syilyq berildi. Ony elding aldynda býkil halyqtyng atynan Tóken agha tapsyrdy.

At bәigesimen qatar aqyndar mýshәirasy jәne «Týie baluan» jarys­tary da úiymdastyryldy. Súltanәli, Begimbet atalar qúrmetine ótkizilgen aqyndar mýshәirasyna barlyghy 12 aqyn qatysty. Bas jýldeni manghystaulyq Aytuar Ótegenov, birinshi oryndy jyloylyq Erbol Qoshaqanov iyelense, ekinshi oryn Ábdihalyq Siysenbergenov pen Saltanat Jaqypovagha berildi.

Kýreste auyr salmaqta birinshi oryndy Kenjebek Kýzenbaev, ekinshi oryndy Serjan Onqalov, ýshinshi oryndy Birjan Moldashev jenip aldy. Jenil salmaqta kilem ýstinde kýresken Núrbolat Ystybaev birinshi, Bereke Qonqabaev ekinshi, Sayasat Ýsenúly ýshinshi oryndy aldy. Mәdeny is-shara joghary dengeyde ótkizildi. Súltanәli men Begimbet atalar qúrmetine arnalyp ótken astan ýlken әser alyp ýige oraldyq.

Sәdibek TÝGEL,

«Últtyq At sporty» federasiyasynyng preziydenti

"Egemen Qazaqstan"