Qazaq diasporasynyng sayasi, qogham  jәne  din  qayratkeri Qojambetúly  Dóntay  1878 jyly qarasha  aiynyn  16-sy kýni qazirgi Shynjan ólkesi Qúmyl  aimaghynyn  Barkól  jerinde dýniyege kelgen. Auyl moldasynan sauat ashqan song óz betimen izdenip, bilim jolyn qughan.

Keyinnen  Buyrshyn  degen eldi mekende  mektep ashyp  ústazdyqpen ainalysqan. Búl jóninde:

«Buyrshyndy meken ghyp, bala oqyttym dýken ghyp,

Qúrmetti etti  jamaghat,  qadirli  molla  eken  dep» -  degen  ózinin  ólen  joldary  da bar (Mongholiya,  «Shúghyla»   jurnaly,  70-bet, №  1,  1992).

1920  jyldardyn   sonynda  Shyghys  Týrkistandaghy  sayasi, әleumettik  jaghday  kýrt  shiyelenisip,   qytaylar  qazaqtardy ishki  ólkelerine   qaray  yghystyryp,  jappay  qytaylandyru sayasattarynyn  shet-jaghasy  syr  bere  bastaghan  tústa   Dóntay  ýsh  myngha  juyq  qazaq  otbasyn bastap  Mongholiyagha qonys  audarghan.

         Olar shekaradaghy  Ajboghda  tauynyn  manyndaghy  bir ýlken  taudy  uaqytsha  meken etip  bir jylgha  juyq  túrady  da  Monghol  ýkimetinin  úigharuymen  Zavhan  aimaghynyn  Borh  degen  jerine  kelip, qonystanyp,  derbes  qazaq   hoshuun  (audan)   bolyp  úiymdastyrylady. Jogharydaghy   taudy  kýni  býginge  deyin  jergilikti  mongholdar  Hasagt Hayrhan uul (Qazaq Áulie tauy) dep ataydy.

1929   jyly  qazirgi  Zavhan  aimaghynyn  Aldarhan,  Govi-Altay  aimaghynyn   Darviy   eldi  mekenderinin  ólkesinde Borh  dep atalatyn  qazaq  hoshuuny  ornaghan.

Kezinde  búl hoshuungha  Mongholiya  Ýkimetinin   Premier  ministri  Genden, az últtar  jónindegi  kenestin  tóraghasy   Surahbayar  syndy  resmiy   adamdar  ýnemi  at  izin  salyp,  qazaq  otbasylarynyn  túrmys-tirshiligimen,  tanysyp túrghan.   Ákim  retinde  Dóntay  da el astanasy Úlanbatyrgha  jiyi   baryp,  әrtýrli  jiyn-mәslihattargha  túraqty  qatysqan.   Birde osynday kezekti  sapardan   oralghan  son  on shaqty qazaq  balalaryn  Úlanbatyrgha  oqugha  attandyrghan.  Olardyn  ishinde  ózinin  túnghysh úly  Nýkey de bolghan.  Búlar   mongholsha  bilim  alghan  alghashqy  qazaq  ziyalylary  edi.                            

Monghol  memleketi  men  ýkimeti   qazaqtargha  jan-jaqty  qoldau  kórsete  bildi.  Sayasiy,  әleumettik,   mәdeniy  kóptegen    sharalardy   belgilep  jýzege  asyrghan.

Hoshuun   әkimi   Dóntaydy  kishi   Hural  tómengi    parlament   basqarma   mýshelerinin  qúramyna  engizip,    qazaq  otbasylaryn  maldan  alatyn  әrtýrli   alym-salyqtardan bosatqan. Kýndelikti  tútynatyn   keybir  zat-tauarlardy  qazaq  otbasylaryna     alghashqy    jyldary  tegin  taratqan.

Toqsan  auyz  sózdin   tobyqtay    týiini  bóten  júrt, bógde  jerge   qonys  tepken  qandastarymyzdyn   sonda ornyghyp  el  bolyp  ketuine  barlyq   jaghdaydy   jasaghan.  Búl  jóninde   aqyn  Dóntay    bir  óleninde.

«Úshqalaq  bop  úmtylyp  oinaqtama,   

Bolady sabyr  týbi – bir  sary altyn.

Zavhannyn  aimaghynda bauyr qylyp,

Men   túrmyn   osy kýnde  qazaq,  sartyn»  - dep  jyrlaghany  bar (Mongholiya,  «Shúghyla» jurnaly, 62-bet,   №2,  1993 jyl).

1937 jyldaghy  sayasiy  qughyn-sýrginin  dýmpui   jyraqtaghy    Monghol   jerine  de jetedi de oghan «japon tynshysy» degen jala jabylady. Dóntaydyn   qalay  tútqyndalghany   jayynda  belgili   jazushy  Seyithan  Ábilqasymúly  «Kisinep  jylaghan  sәigýlik»    («Júldyz»   jurnaly, №5  1993 jyl) atty  derekti  әngimesinde  bylay  dep   jazady: «Ol (Dóntay)    Zavhan    jerindegi   qazaq  hoshuunyn   bastyghy, memlekettik  kishi  qúryltaydyn  mýshesi   bolatyn.    Úlanbatyrdaghy   jinalysqa  baryp, qaytyp   kelisimen mashinadan    týse  bere  ayaghyn  jerge  tiygizbey   qaruly   saqshylar  tarpa  bas  salyp  ústap,  baylap –matap  ajal  aranyna    aparyp  sýngitken»   (112-bet).

Osylaysha,   el  aghasy  naqaq  jalamen Uliastay    qalasynda    týrmege   jabylyp,  túnghysh  úly   Nýkey,  inisi  Qúdystarmen  birge  1938 jyly  atylghan.  

Monghol  jerinde  túnghysh  ornaghan  qazaq  hoshuuny  osylaysha    1938 jyly  tarap,   eki  jyldan  son  batys  ólkede    Bayan-Ólgiy  atty  qazaq  aimaghy  qúrylghan.   Dóntaygha   jabylghan   sayasiy  jalany   Mongholiya   Jogharghy   Soty   qarap   1990 jyly aqtaghangha  deyin   oghan   baylanysty   barlyq    tarihiy  derekter  kópshilikke  beymәlim   bolyp  keldi.   Aqtau   turaly  qauly  qabyldanghan  kezden  bastap  ólen-jyr,  qissalary,  jalpy  әdebiy  múralary     men    ónegeli   ómiri     baspasózde     jariyalanyp,  oqyrmandar  nazaryna  úsynyldy.

1999 jeke jinaghy Úlanbatyrda jәne Qaraghandyda basylyp, jaryqqa shyqty. Aqynnyng ólenderinen oqyrman qauymgha úsynyp otyrmyz.

 

 

ÓSIYETTER

 

Men  aitayyn  bismilla

Jamaghattar  sóz  tynda.

Aqyttan  ýlgi  alyp  em,

Qyzyl  tilim  qimylda.

Buyrshyndy  meken  qyp,

Bala  oqyttym  dýken  ghyp.

Qúrmet  etti  jamaghat

Qadiirli  molda  eken  dep.

Jamaghattar,  jarandar,

Opasyz  jalghan  alandar.

Az  nasihat aitayyn

Beri  taman qarandar.

Jaqsy  menen  jamandy

Molda  menen  nadandy

Keybir  shaypau  tilinen,

Oraghytar  zamandy.

Qonaq   kelse  jarandar,

Qayyry  joq   sarandar.

Molda  bir  qúran  oqiy  ber,

Bekerge  kitap  ústamay.

Jamaghat  sózim tyndanyz,

Dalagha   shashyp  tastamay.

Mәnkir – mýnkir  perishte,

Kór  ishinde  súrau  bar

Dúshpan  bolyp  jylau  bar.

Kórini  kórip  úlghayma,

Qyryqqa  kelsen  qylau  bar.

Jastan  oila aqyldy.

Dinindi  kýt  balalar!

Ólim  degen  jaqynda.

Qaranghy  kórde  perishte

Erkine  qoymas  aqyry.

Zaman  qanday  zan  qanday

Baramyz  beker  angharmay

Ottan  ystyq  súm  dýniye

Aqyrda  bir kýn  qalghanday.

Jylamaghan  jannyn  bәrin  de,

Erkine  qoymay  alghanday.

Jalghyz  kórde  jatqanda,

El  júrtyn  kómip  qaytqanda,

Ne  dep jauap beremiz

Perishte  sýhal  aitqanda.

Qatty  jangha  batady,

Sol  kýrzimen  úrghanda.

Para-para   bolarmyz,

Kýrzimen  úryp jatqanda.

Jauabynyz  naq  bolsyn,

Maydangha  aidap  barghanda.

Maghlúm  oilap  men  jazdym,

Az  ósiyet  bilgenshe.

Ýstip  elge  jyrlayyn,

Ishke  saqtap  jýrgenshe.

Jigitter  qamyn  oilay  ber,

Habarsyz  oinap kýlgenshe.

Oshbu  jazghan  әr  nazym,

Bәri  de  ósiyet,  aqyl sóz

Úghatúghyn  adamgha.

Mәngi  baqiy  maqúl  sóz

Ekinshi  nazym  sózimiz,

Telmirdi –au  hatqa  kózimiz.

Qabdyrahman  qaraghym,

Bir  kitap jazyp  bersin  dep

Ótinish  etip  aityp  en

Ósiyet  sóz  qaldyr  dep.

 

Shirkin-ay,   jas  kýnimde   bazar  edim

 

Qayratym  jas   kýndegi   qara   taban,

Bir  óner   ústamaghan   jigit  jaman.

Qyryqtan  eluge  asyp   barghannan   son,

Qalasyn   oiyn – kýlki  qayran   zaman.

Belgisiz  oi,   belgisiz  qaran  edi,

Kenesti  qalam  ústap  jazar  edim.

Qalasyn   oiyn-kýlki   úlghayghan  son,

Shirkin-ay  jas   kýnimde  bazar  edim.

Aytayyn   әrbir  kenes   ebin  tauyp,

Barady   zaman  ótip  attay  shauyp.

Búrynghy  zaman   qayda  ei,  aghalar?

Endigi  boz   baladan  ketti  sauyq.

Súm  jalghan  bәige  atynday  shauyp   óter,

Baylardan  ólem  degen   qauip  keter.

Búrynghy  zaman  qayda  ei,  aghalar?

Bir  az  kýn   aldap  jýrip  zaman  óter!

Únamas  nashar  sózdi   aitsam  beker,

Qadirin  qaryndastyn  kórsek  neter.

Qadiri  qaryndastyn   bilinbeydi,

Bir – bireudin  qadiri  ólgende  óter!

Soqqan  jeldey   barady – au,  dýniye  shirkin,

Bir  kýn   salyp  basyna   ajal  jeter!

Qaptaghan    qar  astynan  jymday  bolyp,

Bir  kýni  sholan    etip   ótip  keter!

Men   bir – ghayyp   qúlyna   ber  jәrdem  etip,

Bere   gór  ózin   medet  ya  qúdyret!

Qyzmetke  kedey   gharyp,   baylar  malgha,

Qúlshylyqsyz   qúr   jýrgen   bәri   de  dert!

Jaqsy  bolsan   jaqtyryp  kóre  almaydy,

Joq  bolsan  eshbir  adam   bere  almaydy.

Key   nadan  balasyna  dýniye  etbey,

Qaraqshylap   bekerge   qylar  seter.

Alpysqa   jasym  jetip  keldi   ayandap,

Kózildirikpen  zorgha   jazdym  shatalandap.

Búrynghy   songhy  bәri  de   ótip  jatyr,

Búl   dýniyege  túram  ba  men  bayandap?!

Alpysqa  siyr  jyly  keldi  jasym,

Kýnә,  súmdyq  shyrmalap   ótti  basym.

Kóp  adamnyn   bәrinen  jasym  ýlken,

Bәri  de  dýniye  saldy  kóp  joldasym.

Kóp  oilap  jýrushi   edim  qissa  qylsam,

Kitap  qylyp  jazam  dep  tiyse   múrsam.

Dúgha  tilep  kóbinen   qaghaz  jazdym,

Dúgha  qaydan   tileyin  qarap  túrsam!

Oyym  haq  dep  aitamyn  auzyma  alyp,

Búl  jalghangha   qyzygham,  qúmarlanyp.

Taghdyrgha  kózim  jetip   túrsa  daghy,

Túramyn   jalghan  dese   ynghaylanyp.

Senemin   esebine  qiyamettin,

Baryna  qyl  kópirdin  kózim  jettin.

Zar  enirep,  zikir  aityp  jylay  bermey,

Qyzyghym   súm   jalghangha  nege  kettin?

Shynyndaghy   bilemin  ólim  ras,

Ajal  kelse  keshigip  saghat  túrmas.

Jalghan  dep,   zyr  jýgirip  mal  izdeymiz,

Ólsek   bizge  búiyrar  etektey   tas!

Osyny   bile   túra   mal   izdeymiz,

Bir   qoy  ólse  zar  jylap  bezildeymiz!

Masanyn   qauqarynday   shamamyz  bar,

Azgha   azap  kýshtimiz   dep  kýjildeymiz!

Jýrushi  em   jazayyn  dep  búryn,

Jyr – jyrlap  ólen  aityp  jýrdik  toylap.

Qalamgha  sýiep  azyraq   jazayynshy,

Top  jarghan  aqyn  emes,  shyqqan  saylap.

Bastayyn   bismilla  dep  hattyn   atyn

Haq  ýshin  paýlide  artyq  esimi,  zatyn.

Eluden   asyp   alpysqa  kelgenimde,

Kórsin  dep  balalargha  jazghan  hatym.

Erte  qadym  zaman  da  bir  patsha  ótken

Tyndanyz   aitayyn   rauey-atyn.

Aqylmen  ziynnan  oilasanyz,

Adamnyn  ne  qylasyn  jas  pen  qartyn.

Kәrisin  dep  bir  adam  sókken  emes,

Mólsher  qylyp  aitamyn   sózdin  narqyn.

Anghal   bóri   sekildi  әptik  jigit,

Boljamay   úmtylady  istin  narqyn.

Tisi  týsken  kóridey  key  molda  jýr,

Oqyghan  kelistirmey   ayat  qarpyn.

Key  jigit  pysyqpyn  dep   jýrse  daghy,

Sóileydi  qaran-qúran  sózdin  parqyn.

Bes   tiyndy   tapsanyz  bet  aldymen,

Kóre  almay  aghayyn  jýr  bolyp  salqyn.

Keyingi    balalarym,   qaraqtarym,

Óner  tapsan   bolady  jýzin  jarqyn.

Úshqalaq  bop  úmtylyp  oinaqtama,

Bolady  sabyr  týbi,  bir  sary  altyn

Zavhannyn   aimaghynda  bauyr  qylyp,

Men   túrmyn  osy  kýnde  qazaq,  sartyn.

 

Ázirlegen:

Quandyq ShAMAHAYÚLY,

әdebiyettanu boyynsha

qauymdyq professor.