Býgingi memleketter arasyndaghy qoghamdyq, sayasy qatynastar selbesip jatqan kezende әr memleket pen halyq ýshin onyng dosyn,  mýddelesin, janashyryn tabu qiyngha  týsip  otyrghan qúbylys. Ásirese, Qazaqstan  se­kildi damudyng danghyl jolyn bastap, ýlken  derjavalardyng  arasynda óz  sayasy  ústanymdary men  baghytyn  qalyptastyryp,  ekonomikalyq jәne әleumettik әleuetin arttyrugha  kýsh  salyp otyrghan jas memleket ýshin. Onyng ýstine, soltýstigi men  shyghysyn Resey men  Qytay sekildi  úly derjavalarmen shektesip, ontýstiginde islam әlemimen astasuy, Ortalyq  Aziya men Kaspiy tenizi resurstaryna  bәsekelestik mәselesi  taghy  bar.  Mine,  «Osynday qym-qighash  memleketaralyq  baylanystar  oryn alghan kezende Qazaq kimmen dostasa  alady?» degen  mәseleni belgili  sayasattanushy Aydos  Sarym myrzamen  talqylaghan edik…

–  Aydos  myrza! Ózinizge  belgili,  ótken  ghasyrda Cherchilliding «Britaniyanyng mәngilik dúshpany  da,  dosy  da  joq,  tek  mýddesi  ghana bar» degen sózi әli kýnge deyin ózektiligin joghaltqan joq. Qazaq «Ýy  tandama,  kórshi tanda» deydi. Nemese «Dosyndy kórset, sening kim ekenindi aitamyn»  degen sóz  bar.  Biz  70 jyl  boyy qyzyl tudyng astyna birikken odaqtas memleketterdi dos  dep keldik.  Tәuelsizdik jyldary týrki tildes memleketter men  Ortalyq  Aziya elderin ózimizge dos  túta­myz. Endi, býgingi  jýrip jatqan Resey-Ukraina qaqtyghysy jogharydaghy biz  aytyp  otyrghan  dostyq  úghymyn  kýiretip, oghan sayasiy-qoghamdyq  astar  berip  otyrghan  joq pa? Osydan keyin, dostyqta shekara  joq  degenge  senip  kóriniz.  Dostyq  úghymyn qazaq,  Qazaqstan  jaghdayyna audarsaq,  shynynda da bizde dostyq joghary túru kerek pe,  әlde  mýdde joghary boluy  kerek  pe? Sizding oiynyz  qanday?
– Búl ýlken filosofiyalyq súraq. Áriyne,  Cherchilli qay túrghydan alsaq ta, úly sayasatker. Eger, onyng ómirderekterin  alyp  qarasanyz, qiytúrqy, ózine  ózi  qayshy  keletin tústary  óte  kóp  bolghan. Biraq,  osy  sózimen tolyq kelisuge bolady. Memleket  ýshin, jeke adam ýshin de eng aldymen mýdde, prinsipter  túruy kerek. Búlay  aytu ýshin, eng aldymen, dúrys tý­sinik, payym kerek. Ókinishke oray, bizding  Preziydentimizden bastap, qarapayym auyldaghy adamnan bizding  últtyq mýddemiz qanday degen  súraq  qoyar bolsaq, oghan әrkim әrtýrli jauap  beretini  anyq. Bir  jaghynan,  ol solay  boluy da kerek  shyghar. Biraq,  tiyek eter berik  ústanymdar  mindetti  týrde  boluy  kerek. Qazaq-orys mәselesine  keletin bolsaq, býgingi  Qazaqstanda  túryp  jatqan  orystardyng  jartysy  ómirine riza desek, kem degende jartysy Qazaqstan sekildi memleket bolmauy kerek, týbi Reseyge  qosy­lady  degen  ústanymda  jýr.
 Kezinde AQSh Preziydenti Garry Truman: «Odaqtasy  bar memleketting ózi  tәuelsiz emes». Tәuelsizdik degen sózding ózi  filosofiyalyq túrghydan dúrys úghynyp  alghanymyz  óte  manyzdy. Esh bir  adam,  esh memleket 100% tәuelsiz  emes. Biraq, osy  tәuelsizdikting  negizgi  ústanymdary  bolady. Birinshiden,  basqa memleket  bir elding  ishki sharualaryna qol súghugha bolmaydy. Azamattaryn qudalaugha, territoriyasyna  kelip, seperatistik baghyttaghy úiymdargha  qoldau beruge, sayasatqa  aralasugha bolmaydy jәne óz mýddelerinen tuyndaytyn mәselesin ózi sheshui kerek. Mәselen, DSÚ, Kedendik  odaq, t.b. Biz búl úiymdargha kirip, mýshe  bolghannan keyin, belgili  bir dengeydi  «oyyn erejelerin» qabyldadyq degenge sayady. Al, eger, osy tústa biz kórshiler ghana riza  bolsyn deytin sayasatqa ótip ketsek, onda bizding tәuelsizdigimizden, suveriniytetimizden týk te qalmaydy. Talan-tarajgha salynyp, ústaghannyng qolynda, tistegenning  auzynda ketui mýmkin. Tәuelsizdigimiz, onyng prinsipterin  qogham ishinde talqylay biluimiz kerek. Mým­kindigi kelse, ony qaghidattargha ainaldyryp, ýlken qújattargha engizuimiz de qajet. Qazaqstannyng Syrtqy sayasy doktrinasy Ukrainadan keyin  qayta  qaralu  kerek  ekendigi  sózsiz. Qazaqstannyng  әskery qorghanys doktrinasy da  qaraluy tiyis. Ukraina  men  Resey kezinde  qanshama  dostastyq,  strategiyalyq әriptestik turaly  qújattargha qol  qoydy. Eki el bir-birimen  aghayyn ekenin aitpay-aq qoyayyq. Osyghan  qaramastan,  Resey qiytúrqy әreketke  bardy. 
– Halyqaralyq  sayasy  baylanystarda  jii  qoldanylatyn  «dostyq»,  «әriptestik»,  «seriktestik»,  «odaqtas»  degen sekildi úghymdar bar.  Syrt  qaraghanda,  sinonimdes týsinikter  bolyp  kóringenimen,  mәnisine  ýnilsek, aiyrmashylyqtary  bar sekildi. Qazaqstannyng  aynalasyndaghy  eldermen  qanday baylanysta  ekenin  jiliktep  aytyp bere  alasyz ba? 
- Bir  oyshyl «Ýlken  derjavalardyng  bәri dóreki,  basbúzar,  al, kishi  memleketter olardyng  soldaty  bolugha  mәjbýr» degen edi. Ókinishke  oray,  búl  ras.  Keshegi  jaghdaydan keyin  AQSh, Europany alayyq,  olar alystan qol sermeydi, Reseyge «basu» aityp,  Ukrainany «júbatuda». Al,  qaysysy Ukrainagha  tankisin apardy? Ukraina  ýlken memleket,  50 milliongha  juyq halqy  bar,  kóptegen eldermen әriptestik qarym-qatynas ornatqan el. Olardyng  da diplomattary  23 jylda  qarap  otyrghan  joq. Al,  jeme-jemge  kelgen  kezde memleket  qashan da  jalghyz  qalady. Jaqynda  belgili  sayasattanushy  Dzerjinskiy  bylay  dedi: «Eger,  Ukraina  Reseyge  qarsylasuyn  jalghastyra  beretin  bolsa, onda  biz kómek beruge  mindettimiz»,– dedi. Búl  jerdegi  basty mәsele, «Eger  qarsylasuyn  jalghastyra  beretin» degen sóz. Ukrainagha  AQSh-tan kómek kele me,  joq pa manyzdy emes, manyzdysy Ukrain  halqynyng  qarsylasugha  qúlqy, namysy,  jigeri  bar ma  degen sóz. 
Býgingi  Qazaq memleketinde  ózin-ózi  tolyqtyrudyng  bir ghana resursy  bar.  Ol – sheteldegi  qazaq  diasporalary. Ekinshi kezekte,  ol týrki  әlemi. Olardan  basqa bizge  mýddesi  jaqyn, týsine alatyn  shettegi resurs  kórip  otyrghan  joqpyn. Tosyn jaghday bola  qalsa, jany ashityn da  sol týrkiler  boluy  mýmkin. Áriyne, ol elderding  barlyghy da  óz  ishki mәseleleri,  payym-týsinik,  armany, tipti,  ishki  egoizmi  de  boluy mýmkin. Ony  dúrys  týsinuimiz kerek. Eger,  sol týrki elderining  ziyalylarynyng  sanasynda týrki  elderining mәdeniyeti úqsas,  tili tuys,  dini bir  ekenin  úghyp,  keler  úrpaqqa  jetkize  alatyn  dengeyge jetkizsek, sonda ghana  yqpaldastyq,  dostyq, yntymaqtastyq  degen baylanystardy birshama  senimmen aita  alatyn edik. 
– Qazirgi  memleketaralyq  bәsekelestik pen  sayasy  ústanymdar  qayshylyghy,  órkeniyetter  qaqtyghysy  jýrip  jatqan  kezende  memleketter  dostastyghy  qanday  sipatta  kórinude?  Jalpy,  memleketter dostyghy qanday kriyteriylerge  sýienip, qanday  sharttargha  negizdelui  tiyis?
– Álemdik ýrdisterdi  alyp  qarasaq,  Angliya men  Fransiya ghasyrlap  soghysty, Germaniya men  Fransiya eki  dýniyejýzilik soghysty  bastady. Degenmen, býgingi tendensiyalar  basqasha.  Euraziyalyq  Odaqtyng  Europalyq  Odaqtan aiyrmashylyghy  sol, Germaniya men Fransiya  aynalasyndaghylardy jútyp  qoyamyz  dep  otyrghan  joq. Resey shovinisteri  sekildi  ózgening  territoriyasyn meniki  dep  kóz  alartpaydy. Europa elderindegidey  mәdeniyet  qalyptasqan kezde ghana ýlken  odaqtargha  birigip, dostyq  turaly  mәsele qozghaugha  bolady. 
Býgingi kezde «Qazaqqa tәuelsizdik aspannan týsti», «tosyn kelgen  tәuelsizdik» degen  «alyp-qashpa» әngimeler bar. Bәri  bos  sóz!  Biz  nayzamen zenbirekke  qarsy  shyqqan  halyqpyz, songhy  búlqynysy  jeltoqsan kóterilisi  boldy emes pe?  Yaghni, biz  ózimizding  tarihymyzdy,  geosayasy mәselelerimizdi  zerttegen  kezde osy  mәselelerge arqa sýieuimiz kerek. Aldynghy  mәseleni  aytudy  qoygha tiyispiz.  Búl  bizge  jau,  syrt kózqarasqa azyq  bolatyn  tezister. Eger, biz tәuelsizdigimizding  tarihyn tayaz biletin  bolsaq,  onda basqalar ne  demeydi? Demek,  qoghamnyng  ózi,  onyng  qaymaghy  bolyp  sanalatyn  ziyaly  qauymy:  baspasózi,  partiyalaryna  jauapkershilik  artylady.  Keybir kezde  joq  nәrseni  ýmitpen,  namyspen alyp shyghugha  bolatyn  kezder bolyp jatady.  Bizding jaghdaymyzdyng  bir  jaghynan alpauyt Qytay  túr, ghasyrlar boyy qaqtyghysyp  kele  jatyrmyz. Qazaq  qoghamynda qytaylardan  qorqynysh  bar  ekeni  anyq. Tabighy týrde. Sonymen qatar, 600-700 jyl  boyy  arpalysyp kele  jatqan Resey bar.  Keshe  ghana  sonyng shekpeninen shyqtyq. Bir  jaghynan  damyp  kele  jatqan,  energetikasy  mol Islam  әlemi  jatyr. Býgingi  Iraktaghy  jaghday  aldynghy  Aziyanyng kartasyna ózgerister әkelui  mýmkin. Búl ýlken  qauip!  Ózderiniz de,  bayqap otyrghanday,  Irakta  Islam  halifatyn jariyalaghandar   Qazaqstandy  da  qosyp jiberipti. Múny jay qaldyrugha  bolmaydy. Múnday  iydeologiyalyq  ýrdisterge  bizding  ziyaly  qauym der  kezinde jauap  beru  kerek. 90-jyldary  Soljenisynning  «Kak  nam obustroiti Rossii» degen kitaby shyqty. Sol kezde  býkil  qazaq  ziyalylary  tulap, týrli pikir  aytqan edi. Keyin basyldy.  Biraq,  iydeyanyng  ómiri adam  ómirinen de  úzaq boluy  mýmkin. 
Qazir  qarapayym  orystyng  sanasyna  «Soltýstik Qazaqstan – Reseyding  jeri» degen  nәrse birtindep sinip bara  jatyr. Tipti,  búnyng  ssenariyin  aldyn ala  jazyp  qoyghan. Dmitriy  Kvan  degen avtordyng  kitabynda  Soltýstik Qazaqstangha  әskerin kirgizip,  Qyrym  sekildi  anneksiyalap  alghany  turaly  jazylady. Dayyn  túrghan jospar,  ssenariy.  Múnday әreketterge qarsy  jauap  boluy  kerek. Men  nelikten  kóp  nәrseni ziyaly qauym  dәrejesine  kóterip otyrmyn? Aynalyp  kelgende, biylik te,  partiya  da, ýkimet te, bәri ótpeli. Al, jaqsy elita bolsa, ol birneshe buynnyng  sanasyna  qalyptastyra alady. Kenes zamanynda qazaqtyng negizgi  utopiyasy  tarih bolyp qaldy. Iliyas Esenberlin «Kóshpendiler» trilogiyasyn jazdy,  býkil  qazaq ziyalylary  birigip, «Qyz Jibek» filimin týsirdi. Eng myqty rejisser, ssenarist, suretshi,  keskindemeshi… bәri jinalyp osy filimning týsirilimine júmyldyryldy. Qazaqtyng  qazaqtyghyn  saqtap  qalghan osy  nәrse. Kezinde «Júldyz», «Jalyn» sekildi jurnaldar 200-300 myng danamen  shygharatyn. Jaqsy kitaptardy júrt izdep  jýrip oqityn. 
Býgingi  tanda biylikten basqa  aldaghy 40 jyldyng jaghdayyn aitatyn eshkim joq. Ziyalylardyng ishinde pessimistik kóz­qarastaghylar kóp. Búl  dúrys emes! Mening oiymsha, olar kerisinshe bizding últtyq  immuniytetimizdi arttyru ýshin júmys is­teui kerek. Qazir  qazaqtyng sany 70 payyzdy qúrap otyr,  endigi  tendensiyagha  say  jylyna 1-1,5 payyz ósuin kórsetip otyr. 20-25 jylda qazaqtyng sany 80-90 payyzgha jetip qaluy mýmkin. Búghan  toqmeyilsuge  bolmaydy,  ertengi kýndi  oylau kerek. Kóp jaghdayda qazaqty kýdik  pen ýrey  biriktiredi. Bolashaqta qazaq  qauymy pozitivti, naqty maqsaty bar iydeya tónireginde birigudi ýirenui kerek. Sonyng  tәjiriybesin, dәstýrin  qalyptastyru qajet. 
– Qazirgi kezde  dostyqtyng taghdyry   sayasat pen ekonomikagha  tikeley  baylanysty. Osy tústa, últtyq mýdde men tarihy sabaqtastyq mәselesi  shet  qalyp  qoymay ma?
– Qazaqstannyng basqa memleketterden aiyrmashylyghy biz  kontiynentalidy qúr­lyqtyq  elmiz. Kez kelgen  jaqtan  alyp  qarasaq,  tenizge  deyin  ýsh myng shaqyrymday  jer bar. Yaghni, bizge  AQSh-tyng  VI floty  kelip, kólik beretindey  mýmkindigi  joq. Biz Ukraina sekildi  de emespiz. Onyng  tenizge shyghar joly  bar. Sondyqtan,  biz dostyq sayasatyn  basqasha  qúruymyz kerek. Biraq,  búl sayasatty  týsinu,  payymdau ózimizding  jerimizdi, kartadaghy  territoriyamyzdy aiqyn,  dúrys  týsinuimizden  bastalady. Biz ózimizge  bekigen  aynalamyzdaghy kórshilerimizben bólisip,  menshiktep alghan  jerimizge  syya almay  túrghanymyz bayqalady.  Jәne  osy  jerdi  dúrys  iygeru  ýshin «osy  jer  bizdiki,  osy  jerding  әrbir  tasy  bizdiki  degen, jerdi  qorghau – bizding  jauapkershiligimizde» degen sekildi  iydeyagha  toptasyp,  әrbir  tasymyzdy,  jerimiz ben suymyzdy  qyzghyshtay  qorghauymyz kerek. Bizde jerding iyesimiz, qojayynymyz, ertengi kýni  búl  jerdi  úrpaqtarymyzgha  qaldyramyz  degen úghym atymen joq. Osy  ótpeli, kóshpeli  sanadan  aryluymyz  qajet. Biz ata mekenimiz,  jerúiyghymyz osy jer  ekenin,  basqa  jaqtan  jer  izdeuding qajeti joq  ekenin  týsinip, kórkeyituge  úmtylugha tiyispiz.
– Orys patshasy Aleksandr III:  «Býkil  әlemde  bizding eki  ghana  odaqtasymyz bar: әsker men  flot. Qalghandarynyng bәri  bizge qarsy  túratyndar» degen óz zamanynda.  Biz  osynday  ústynymy bar memleketpen odaqtas  bolyp otyrmyz. Al, dostyq «odaqtastyq» degen sózge sayatyn  úghym-týsinik. Endeshe, odaqtastardyng bәri dostarymyz ba?   
– Qazirgi  órkeniyettik  filosofiyalyq  túrghydan  alyp  qaraytyn bolsaq, eki elding  damuynda filosofiyalyq ýlken  qayshylyq bar. Reseyde  imperiyalistik kózqarastar  damyp  kele  jatyr. Bizde  kerisinshe, antiimperiyalyq, yaghni, tәuelsizdikti  ansaytyn, últshyldyqty  qoldaytyn tendensiyalar  tabighy týrde  damuda. Qazaqstan men Reseyding odaqtastyghyn men ot pen múzgha  tener edim,  ekeui  qosylsa  bugha ainalmay ma? Sondyqtan, men búghan  basqa túrghydan  qaraymyn, Reseymen  kez kelgen  baylanystardy  býgingi  kýni útylys  dep esepteuge bolatyn shyghar. Biraq,  múnyng  artynda  túrghan bir nәrse ghana  bar, ol  tarihy  uaqyttan útu.  Kem  degende 10-15 jyl tynyshtyqqa qol  jetkizu.  Múnyng ekinshi qaupi: kishi memleketter amalsyz ýlken memleketting  aldynda  soldat bolyp  túrady. Eng  qauiptisi halyq pen biylikting  soghan eti  ýirenip  ketui  mýmkin. Al,  óz  ústanymyn saqtap  qaludyng  eng  ýzdik ýlgisin  HH ghasyrda  Finlyandiya  tanytty  dep oilaymyn. II Dýniyejýzilik  soghystan  keyin  Resey әskerining  shabuylyna  toytarys  bergen  jalghyz memleket. Soghystan  keyin  Finlyandiyanyng  eki  úly prezindenti Yuho Kusty Paasikivy   jәne Urho Kekkonen  Finlyandiya  keyingi  elu jyl ústanghan  Paasikivy Kekkonen, degen sayasy baghyttyng  negizin qalady. Yaghni,  qalay  bolghanda  da, Reseyding  «qytyghyna» tiymey,  ózining ishki  damuyn  kýsheyte  berudi  kózdedi. Ekonomikasy,  syrtqy  baylanystaryn  kýsheytti,  beytarap  memleket retinde  qalyptastyrdy.  Sol sekildi halyqtyng erik-jigeri, ózine  degen senimi myqty  boluy kerek degen oidamyn.

Ángimelesken Janiya Ábdibek

"Aqiqat"