Ángime

Bismillah dep sary mashinasyna mingen Samattyng jany jay tauyp, kóligin bayau jýrgizip keledi. Oghan jer betinde sary mashinanyng ýstinen basqa tynysh oryn joq. Búl sәt Samattyng it tirlikten bir sәtke alystap tynshtyqqa shomatyn shaghy. Osy bir tynyshtyqty búzghysy kelmey kýnde ýiinen erte shyghyp júmysyna abdyramay baryp, ýiine asyqpay keledi.

Zulaghan kólikter legi esh tolastar emes. Ersili-qarsyly qúiynday jýitkiydi. Samattyng artynan az erip odan týk shyqpasyn sezip signal beredi, bolmaghasyn janynan bebeuletip qarsy baghytqa shyghyp ketip jatty. Taghy bireuler «ishing auyryp kele me-ey, aidamaysyng ba jyldamyraq» dep janynan óte terezesin týsirip bylapyt sózderdi basyna sanghyrta salady. Asyqqandar  Samatty odan sayyn sybap keledi. Mýddesine esh qatyssyz nәrsege «kayfyn» búzghysy kelmegen Samat kóligining tórt jaghyndaghy jyltyldaghan shyraqtaryn qosty. Alapat jýrgizushiler eptep qarsy baghyttyng bosay qalghan sәtin paydalanyp «gu» etip janynan zulaydy. Qalaghada ilindi. Sendey soghylysqan san kólik, iyin tiresip, qúiryq tistesedi. Kóldey kólkigen kólikter tenizi, kóshede iyne shanshar oryn joq. Milliondar mekeni – Almaty. Keptelis. Kólikter bir jýrip eki toqtap, ýsh jýrip tórt toqtaydy, Samattyng izdegeni de osy odan sayyn jany jaylandy. Rayymbek danghylynan kóterilgeni sol temir túlparlar auyzdyqpen alysyp birin-biri quyp qúiyn-peren boldy da ketti. Songhy kezderde qalanyng barlyq jeri tas bauyr, bez býirek kameralargha tolyp, tóbelerinen tónip, ayausyz shatyrlatyp týsirip túrsa da, sol sәttegi yrghaqty búzghysy kelmegen qazaqtar gazdi esh azaytpastan qúiyndatady. Ayyppúlyn nesie alyp tóley salady.  Samat júmysyna jetip kólikten týsken beti az kýnnen beri múghalimderding mazasyn alyp jýrgen «indavny fond» degen sóz basyna saq ete qaldy. Osy qu sóz shyqqaly beri, ózi balasynan әkesi jambas aqy súraghanday  óz aulalaryna kólik toqtatu aqyly boldy. Búl qu termin bas buhgalterdyng miyna myqtap enip alghaly qashan. Qyldan tayghan múghalimning jalaqysyn qiyp týsiredi, sol jaq iyqtaghy kýnәndi jazyp otyratyn perishte siyaqty. Ýlken esikten kirgen-shyqqanyndy jazyp túratyn qondyrghysy taghy bar. Saghatyna qaraghan Samat endi sabaq uaqytynyng tayaghanyn kórip, adymyn jiyiletip auditoriyany asygha ashty. Bir týrli kýlimsy iyis qolqany qabady. Mynau sasytyp túr ma degendey Samat tórde iluli túrghan qytay oishyly Kýng Zynyng úiqymen oyaudyng ortasyndaghy keypine qarady da tereze ashty. Suyq jel birdeme izdegen «ovcharkaday» ishke timiskiley endi. Kókshulan búlttar kókte tynymsyz jyljyp barady. Alty ay boyy  aspanda pandana túrghan aghash japyraqtary, kýzding qonyr jelimen jerge bayau týsedi. Taqtanyng qighash qaptalynda qalqiyp mýlde qosylmaytyn eski tele jәshik túr, ong qaptal lyqsyghan kitaptargha toly. Zanzusha, Mongholsha, Úighyrsha, Qyrghyzsha kitaptarda jýr arasynda, basqasy derlik qytaysha medisina salasynyng kitaptary. Mamandyqtarymen esh qatysy joq. Týkke kereksiz kitaptar qúddy mamandyghy kelmese de kóz qysty barmaq basty bolyp júmysqa kirip alatyn bireuler siyaqty sóreni jaulap alghan. Samat búlar qayda jýr keshigip dep ózine-ózi sóilep qoyady. Auzynda shaynamasy, qolynda qolfony, qúlaghynda qaby bar Arman esikten endi. Artynsha betimen moyyn terisi eki bólek Arzu da keldi.

– Qalghandar qayda?

– Aghay Arystan auyryp qalypty. Jana maghan habarlama jiberipti, – dedi Arzyu synsy erkelep.

– Gýlsim jәne Talshyn, Beriman qayda?

– Olardy bilmeymiz, – dedi ekeui jarysa.

Býgin jana leksiya dep Samat aghay qara taqtanyng dәl ortasyna "Chýy Yuan" aqyn jәne onyng "Chu bәiitteri" degen taqyrypty qytaysha badyraytyp jazdy. Ýsh jyl boyy esimderin de dúrystap qytaysha jaza almaytyn olar, bes iroglifpen jazylghan jazudy tanymay qolfondarymen izdep jatty. Búlargha qytay tilinde leksiya oqu «siyrdyng qúlaghyna dombyra shertkenmen birdey» ekenin bilgen Samat amalsyz sabaghyn qazaqsha bastady. 

Chýy Yuan aqyn bizding jyl sanauymyzdan búrynghy 340-278 jyldarda ómir sýrgen, әuelgi aty Ming Piyn, jaulasqan bektikter dәuirindegi Chu elining tumasy... Kenetten esik ashyldy. Pistiygen múryn aldymen kórindi. Shashy jalbyraghan eki múghalima esik jamylyp túryp

– Shabdarbaev siz be? – dedi.

– IYә, iә – dep bezektegen Samat sabaq teksergishterden qútyldy. Olargha ne sabaq ótip jatsyn, qansha studenting bar, qanday pәn degen qyzyqtyrmaydy tek klasta otyrsang boldy. Bolmasang jalaqyna qol salghyshtar osylar. Ol sabaghyn qayta jalghady.

Chýi-ian ghúmyr boyy qayyrymdylyq pen әdilettilikti, halyqshyldyqty dәriptegen aqyn. Ol óz otanynyng joyylyp bara jatqan taghdyryna renjip, jer basyp tiri jýrgisi kelmey, Miy-Luo Jiyang ózenine sekirip ólgen. Býginde qytay eli onyng qaytys bolghan kýnin otanshyldyq kýn retinde eske alady. Shyryldaghan qolfon Samatty toqtatty. Ýnsiz bas iyzektegen ol:

– Dereu toltyrmasa bolmaytyn  qalyng qaghaz kelipti, sizder otyra berinizder, qonyrau bolghanda shyghynyzdar, – dep esikten jalghyz-aq attap shyghyp ketti. Asyghys kafedragha kirdi. Týsi súrlanghan bastyq әiel qantardaghy buraday búrqyldap múghalimderge "myna qaghazdardy jarty saghattyng ishinde toltyrasyndar" dep tasyrlata shyghyp ketti. Búl qatal әmirshi ózi basqaratyn újymnyng tilin de dilin de bilmeytin jan. Ol bar bolghany uaghy ótken «qorqanyn syilaydy» degen eski tәsildi myqty ústanghany sonshalyq, taqyr jerden shang shygharyp "qysta nege qar jauady?", "nege әjethanagha barasyn" dep shybynnan pil jasaytyn úrda jyq menedjer. Ústazdar sabaqtaryn bir jolata syryp qoyyp jogharydan kelgen «modle hand book» dep atalatyn búl blankini toltyru ýshin әr kafedrany aralap, pәn múghalimderin izdep tentirep ketti. Ár pәn turaly tolyq mәlimet jinau, pәnning manyzy, maqsaty, nysanasy, mindeti, kýtiletin nәtiyjeleri men paydalanghan әdebiyetterin egjey-tegjeyli aghylshyn tilinde jazu shart. Samat ta shala sauat aghylshynshasymen kafedra aralap jýr. Keybir pәn múghalimderi dekrettik demalysta bolsa, keybiri auyryp qalghan, keybiri súranyp ketken. Ondaylardyng jan telefondaryna habarlasyp mәlimetter jinady. Osynda jýrgen oqytushylar ózderi siyaqty basqa kafedralardy kezip ketken. Olardy izdep kafedragha ainalyp birneshe mәrte keldi. Sóitip jýrip Samat týski asty, sabaqty tәrki etip týs aua bar mәlimetti jinap boldy. Endi blankini toltyrugha otyrdy. Shamasy kelmegen jerdi «Google» men izdep jantalasty. Kesh bata zorgha bitirdi. Qútyldym-au degende "Audarma jasaytyn dýniyeler keldi, sony audaryp keliniz. Búl kezekti shetel uniyversiytetterimen  jasalatyn kelisim sharttar" dep qolyna ústatty bastyq. Amalsyz ony arqalap, keptelgen kólikterding arasynan jol tauyp ýiine jetkenshe qúptan mezgil de boldy. Esikten kire әieli:

– Osy uaqytqa deyin ne istep jýrsing ? – dep qalsh-qalsh etti.

– Ne istegeni nesi, júmystan shyqan beti, kepteliske keptelip jetkenim osy emes pe.

– Elding baylary baghana kelip aldy, sening jýrising mynau artta qalyp.

 – Olardyng júmysy solay da.

– Erte ketip, kesh kelgende tabatynyng mardymsyz birdene. Qarashy ana Erzattyng ózi de, qatyny da, balasy da mashina minip jýr. Men qashan mashina minem, – dep doldandy.

– Ýide otyrghan әielge mashina ne kerek.

– Kerek-peregindi bilmeymin, qazir jesir әielder de temir túlpar taqymdap jýr, qashan kólik minem?

–  Nemenene alasyn, tapqanymyz tamaqtan artylmasa.

Artylmasa qoysyn, bankter kýnde televizorda jarnamalap jatyr. Ap-arzan payyzben kólikterdi beker berip jatypty. Erteng júmystan erte shyq ta, ýige kelip meni  ertip bar, – dep odan sayyn kózin sharasynan shyghara doldandy. Balalary búryshqa tyghylyp bastaryna sýlgi jauyp alypty, kishkentay qyzy mólt-mólt etip jylap túr.

– Ottapsyn, qaydaghy kólik saghan.

Tumay túryp tirkelip qoyghan balalary әli baqshany armandap keledi. San baryp quzaghanda kezek keldi. Biraq "Alghashqy jarnasy men birge bala baqshagha 100 dollar berseniz alam, bolmasa kezegi kelmese de aqshasy kóp adamdardyng balasyn alam" degen baqshanyng erkek bolmay qalghan, sary bet, juan bas qojayyn әielining sózi esine týsip: «Balalardy bala baqshagha da bere almay jýrgende, jónsiz shýigime», –  dep aqyryp qaldy.

– Sen, qayyrshy, erteng mektepkede bere almaysyn. Ol jaqta da aqsha jinaydy.

– Jap auzyndy, – dep shydamy tausylghan Samat amalsyz ýiden qayta  dalagha shygha bergende "әke" dep qyzymen úly balaghyna jarmasty. Bastarynan sipap az ashuy tarady. Biraq әieli doldanyp, buyrqanyp, birde shynghyryp, birde toqtausyz búrqyldap Samattyng basyna bar aiypty taghyp, jerden alyp jerge salyp jýnshe sabap jatyr.

Amaly tausylghan Samat endi ýide túrsa, ózin ústay almay birdene býldirip qoyamyn ba dep, ýirenshikti әdetimen ózine jaqyndau mandaghy medressege janaghy әieli aitqan «kýnәlaryn» juu ýshin tang atqansha kezekshilikke túrugha keldi. Suyq sugha betin qayta-qayta juyp jýrip úiqysyz tang atyrghan Samat týnimen bastyghynyng bergen audarmasyn audardy. Ertemen  júmysyna keldi. Esikten kirisine "audarma dayyn boldy ma" degen dauystan úiqysy shayday ashyldy.

Auditoriyagha kirdi. Ishte jalghyz qyz bala. Búl topta osy bir ghana student. Qytay irogliyfinen on-solyn tanyghan oghan jýrgizip otyrghan pәni – kórkem audarma. Samat aldynghy saghattaghy últtyq boyaudy shygharyp audaru tәsili jayly oqyghan leksiyasynyng seminar saghatyn bastady.

– Aghay, men dayyn emespin. Kishkene dayyndalsam.

Tórt kerege tam Samatqa qaraydy, Samat tamgha qaraydy. Bir-birinen úyalady. Ýnsizdik jalghasty. Úiqysy keleyin dedi.

– Aghay, men oqysam da týsinbedim.

– IYә, sening týsinbeytinindi bilem.

– Qalay bilesiz, – dep shyrt ete týsti erke qyz.

– Sen ekinshi kurssyn, әli sózdik qoryng joq. Al myna kórkem audarmanyng ýdesinen shyghu ýshin, qomaqty sózdik qor bolumen birge, audarma jasaytyn eki últtyng til zandylyqtaryn, әdebiyetin, etnografiyasyn, tarihyn, mәdeniyetin  jaqsy bilgen de ghana kórkem audarma jasap últtyq boyaudy shygharugha bolady.

– Aghay sonda mening myna oqyp jýrgenim ótirik boldy ghoy.

– Solay, sen shamang kelmeytin shoqpardy beline baylaghan jangha úqsaysyn.       Men amalsyz, jospar boyynsha sabaq jýrgizem.

Esik ashyldy. Kýndelikti aqsha qiidyng jolyn izdegen sabaq teksergishter esikti jamylyp kelgen izimen keri shegindi.

Artynsha esik qaghyldy «kir» deuin kýtpesten esik eki eli ashylyp aghay sizdi bastyq shaqyrady dedi bir jinishke dauys.

– Byltyrghy jyly bitirgen studentterding qayda, qanday júmys istep jatqany nemese qayda oqyghany turaly tez maghan mәlimet ber. On bes minuttan keyin dekangha esep berimin.

Jan-jaqqa ala shapqyn bolyp qonyrau shaldy, pochtalaryna hat jazdy. Byltyrghy bitirgen 28 studentting 15-nen habar alyp, qalghanyn jalghan aqparmen toltyryp kafedra mengerushisine ústatty. Saylau qarsany keldi. Soghan qazirgi oqyp jatqan studentter turaly mәlimet kerek: «Múnda qay jyly qay jerde tuyldy, ózining jәne әke-sheshesining telefony, elektrondy pochtasy, túraqty jәne jyljymaly meken-jayy, studentter qazir qayda, qanday adamdarmen birge túrady, osynyng bәrin tolyqtandar» dep  fakulitetting agha edvayzeri qysqa jinalys ashty. Endi auditoryagha bara bergeni sol taghy telefony bezeketdi. Samat kafedragha keldi «studentterdi alyp aqjaghalylar túratyn qalashyqqa jinalysqa barasyz» dedi bastyq bayyz tappay bezektep.

Kafedra dәstýrli seysenbilik jinalysy, keyde ýsteldi júdyryqpen týiip, keyde ornynan atyp túryp, auzynan kóbik shasha búryq-saryq bolyp, qazandaghy túshparaday qaynaghan mengerushi, barlyq oqytushylar jylyna «infakfaktor» boyynsha shetelde bir maqala, bolmasa «kkson» boyynsha ýsh maqala, aiyna «jiglvli»-gha bir maqal shygharu kerek dep ózi de týsine bermeytin sheteldik terminderdi tizbektep myna kelisim-shartqa qol qoyyndar dep anday aqyryp baryp toqtady, esteri shyqqan jana kelgen múghalimder qoryqqannan qoldary dir-dir etip qalay qol qoyghanyn bilmey de qaldy. Osy boyynsha júmys jasamasandar esiktering ashyq degen bastyq ornynan atyp túryp  kafedra esigin ashyp jiberdi. «Ritingi» boyynsha baldarynyz tómen bolsa kelesi jylghy «konkursqa» barmaysyndar dep qaytadan esikti jaba saldy. Sonymen birge men tapsyrghan kez-kelgen júmysty dәl uaghynda oryndamasandar taghy da esik ashyq dep ornynan túryp qayta otyrdy. Bastyq aq ter-kók ter bolyp jinalysyn zorgha bitirdi. «Ritingi degening aqsha ghoy dep tarqasty oqytushylar, sol ýshin apta sayyn bir kezdesu, bir dóngelek ýstel, bir balalar ýiine barudy josparlap, sabaqty úmytqan oqytushylar býgin de menedjerding qol astyndaghy shabarmangha ainalyp ketkenderin ózderi de biliymey qaldy. Sary mashinagha mine «myrs» etken Samattyng esine Kanadadaghy bir konferensiyada tek qazaqtyng qyz-kelinshekteri baryp alypty degen bolashaqpen oqyp jatqan dosynyng әngimesi esine týsti. Jany jay tapqan Samat osy bir kýiding ýzilmeuin tilep, ýiine ne júmysyna asyghyp bara jatatyndargha tanghala jaghasyn tistep kóligin jyltyldata bayau aidap keledi...

                                                                 ***

Otbasynyng bar jaghdayyn jasau ýshin ol býginde ýsh jerde júmys isteydi. Aqshalary kóbeydi. Samat azyp jaghy shýmeydi. Onyng otbasynyng tynyshtyghy az kýnge jalghasty. Býgin taghy esikten kire әieli apjylanday apshysyn quyryp tura betine shapshydy. Ol týngi kýzetke mederesege taghy qashty. "Netken keremetsiz! naghyz taqualyq" dep ondaghy ústazdar Samatqa bir týrli qyzygha qarady. Biraq ishinde úlyghan itting jatqanyn tek Samattyng ózi ghana bildi. Kýndiz kýlkiden týnde úiqydan aiyrylghan ol әbden tityqtap qúr sýlderi qaldy.

Amaly tausylghan ol әielin úryp ta kórdi, odan sayyn sazarap ótirik talyp jatyp alatyn әdet tapty. «Otbaslyq soghys» kezinde Alladan tilep alghan balalary ýrpe-shýrpesi shygha búryshqa tyghylghany esine týskende, sary mashinada qara kózildirik kiyip alyp egilip jylap ta alady. Balalarnyng tynyshtyghy ýshin Samat halyq bankine baryp qaryzgha belshesinen batyp, ýide otyrghan әieline kólik alyp berdi. Ol sol kýni ghana tynysh jatyp týs kórdi. Týsinde sabaq ótip túr. Otbasyndaghy molshylyqty ýzbey qaryzdy tóleu ýshin Samat tórtinshi  júmys oryndy týngi kýzetten tapsam dep armandap sary mashinanyng ýstinde keledi…

Núrqalyq Abduraqyn, jazushy

Avtor turaly andatpa

Núrqalyq Abduraqyn 1976 jyly mamyrdyng 25 júldyzynda Órteksting Aqdala degen jerinde dýniyege kelgen. QHR Ile pedagogikalyq institutynda, QHR ShUAR uniyversiytetinde joghary bilim aldy. QHR Uhan pedagogikalyq uniyversiytetinde qytay tili mamandyghy boyynsha Ph doktranty. 1997 jyldan beri ústazdyq júmyspen shúghyldanyp, 2004 jyldan Týrkistan qalasyndaghy Q.Yassauy atyndaghy qazaq-týrik halyqaralyq uniyversiytetinde oqytushy. 2007 jyldan beri Ál-Faraby atyndaghy qazaq últtyq uniyversiytetinde agha oqytushy. 2010 jyly An-arys baspasynan shyqqan «IYirim» atty romany bar. «Qazirgi qytay tilining grammatikasy», «Jana zaman qytay әdebiyeti», «Qytay mifterining audarmasy», «Qytaysha-qazaqsha frazeologiyalyq sózdigi» «Qytay-qazaq-orys jәne Qazaq-orys-qytay ekonomika jәne múnay-gaz salasyndaghy terminder sózdigi» qatarly oqulyqtar men sózdikterding avtory. Býgingi tanda әngimeleri men oy tolghamdary merzimdi baspasózde jaryq kórip keledi.  

Abai.kz