– Altay taularyna halyqaralyq eks­pedisiya úiymdastyryldy. Al­tay­dy tandauynyzdyng syry nede?
– Alashtyng aqiyq aqyny Maghjan­nyng Altaydy «altyn besik» dep atauy, ony altyn taqqa balauy beker emes. Múnda bizding tarihymyz, ótkenimiz, ba­tyr babalarymyzdyng danghyl joly jatyr. 
Ekinshiden, osy Altayda, Qazaq­stan­nyng shekaralyq beldeuine jaqyn orna­lasqan Berel jerinde belgili arheolog, professor Zeynolla Samashev biraz jyl­dardan beri qazba júmystaryn jýr­gizip keledi. Berelden tarihymyzdy baghamdaugha ólsheusiz ýles qosatyn ol­ja­lardyng tabylghany belgili. 
Byltyr Zeynolla Samashev sol Be­relding ýstindegi Qaraqaba jazyghynda zertteuler jýrgize otyryp, birneshe muzykalyq aspap tapqan bolatyn. Biz sol qazba júmysyn qoldap, biyl da ary qaray janasha sipatta jalghas­tyrdyq. Onyng ýstine bizge Altayda qaz­ba júmystaryn jýrgizudi memleket bas­shylarynyng Sammiytinde tapsy­ryl­ghan bolatyn. 
Búryn basqalar tarapynan jazy­lyp kelgen bizding tarihymyzdyng aq­tandaq tústary kóp. Sony ózindik kóz­qa­raspen, ghalymdarymyzdyng tapqan ol­jalarymen tolyqtyra otyryp, dý­niye­jýzine pash etetin uaqyt jetken siyaqty. Sondyqtan Altaydan tabylghan arheologiyalyq oljalar tarihymyz ýshin de manyzdy dep esepteymiz. Osy maqsatta bizding akademiya halyqara­-
lyq ekspedisiya úiymdastyrdy. Ony Altaydan bastap, «Altay – altyn be­sik» dep at qoyyp otyrmyz. Búghan Ázir­bayjannan, Qyrghyzstannan, Týr­kiya­dan, Tatarstannan, Mongholiyadan, Qazaq­stannan belgili arheologtar, arheo­logiya instituttarynyng basshylary jәne tanymal mamandar shaqyruda. Týr­ki әlemine qatysy bar birneshe úiym­nyng basshylary keledi. 
Berelge baryp, Qaraqaba jazy­ghy­-
na shyghu arqyly birneshe maqsatqa qol jetkizudi kózdep otyrmyz. Olar – ar­heo­logiyalyq dalalyq seminar úiym­das­tyru, týrki elderi arheologtarynyng arasyndaghy júmystardy ýilestiru, búdan keyin zertteu jýrgizetin oryn­dardy pysyqtau. Sonday-aq biz sol jer­­de Mongholiyanyng tarih jәne ar­heologiya institutymen memorandumgha qol qoidy josparlap otyrmyz. 
– Halyqaralyq ekspedisiya qan­sha uaqytqa josparlanghan? Kelesi jyl­dary jalghasyn taba ma?
– Halyqaralyq ekspedisiyany dәstýrli týrde ótkizudi maqsat etip otyr­myz. Búl týrki tarihyna qatys­ty, býkil tuysqan júrttar ýshin qas­terli jerlerde jyl sayyn óz jalgha­-syn tauyp otyrady. 
Mәselen, kelesi jyldy Mongholiya dep belgilep otyrmyz. Sebebi ol –bizding Bumyn, Bilge qaghandardyn, Kýl­tegin batyrdyng ýstemdik jýrgizgen jeri. Arheologtardyn, bilikti maman­dardyng basyn qosyp, «Shiveet ulaan» ghúryp­tyq keshenine arheologiyalyq qazba jú­mystaryn jýrgizip, dalalyq seminar ótkizemiz. Osy ekspedisiyany keyin týrkilerding tabany tiygen Resey, Ven­griya, Iran, Ýndistan, Mysyr, Qy­tay jәne basqa jerlerde jalghastyr­maq oiymyz bar. 
Ózderinizge mәlim, juyrda Týrki әlemi Últtyq Ghylym akademiyalary odaghyn qúrghan bolatynbyz. Onyng jú­mysyn ýilestiretin organy – Hatshy­lyghynyng júmysyn Týrki akademiyasy jýrgizedi. Sol últtyq ghylym akademiya­laryna qarasty arheologiya institut­ta­rynyng basshylary da osy I halyqara­lyq ekspedisiyagha keledi. Olarmen bo­lashaqqa ortaq josparlar jasaudy, birlesip kadrlar dayyndaudy, qazba júmystaryn birge jýrgizudi osy Al­tay­daghy seminar barysynda qarasty­rudy oilastyryp otyrmyz. Onyng ýs­tine, bizding payymdauymyzsha, búl Qa­raqaba jazyghynda tabylghan aimaq Jerúiyq, Jiydeli-Baysyn dep aity­latyn, kóne týrkilerdegi Ergeneqon das­tanymen sәikes keledi. 
– Osy dastan turaly taratyp aityp berseniz...
– Ergeneqon – oghyzdardyng ara­syn­da keng taralghan dastan. Qapyda auyr jeniliske úshyrap, eldiginen aiyrylghan jaujýrek týrkilerding ta­rih sahnasyna qayta kóterilgeni tu­raly ýlken әfsana dep aitugha bolady. Biraq әrbir anyzdyng astarynda shyn­dyq jatatyny belgili. Jyrdaghy de­rek­terde týrkiler jaudan jenilip, sheginip kele jatyp, biyik taularmen qorshalghan, jazira jazyghynyng ormanmen qor­shalghan jerúiyq jerge bekingeni aity­lady. Osy jerde ósip-ónedi. Búl jerdi olar Ergeneqon dep ataydy. 
Tarihy derekterde týrkilerding al­ghashqy ataqonystary belgili. Sonymen qatar olardyng batysqa qaray shegingeni anyq. Sonda olardyng uaqytsha túraqtap qalghan Ergeneqon jeri Altay taula­ry­nyng qútty qoynaularynyng biri boluy kerek. Altaydy altyn besikke teneui­mizding sebebi de osynda dep oilaymyn. 
Altayda kóptegen qasiyetti qorym­dar jatyr. Búrynghy tarihtan mәlim, týr­kiler negizinen, ýlken shayqastardy atalarynyng sýiekterin qorghau ýshin olar jatqan qorymnyng basynda, qa­siyetti jerlerde ótkergen. Bizding pa­­yym­dauymyzsha, Berelde de jenilis tap­qan son, ýsh myng metr biyiktiktegi tau­larmen qorshalghan Altaydyng Qara­qaba biyigine shyghyp ketken siyaqty. 
Qaraqaba – sol jerdegi bir kere­met jazyq. Sonda týrki babalarymyz baraqat ómir sýrgen tәrizdi. Onda kóp­tegen metaldar, әsirese altynnyng mol qory bolghany belgili. Eng bastysy, búl jer jan-jaghynyng bәri taularmen qorshauly, dúshpan ala almaytyn tau jyqpylyndaghy qyrannyng úyasy siyaq­ty. Sol úyada ósip-óngen, kóbeygen. Ta­bylghan metaldarmen ózderining qaru-jaraq, sәndik búiymdaryn jasaghan. Arheologiyalyq qazba júmystarynan kóz jetkizgenimizdey, olardyng muzy­kalyq mәdeniyeti, bekzat óneri bolghan. Sonyng aighaghynday ol jerde byltyr Zeynolla aghanyng jetekshiligindegi top birneshe muzykalyq aspap tapty. Olar­dyng biri – aghashtan jasalghan, bizding dom­byra pishindes muzykalyq aspap, ýsh qúlaghy bar, qasynda jatqan aghash onyng ysqyshy boluy mýmkin. Kelesi tabylghan aspapty keybir qasiyetterine qarap, je­tigenning alghashqy núsqalary deuge bo­latynday, biraq býgingi aspap­tar­dyng eshbirine úqsamaydy. Taghy bir qorghanda týrki jauyngerimen birge jer­lengen aspap edәuir jaqsy saqtal­ghan eken, ony biz kóne qobyz dep otyr­myz. 
Múnyng bәri bizge jalpy osy ja­zyqta ómir sýrgen qauymnyng shat-sha­dyman alansyz ghúmyr keshkendigin kórsetedi. Yaghny jerúiyq siyaqty, qoy ýstine boztorghay júmyrtqalaghan za­mandy bastan ótkergen. Odan keyin anyz bizge sol jauynger júrttyng qo­rytqan metaldaryn paydalana oty­-ryp, kók bórining jol kórsetuimen tómenge týsip, jauyna tútqiyldan shabuyldar jasap, atamekenin qayta­ryp alghanyn anyz retinde bayandaydy. Osylaysha, olar Jetisu jeri arqyly býgingi Syr boyyna kelgen. Biz múny Qorqyttyng jelmayagha minip, ózine Jiydeli – Baysyn izdegen anyzynan da bayqauymyzgha bolady. Bir qyzyghy, osy Qorqytty Maghjan altaylyq túlgha retinde aitady. Demek, Qorqyttyng ata­larynyng arghy Ótýkennen kele jatyp, osy Altay jerine taban tiregeni anyq bolsa ke­-rek. Tabylghan oljalar da sony aighaq­tap otyr.
– Búryndary bayyrghy týrkilerde dabyl, danghyradan bólek, qobyz as­paby bolghany jóninde aityla ber­mey­tin edi. Yaghny búl tabylghan kóne qobyz olardyng biz oilaghannan әldeqayda ýl­ken órke­niyet iyesi bolghanyn kór­-sete me?
– Búl aspap әli de zertteudi qajet etedi. Óziniz bilesiz, qobyz – barlyq mu­zykalyq aspaptardyng atasy. Býgin­-de tabylyp otyrghan bizding eng kóne qobyz aspabymyz týrki dәuirin, yaghny 7-8 ghasyrlardy menzep otyr. Jalpy as­paptyng úzyndyghy qazirgi qobyz­dar­men birdey, shanaghy ojaudyng basy pishindes ishi oiylghan, dóngelengen, eki qúlaq búrauy bar. Shanaqtyng týbinde shekti kerip tartugha arnalghan tetigi bar. Búl onyng yspaly aspapqa jatatynyn aighaqtaydy. Biz ony qayta qalpyna keltirdik. Belgili qobyzshy, Akademiya­daghy ónertanushy mamandarymyzdyng biri Álquat Qazaqbaev tartyp kórdi. Dauysy óte airyqsha shyghady. Ýni nә­zik, pishini kishkentay bolghanymen, dau­sy adam dauysyna jaqyn keledi. Say-sýiekti syrqyratatyn, tabighatpen ýn­des qonyr dauysy bar. Shamasy qo­byzdyng iyesi joryq jyrshylarynyng biri bolar, mert bolghan kezde qobyzdy syndyryp iyesimen birge kómgen. Qa­syndaghy jebelerin de syndyryp kóm­gen. Búl adamnyng dýniyeden ozghandy­-ghyn bildiredi. 
Búl kóne aspapty Aziya, Europagha keng taralghan kóptegen yspaly aspap­tardyng týpnúsqasy dep aitugha bolady. Býginderi qytaydaghy erhu, mongholdaghy morinhur, tuvalardaghy igili, altay­lyqtardaghy doshpuluur, әzerbayjan, armyan, gruziyn, daghystan, týrik halyq­taryndaghy kemancha, qyrghyzdaghy qiyaq jәne tәjik, týrikmen, ózbek, úighyr, aughan elderindegi gidjak aspaptary osy altaydan tabylghan kóne qobyzdyng negizinde taralghany anyq. 
Býginde skripkany bilmeytin adam joq. Onyng tarihyn zertteushi euro­palyq ghalymdar әlemdegi yspaly as­paptardyng bәrin salystyra kele, osy skripkany qazaqtyng qyl shekti qo­byzynan taraghanyn dәleldegen. Oghan bizding Parijde ótken jiynda da júrt kóz jetkizgendey boldy.
– Parij demekshi, eki jýzge juyq elding basyn qosatyn YuNESKO sekil­di úiymmen birlesip ótkizgen osy auqymdy shara tabysty ótti me?
– Parijge barghan saparymyzdyng negizgi sebebi – biyl «Qorqyt ata ki­tabynyn» Drezden núsqasynyng ja­riyalanghanyna 200 jyl toldy. Ony keninen atap ótuge baylanysty Ázer­bayjan Preziydenti Iliham Aliyevting Jarlyghy shyqqan. 
Jalpy, Qorqyt anyzdary qazaqta mol saqtalghan. Sonymen qatar Qorqyt mazarlarynyng negizgisi – Syrdyn bo­y­yn­da túr. Olay deytini­miz, Týr­kiyanyng Baybúrt qalasynda da, Kav­kazda da Qorqyttyng mazary bar. De­genmen de, Qorqyt kýilerining tek qa­­zaq arasynda saqtaluy, basqa týrki ha­lyqtarynda kezdespeytin Qorqyt anyz­darynyng býginge deyin qazaq ar­qyly jetui – Qor­qyt múrasynyng mú­ra­geri qazaq ekenin kórsetedi. 
Búdan búryn Qyzylordada Qorqyt festivali ótkizilip kelgen bolatyn. Biz sonyng auqymyn keneytip, Parijde ótkizudi jón kórdik. Týrki kenesine mýshe memleketter – Ázirbayjan­­nyn, Týrkiyanyn, Qazaqstannyng YuNESKO últtyq komissiyalary maqúldady. Tý­rikmenstannyng YuNESKO últtyq ko­missiyasynyng tóraghasy da jiyngha kel­di. Osylaysha, Syrtqy ister ministr­likterining qoldauymen, Týrki kenesining de yqylas tanytuymen Parijdegi YuNESKO-nyng shtab-pәterinde Qor­qytqa baylanysty auqymdy jiyn, mәdeny shara ótkizdik. 
Qorqyt dәuirining jәdigeri – kóne qobyzdyng qazaq jerinen tabyluy da biz­di birshama qanattandyryp, jiger­lendirdi. Bastamamyzdy Qazaqstannyng Memlekettik hatshysy Gýlshara Nau­shaqyzy Ábdiqalyqova qoldap, Qazaq­stan delegasiyasyn ózi bastap bardy. Ol kisining Parijdegi YuNESKO shtab pә­terinde arnayy sóz sóileui, Qazaq han­dyghynyng 550 jyldyghyna da toqtalyp ótui jәne YuNESKO bas hatshysy Irina Bokova hanymmen kezdesu ba­rysynda kóptegen týitkildi mәsele­ler boyynsha sheshimderge qol jetkizui búl jiynnyng taghy bir tabysy boldy. 
Sonymen qatar qazaqtyng әigili skriyp­kashysy Ayman Músahodjaevagha erekshe iltipatymyz bar. Ol kisi Qazaq últtyq óner akademiyasy újymyn bas­tap aparyp, sonda skripka men qo­byz­dyng keremet bir simbioz ýilesimin kór­setti. Qylqobyz ben skripka biri-gip, Qorqyt kýilerin oryndaghanda ónerdin, mәdeniyetting astanasy dep esep­te­letin Parij júrtshylyghy, YuNES­KO-daghy býkil elshiler tik túryp qoshemet kórsetti. 
Jalpy, búl jiynnyng taghy bir erek­sheligi – býkil týrki elderining qobyzdan tamyr tartatyn dәstýrli muzykalyq aspaptary YuNESKO tó­rinde týgel ta­bysty.
Parijdegi keshke Ázirbayjan ta­rapynan viyse-premier Elchin Efen­diyev ýlken ónerpazdar tobyn bastap bardy. Sonymen qatar Týrikmen­stan­nan, Týrkiyadan, Ózbekstannan barghan ónerpazdardyng Qorqyt múrasyn Euro­panyng tórinde jandandyruy – Ha­lyqa­ralyq týrki akademiyasynyng biyl­ghy jylghy bir jetistigi dep esep­teymiz. 
– Týrki әleminde integrasiyalyq ýde­rister beleng alyp kele jatqany bel­gili. Halyqaralyq Týrki akade­miyasyn osy ýderisting qay jerinen kóruge bolady?
– Týgel týrkige ortaq túlgha IYs­mail Gasprinskiyding «Tilde, pikirde, iste birlik» degen úrany býginde kýn tәrti­bindegi ózektiligin joyghan joq. Mún­daghy iste birlik– ekonomikalyq birlik. Tilde birlik degenimiz – bizdinshe, ortaq mәdeniyetimizdegi tútastyghymyz. Al pikirdegi birlik – iydeyalardyng birligi, ghylymdaghy, tanymdaghy birligimiz. Búl bizding Halyqaralyq Týrki akademiya­synyng atqarugha tiyis missiyasy dep bi­lemiz. 
Týrki elderining yntymaqtastyghyn bilim-ghylym arqyly damytu maq­sa­tyn­da qúrylghan Akademiyanyng negizgi min­det­terining biri – barsha tuys halyqtar­dyng ghylymy bastamalaryna qoldau kórsetu. Osy maqsatta Halyqaralyq Týr­ki akademiyasy qysqa merzimde YuNESKO, IYSESKO, IRSIKA, Ha­lyqa­ra­lyq akademiyalar odaghymen jәne Resey, Týrkiya, Ázirbayjan, Qyrghyzstan, Týrikmenstan, Tatarstan, Mon­gholiya, Vengriya últtyq ghylym aka­de­miyalarymen, kóptegen bedeldi orta­lyqtarmen, JOO-men әriptestik bay­lanys ornatty.
Tayauda Akademiyagha Týrkiya Respub­likasynyng búrynghy preziydenti Ab­dolla Gýl myrza keldi. Sol kisi Týrki aka­­demiyasy týrki integrasiyasy ýshin manyzdy intellektualdyq tetik ekenin, sondyqtan onyng Astanada ornala-
suy – Qazaqstan Preziydenti Núrsúltan Nazarbaevtyng kóregendigining taghy bir aiqyn dәleli ekendigin basa aitty.
– Jaqynda Dýniyejýzilik Akade­miyalar odaghyna mýshe boldynyzdar, Týrki әlemi Últtyq Ghylym akade­miya­lar odaghy qúryldy. Búl qúrylym týr­ki әlemindegi qanday mәselelerdi she­shuge tiyis?
– Qazir dýniyejýzinde kóptegen aka­demiyalyq odaqtar bar. Solardyng eng irisi – ortalyghy Brusselide ornalas­qan Halyqaralyq Akademiyalar odaghy bizdi osy jyldyng mamyr aiynda mý­shelikke qabyldady. 
Degenmen, tili men tarihy jaqyn, mәdeniyeti men mýddeleri úqsas týrki әlemi ýshin de ortaq ghylymy kenistik qajet. Sondyqtan Týrki әlemi Últtyq Ghylym akademiyalar odaghy eng aldy­men, Bayqaldan Balqangha deyin aimaq­-ta or­taq ghylymy kenistik qalyptas­tyryp, ghalymdarymyzdyng týrki dý­niyesine or­taq mәselelerdi birlesip zert­teuine, birlesken halyqaralyq jo­ba­lardy jýzege asyruyna jol asha­tyn altyn kópir bolady dep bilemiz.
Ekinshiden, kez kelgen yntymaq­tas­tyq intellektualdyq platforma jәne ghylymy negizde qalyptasady. Son­dyq­tan ghalymdar men ghylymy institut­tardy qamtityn akademiyalar osy inte­grasiyagha Akademiyalar odaghy arqyly belsendi aralasa alady. Ortaq jiyn­dar әzirleu, jobalargha atsalysu, jana­lyqtardy bólisu – yqpaldastyqtyng nyghangyn jedeldetedi. 
Ýshinshiden, týrki әlemi tek tәuelsiz alty elden ghana túrmaydy. Shekara tanymaytyn ghylym osy halyqtardy týrki әlemine jaqyndastyrady. Bizding alghashqy qúryltay jiynymyzgha Ta­tarstan men Bashqúrtstannyng qaty­-syp, Sahanyng qoldau bildirgeni sony aighaqtaydy. Sonymen qatar tamyrlas, taghdyrlas elder bar. Atap aitqanda, At­tilagha meken bolghan Majarstansyz jәne Kýlteginning kók tasy túrghan Mongholiyasyz týrki әlemin elestetu mým­kin emes. Sondyqtan Vengriya men Mongholiya Ghylym akademiyalarynyng akademiyalar odaghyn qúrugha qoldau bil­dirui ýlken manyzgha iye. 
Tórtinshiden, týrki elderining Ghy­lym akademiyalary týrli sipatta bolghan­dyq­tan, ghylym da qily baghytta damuda. Mәselen, Týrkiya batystyq baghytty, al kópshiligimiz kenestik jýieni jalghas­tyryp kelemiz. Sondyqtan kópjaqty yntymaqtastyqty qamtamasyz etetin Odaq arqyly týrki әlemining ghylymy da birizdene týser edi. Búl orayda biz bir-birimizding tәjiriybemizge sýiene oty­ryp, ózara qoldau kórsetuimiz qajet. Akademiyalar odaghy búghan jaqsy plat­forma bolady degen ýmittemiz. 
Besinshiden, qorghalghan ghylymy diys­sertasiyalardan habardar bolmauy­-myz, ghylymy jurnaldardyng kóp ta­ralmauy, sheteldik impakt-faktor jur­naldaryna tәueldi bolu siyaqty kóp­tegen mәseleler bar. Múnday týit­kilderdi biriksek sheshe alamyz. Ol ýshin elderimizde impakt-faktor jurnal­dardyng sany men sapasyn artyru maq­satynda Odaq ayasynda ortaq indeks qúru kerek. Biz búl mәsele boyynsha júmys jasap jatyrmyz. 
Óziniz bayqap otyrghanday, Akade­miyalar odaghynyng aldynda týrghan min­detter kóp jәne ózekti. Osy maqsat­tardy kózdep otyrghan Týrki әlemi Últ­­tyq ghylym akademiyalary odaghy óz júmysyn bastap ta ketti. Onyng al­ghash­qy tóraghasy bolyp Qazaqstan Respub­likasy Últtyq Ghylym akademiyasynyng preziydenti Múrat Júrynov saylandy. Kelesi jiyn Ankarada ótedi. Odaqtyng sayty jasalyp, bulleteni baspagha әzir­lenip jatyr.
– Biylghy sammitting Astana qala­synda ótetini belgili. Búl týrki dýniyesi ýshin qanshalyqty manyzdy jiyn?
– Búghan deyingi barlyq sammiyt­ter­den manyzdy dep sanaymyn. Óitkeni búl – alghashqy besjyldyq belesti qo­ry­tyndylaytyn jiyn. Týrki kenesining alghashqy sammiyti Almatyda ótken bo­latyn, sodan beri biyl besinshi jyl tolyp otyr. Odan keyin Bishkekte, Ga­balada, Bodrumda ótti. Úiymdastyru kezegi qayta ainalyp Qazaqstangha ke­-lip otyr. 
Múnyng Qazaq handyghynyng 550 jyl­dyghymen túspa-tús kelui de erekshe oqiy­­gha dep esepteymiz. Búl bizding mem­leketti moyyndaudy, qazaq jerin qara­shanyraq retinde tanudy әri Qazaqstan Preziydentining týrki dýniyesindegi be­delin de kórsetedi. 
– Ángimenizge raqmet!

Súhbattashan
Úlbosyn AYTÓLEN