Qazaqta jyl qayyru, yaghny sanau 12 jyldan túrady, yaghny 12 jyl bir ainalym (sikl). On eki jylgha on eki annyng attary qoyylghan:  1.Tyshqan,  2.siyr,  3.barys,  4.qoyan,  5.úlu,  6.jylan, 7.jylqy, 8.qoy, 9.meshin, 10.tauyq,  11.iyt,  12.donyz. Kýni býginde jyl qayyru nege 12 jyldan túrady, nege olargha andardyng attary qoyylghan degen súraqtyn, qazaq tarihyn biluge qúshtar jandardy oilandyryp kele jatqany sózsiz. Jalpy búl jayly әr týrli anyz, әngimelerde jeterlik. Solardyng biri:

         Sonau erte zamandarda Jana jyl, jyldyn  alghashqy sәtinde kórinip keledi eken. Jyldyng basy tyshqan atalatyn sebebi, tyshqan týiening qúlaghyna minip, jyldy eng birinshi bolyp kóripti. Al,  andardyng ishindegi eng boyy úzyny týie, boyyna senip jyldan qúr qalyp, qalghandary jaqyndap kele jatqan jyldy kóru retimen jyl attaryn iyemdenipti  delinedi. 

         Taghy bir anyzda «Shyghys kýntizbesindegi jyl qayyru aspan asty Týrik elining eng birinshi hany Qisagha-Tәnirding keng kólemdegi ang aulau kezinde barlyq andar qashyp, sudan jýzip ótip qútyludy oilapty. Sodan Ile ózeninen tómendegi tәrtippen jýzip ótipti.  Birinshi bolyp sugha tyshqan, onyng artynan siyr, barys, qoyan, úlu, jylan, jylqy, qoy, meshin, tauyq, iyt, eng sonynan donyz jýzip ótipti. Osy ret sany shyghys kýntizbesinde kýni býginge deyin saqtalyp qalghan» (Evgeniy Berezikov «Velikiy Timur» Tashkent. 1994 j.  331 b.).    

          Eng alghashqy adamdar eng birinshi bolyp әlemdik qúbylystardy emes, birin-biri tanydy. Birine-biri at qoydy, sanalary jetken kezde ata-analary balalaryn sanady. Qazaq eli býkil әlem elderining týp atasy, әlem mәdeniyetining astanasy, qarashanyraghynyng iyesi, eng birinshi sóz bolghan jәne olardyng tarihty bir auyz sózben eng birinshi shyghu tegin (bastauyn), odan ary  ret-retimen jalghastyra jazatyn  qaghidasyna sýiene otyryp, jyl qayyrudaghy ang attarynyng qoyylu sebebin saralap tómendegidey qorytyndy jasaymyz:

       -  On eki sany qazaqta kiyeli sanalady. Qazaqtyng qarashanyraghy da (kenjesi) 12 atadan qúralady. Olar on eki ata Bayúly dep atalady.

        Qazaqta 12 atagha bólinetinder tek qana Alshyn Bayúldary  emes, qazaqtyng ózge de kóptegen rulary 12 atany qúraydy. Mysaly:

        «Jaghalbayly 12 rugha bólinedi. Olar: Ormantay, Qarasha, Bylys, Aqqoja, Arystanbay, Taylaq, Búldi, Qútbanay, Beskýrek, Manatau, Bozbet, Balqoja» (Hamit Madanov «Kishi jýz shejiresi» Almaty, 1994. 109 bet).

        «Úly jýz – Aqarys on eki atagha bólinedi. Olar: Jalayyr, Qanly, Alban, Suan, Dulat, Shapyrashty, Sirgeli, Shanyshqyly, Ysty, Oshaqty, Saryýisin, Qataghan taypalary enedi. (M.Tynyshbayúly «Qazaq rularynyng shejiresi» Tashkent-1925. 6 bet).

        Dulatta on eki  ata Qoralas - Esen, Yrys, Mәmetay, Bekshora, Qaughaayaq, Shauqar, IYtim, Sarym, Myrza, Bura, Tomay, Qosan rulary bar. (9 bet).

         «Jalayyr — qazaq halqyn qúraghan taypalardyng biri. Shejire boyynsha, úly jýz qúramyna enedi. Diqanbay batyr shejiresi (N.Aristov jazyp alghan) boyynsha, Ýisinnen — Aqsaqal (abaq tanbaly), Jansaqal (taraq tanbaly) taratylady. Songhysynan — jalayyr taraydy. Basqa bir shejirede Mayqy biyden taraytyn Jansaqal (taraq tanbaly) men jalayyr bir adam dep tújyrymdalady. Jalayyrdyng shyn aty Qabylan eken. Anyz boyynsha, jabayy qúlannyng jalyn aiyryp, sodan jalayyr atanghan. Jalayyr syrmanaq, shumanaq, birmanaq bolyp ýshke bólinedi. Shumanaqtan — andas, myrza, qarashapan, oraqty, aqbúiym (aryqbúiym), qalpe, sypatay atalary taraydy. Syrmanaqtan: aryqtynym-bayshegir, balghaly, qayshyly, kýshik taraydy. Birmanaqtan tek siyrshy (baybógen) taraydy. Keybir shejirelerde birmanaqtyng aty atalmay, siyrshyny syrmanaqqa jatqyzady. Osydan kelip on eki ata jalayyr atanghan. Syrmanaq, shumanaq ataulary Syr men Shu ózenderining boyyn jaylaghandyqtan shyqqan delinedi. Al birmanaq jeke-dara, jalghyz degendi bildiredi. Keybir shejirelerde jalayyrdan shyqqan, bir atadan taraghan aryqtynym-bayshegirdi eki atagha bólip, on ýsh ata jalayyr dep atalady» (Internetten alyndy).

        «Soltýstik arab taypalarynyng aqylgóy danasy Ibrahimning úly Ismailding on eki balasy bolghan. Soltýstik arab taypalary osy on eki úldan taraghan úrpaqtar bolyp tabylady» (A.Qúntóleu «Múhammed Payghambar» Almaty-2003. 56 bet).

         «Abaq-Kereyden taraytyn úrpaqtardy on eki ata dep ataydy. Shәkәrim Qúdayberdiúlynyng «Shejiresinin» deregi boyynsha olar: Janteke, Jәdik, Jastaban, Shúbarayghyr, Sheruish, Ayteli, IYtemgen, Molqy, Merkit, Sarbas, Qaratas, Kensadaq. Shәkәrim aqsaqal osynyng Kensadaghyn N.A.Aristov Shimoyyn dep jazady. Sol dúrys bolar», - deydi. Al, M.Tynyshpaev búl Shimoyyndy jәne Qaraqasty ashamayly-kereyge jatqyzady (Salgharaúly Qoyshyghara «Qazaqtyng qily tarihy» Almaty-1992. 265 bet).

         «Qazir «12 ata Abaq» dep jýrgen birlestik әu basta sol Abaq bәibishening ózi tәrbiyelegen on eki nemeresinen órbigen delinedi. Olar:  Bahram, Shynoyly, Baytalaq, Jәdik, Merkit, Jantekey, IYdeli, Molqy, Shúbarayghyr, Jastaban, Sherushi, Qaraqac, Kensadaq» (Derek internetten alyndy).   

         «Qarakesek on eki ata arghyndy Bekemay balalary biylep keldi» (Bekbolat Qazybekúly (Bekbolat bi) (1714-1790 jyldary) ataqty Qaz dauysty Qazybek biyding balasy)  

        «Atyghay —  On eki ata A. (Dәuit) Atyghay-Qarauyl dep te atalady.  Keybir derekterde 14 ata A. delinedi. Shejire derekteri boyynsha A-dan: Qúdayberdi, Bәiimbet, Baba, Monys, Babasan, Baghys, Aqkiyik, Qúlansu, Qoyly, Esenshanyraq, Maylybalta, Jaughash atalary taraydy».

        Shejire deregi boyynsha on eki ata taraqtynyng bir atasy Qydyr bolsa, odan – Qarjau, odan – Esengeldi, odan – Sýtemgen, odan – Naymantay batyr, ... (Internetten).

        «Qanly – on eki ata. Sary qanly, Qara qanly bolyp eki atagha bólinedi: Sary qanlyny: Omyrtqa, Qúmyrsqa, Álimbet, Aqbaraq, Súltanym, Toqay. Qara qanlyny: Toghyzbay, Onbay, Qaramanas, Qaspan, Badyraq, Qyzylqanly dep tarqatady (15 bet).  

        Taraqtydan – Apay, Toqtauyl, Qydyr, Jәshi, Áli, sary, Áytey, Qosanaq, Alakóz, Shәuke, Kógedey bolyp on eki ata el taraydy (19 bet).

        Atyghaygha on eki arys Qúdayberdi, Bәiimbet, Baia, Monys, Babasan, Baghys, Aqkiyik, Qúlansu, Qoyly, Esentanyraq, Maylybalta, Jaughash elderi kiredi» (19 bet).

        Qonyrattyng Sary ruy on eki ata – Qúba, Tebey, Qosay, Baraq, Ersimbet, Súlu, Qúl, Bógenbay, Kenjeqara, Qora, Begen, Qara (28 bet).  (M.Tynyshbayúly «Qazaq rularynyng shejiresi» Tashkent-1925). 

        «Orta jýz Dulattyng tórt atalyghynyng bireui on eki ata Sihym (Qym, Shyghyl): Boras, Toghas, Buas, Shuyldaq, Qysyraq, Aqylbek, Qúttybay, Eskeldi, Baghlan, Esbol, Qaraqoyly, Aqqoyly». Osylay jalghasyp kete beredi. 

       -  Týrik hany Qisagha-Tәnir – Áz (Qazaq) atamyzdyng úrpaghy. Áz (Az, Qaz) Nauryz, Áz Jәnibek, Áz Tәuke, Áz Týrik, Qazireti Súltan (Qoja Ahmet Iassauiyding laqap aty), Qazireti Rasul, Qazireti Áli, Qazireti Omar, Qazireti Ospan jәne basqalary osy aitqanymyzdyng aiday aighaghy bolmaq. Búl jerde jogharyda kórsetilgen úly túlghalardyng bәri Qazaqtyng balasy dep otyr.

        -  Qisagha – Týrikting (qazaqtyn)  eng birinshi hany. Demek, bizding atalarymyzdyng anyz, jyr-dastandarynyng sóz basyn Álqissa - Ál (Al, Alash, Alshyn) Qissa dep bastaytyndary osydan. Qiyan, Qiyat, Qidan, Qimaq elderining týp atasy osy atamyz.

        -  Tәnirimiz sirә ózimizding Tәnir emes pe?! Kýni býginde de Qúday sózining balamasy retinde qatar qoldanamyz.

        -  Andar Ile ózeninen jýzip ótedi. Ile ózeni kýni býginde de Ile dep atalmay ma?! Qazaq dalasynda ornalasqan.

        -  Ilening týbiri «Il», búl óz kezeginde Tilding de sóz týbiri. Demek búl atau adam balasynyng tilining shyghyp sóiley bastaghan kezenimen sәikes keledi. Tipti búl ózen atauy Til degen úghymnan búryn qoyylghan.

        -  Jogharyda keltirilgen anyzdaghy jana jyldyng kórinip kelui men ony andardyng ret-retimen  kórui, eshqanday aqylgha syimaydy. Olay bolsa jana jyldy birinshi bolyp tyshqan, ekinshi bolyp týie, eng sonynan jylan,  al su astyndaghy balyq tipti kórmeuge tiyis. Búl anyzdaghy bir anyq nәrse jyl qayyrudaghy andardyng attarynyng ret sany, ózge anyzdardaghy ang attary men tolyqtay sәikes kelui.

        -  Barlyq andardyng anshylardan qashyp andardyng ózennen ótui de jyl qayyrudaghy ret sanymen ótui de aqylgha syimaydy. Olay bolsa ózennen eng birinshi balyq ótuge tiyis emes pe? Al, shyndyghynda balyqqa eshqayda qashudyng da qajeti joq. Olar sudan balyq aulap emes daladan ang aulaghan joq pa?! Búl anyzda da bir anyq nәrse ang attarynyng jyl qayyrudaghy andardyng attarynyng ret sanymen sәikes kelui.

        -  Nege tyshqan jyl basy? Búnyng sebebi, eng alghashqy adamdar ózderi túrghan, ýngir-keuekterinde tyshqandar men birge túryp, barlyq andardyng ishinen eng birinshi bolyp tyshqandy tanydy. Búl jerde olardyng jyl atauyn iyemdenui boydyng úzyndyghy nemese ózennen birinshi bolyp ótui emes, olardy alghashqy adamdardyng ret-retimen nemese qatar sanymen tanyp biluimen sәikes keledi.

        -  Nege eng sonynan donyz tanyldy? Shyndyghynda, osy donyz, taghy bir atauy qaban, qolgha ýiretilgenderining atauy shoshqa mynau jaryq dýniyede adam balasymen mәngi birge jasasyp keledi. Biraq, donyzdyng tolyqtay «qadir-qasiyeti» býkil qazaq balasyna basqa andargha qaraghanda eng sonynan belgili bolyp, jyl ainalymynyng eng songhy atauyn iyemdengen. Adam balasyna óz balasyn ózi jeytin shoshqa da meyirim degen sezimning joqtyghynan, onyng etin jeytin adam balasynda da  meyirim bolmaytyndyghyn tanyp, bilu ýshin úzaq uaqyt qajet bolghan.

       -  Al, týie nege jyldan qúr qalghan degen súraqqa aitarymyz, jyl ataulary ishinde týieden de basqa týlki, qasqyr, eshki, pil, arystan t.b. joq emes pe? Demek, ang attary on eki sanynan aspaugha tiyis. Olardyng ret sany adam balasynyng sana-sezimining ósip, qorshaghan ortany, onyng ishinde ózderi men qatar ómir sýrip jatqan andardy tanyp, biluimen sәikes keledi.

      Demek, eng birinshi bolyp Manghystaulyq Man atalarymyz ózderimen birge jerasty ýngirlerde túryp, jinaghan astyghyn úrlap jegen tyshqandardy tanydy.

      Ekinshi bolyp siyrdy (Qodasty) tanydy. Siyrdyng piri Zәngi baba. Atalarymyz Zәngi dep qara nәsildi Afrika túrghyndaryn ataghan. Afrika (sóz týbiri Af, ab, ap (apa)) analyq tekti bildiredi. Barlyq tarihy derekterde kóp aitylatyn Matriarhat dәuirining órkendegen jeri. Myna kórshi orystardyng әielderin Baba deytinderi osy. Siyr, Sy jәne Yr degen eki birikken sózderden túrady. Sy sózining shyghu tegi Qy (Qisa, Qidan, Qimaq, Qiyan) tobyna jatady. «Yr» adam balasynyng sana-sezimining damyghan, jaqsy men jamandy aiyrghan, birimen-biri syrlasyp, dombyra tartyp jyr jyrlaghan, beynelep aitqanda biyik jerge Qyr dep at qoyyp, aidar taghyp, sol Qyrgha shyghyp jan-jaghyna kóz salghan kezeni. Qiyr, Siyr, Jiyr (jiyrma) úghymdary osylay dýniyege keldi. Eki men jiyrma sany qazaqtyng laqap aty.

      Ýshinshisi Barys. Ózderiniz kórip otyrghanday, sóz týbiri Arys. Búl úghym Manghystauda dýniyege kelgen.  Býkil jer betindegi eng alghashqy úly memleket MAD (Maday, Man Aday) patshalyghy kemeline kelip,  azamattary adamy qasiyetting eng biyik shynyna shyqqan kezde olar Qaraman, Qaralar, Qarabastar (Shumerler), Týpqaraghan (Qaraghan týp, Qaraghan týbek), Arystar (Ariyler tekti halyq) dep ataldy. Býgingi Arap, Parsy, Segiz arys Aday, Qazaqtyng ýsh arysy t.t. sóz týbirinde Ar sózi barlyq halyqtar (rular, taypalar)  osy aitqanymyzdyng aiday aighaghy bolmaq. Bәrining qara shanyraq iyeleri Múnaldyng jarysy bolmaq. Dalanyng jabayy anyn Arystan,  Barys, Jolbarys dep ataghandar solar. Ar qorghaushylar bastauyn Manghystaudaghy Qaraman ata men Týp qaraghannan alady.

       Ary qaray Ata-babalarymyz qay andy qanday retpen on eki angha deyin tanyghanyna baylanysty jyl atauyn iyemdendi.

       Jyl – birikken sóz,  sóz týbiri Yl, ary qaray jyl bolyp shyghady. Búl úghym Adam (y) atanyng jetinshi buyn úrpaghy, altynshy nemeresi Búzaudyng eki balasy Aytumys (ýlkeni) men Jemeneyler zamanynda dýniyege kelgen. Shejire deregi boyynsha  Aytumystan jalghyz Shylym, al Jemeneyden  Aldasay, Kedey jәne Jomart taraydy. Shylym atamyzdyng esimining týbiri «Yl» bolyp, oghan Jemeney atamyzdyng aty qosylyp qazaqtyng Jyl, Jylnama degen úghymdary dýniyege keldi. Kim-kimge de múny moyyndaugha tura keledi. Sebebi, «avtorlyq qúqyq» solardiki. Ony eshkim  olardan tartyp ala almaydy. Al moyynday almasaq, onda bizding by bolmaq týgili, by týsetin ýy de bola almaghanymyz.

        Aytumys demekshi, jerding serigi aspandaghy Aygha ay dep at bergen osy Búzau atam úrpaqtary. Áytpese, Adaydyng «bes jýirigi» atanghan jyr dýldilderining biri Kenje  Aqtan Kereyúly (1850-1912): 

        ...«Men Adaydyng Aqtany

        Sóilegen sózim taqtaly. (Taqtalap sóileu, yaghny әr úghymnyng dýniyege kelu retin aitu).

        Sóile» deseng jyrshynyz

        Aldarynda jortaqtar.

        ...Áriden beri sóilesem,

        Olda ózimning mereyim. (arghy týptegi atalarynyng tarihymymen maqtanyp, mereylenip otyr).

        Tughan aigha at bergen, (aspandaghy tughan aigha at bergen mening atam Aytumys  dep otyr).

        Aq qaghaz ben hat bergen, (qaghazdy da, qalamdy da, hat jazudy da ýiretken solar dep otyr).

        Eki erin men til-tanday

        Sóilesin dep jaq bergen. (eng alghash sóilep, «Til tanbany» iyemdengen solar dep otyr).

        Aytqan sózge týsinbes

         Adamnyng misyz aqymaghy» (múny týsinip moyynday almasan, misyz – aqymaqsyn) dep jyrlamaghan bolar edi. Aqtannyng Ata tegi: Aday – Kelimberdi – Búzau – Aytumys – Shylym – Órdek – Kenje bolyp taratylady. (Jyr-dariya «Manghystaudyng aqyn jyraulary» Aqtau-1995. 159 bet);

         Ózderiniz kórip otyrghanday, Kenje úlda Adamzattyng bastau kezenindegi ghalamdyq qúbylystargha at (esim) bergenderding kim ekendigi saqtalyp otyr.

        Atam qazaqtyng barlyq shejiresinde aitylyp, auyzdarynan tastamaytyn:

      - Qaraman ata – aqiqat pen kelisim-sharttyng piri;    

      - Zengi baba – siyrdyng piri;

      - Qambar ata – jylqynyng piri

      - Shopan ata – qoydyng jәne qoy baghushylardyng piri;

      - Seksek ata – eshkining piri; 

      - Oisyl Qara – týiening piri;

      - Qússhy ata – qústardyng jәne býrkitshilerding piri;

      - Dýldil ata – jýirik attardyng piri;

      - Temir baba – su piri deytinderi osydan. Pir (Bir)– eng úly birinshi ústaz degen maghyna beredi.

Tarih taghlymy: Atam Qazaq óz tarihyn bir auyz sózben jazyp, sol sózde sol úghymnyng atasyn, yaghny qazirgishe aitqanda «avtoryn» sózding týbirinde aishyqtap kórsetip otyrghan. Ataly sózge toqtaghan. Eki sóilemegen. Úrpaqtaryna «Jýieli sóz jýiesin, jýiesiz sóz iyesin tabar», «Erding eki sóilegeni ólgeni», «By bol, by bola almasan, eng bolmasa by týsetin ýy bol» degen úlaghatty maqal-mәtelder qaldyrghan. Úly atalarymyz aitqanday, әrbir sózde sol úghymnyng dýniyege kelu tarihy bar degen qaghidany basshylyqqa alghanda ghana «By nemese, by týsetin ýi» bola alamyz. Áytpese, osy adasqanymyz adasqan, osy shatasqanymyz shatasqan. Búl tyghyryqtan shyghatyn jol joq.  Maymylgha ainalu onay. Al, maymyl eshqashan adam bola almaydy. Sebebi, Úly Jaratushy – Alla olargha sana bermegen.

Qojyrbayúly Múhambetkәrim, Manghystau

Abai.kz