Kenes zamanynda sharuashylyqty kóteru ýshin týrli úrandar qabyldanyp, sosialistik jarystar ótkizilip jatatyn. Sonyng biri shopandar arasyndaghy: «El tilegi elu million» bәsekesi. Búl turaly qazir kóp aityla bermeydi. Tipti eshkim bilmeydi deuge de bolady. Biraq, búl baghdarlama elding ekonomikasyn kóteru men respublikadaghy azayyp ketken maldyng sanyn qayta qalpyna keltirude ýlken ról atqarghan edi.

1928 jyly F.IY.Goloshekin bastaghan «Kishi Qazan» reformasynyng saldarynan Respublikadaghy mal basy sany 45 millionnan 4,5 milliongha azayyp ketti. «Asyra silteu bolmasyn! Asha túyaq qalmasyn!» úranyn betke ústaghan sholaq belsendiler qazaq sharualarynyng qolyndaghy maldyng bәrin etke ótkizgen bolatyn. Olardy ortalyqqa tasymaldaytyn kólik bolmaghandyqtan, ýiilgen etti órtep otyrghan. Búl birinshiden adamdardyng ashyghuyna alyp kelse, ekinshiden, mal basy sanynyng azangyna soqtyrdy. 1928-1932 jyldary Qazaqstanda adam men mal resurstary adam sengisiz dәrejede azayyp ketken. Onyng ornyn toltyrugha úzaq jyldar qajet boldy. Tek soghystan keyingi jylymyq dәuirinde ghana respublika boyynsha mal sharuashylyghynda ósim bayqalghan bolatyn. Biraq, ol úzaqqa barmady. 1954 jyly «Tyng jәne tynayghan jerlerdi iygeru» turaly qauly qabyldy. Ony da sholaq belsendiler kóterip әketip, mal sharuashylyghyna paydalanylyp kelgen shabyndyq jәne jayylymdyq jerlerdi jyrtyp, egin saldy. Kóptegen agronomdardyng qarsy bolghan pikirleri eskerilmedi. Nәtiyjesinde mal azyghyna qajetti jer resursynyng bolmauynan búl sala kenjelep qaldy.
Mal sharuashylyghynyng azangy saldarynan respublikada et pen jýn tәrizdi ómirlik qajettiligi joghary shiykizat kózderining tapshylyghy sezile bastady. Osy tústa joghary jaqtaghylar, mal sharuashylyghyn kóteruding jana baghdarlamasy retinde: «El tilegi-elu million!» úranyn bekitti.

El qalay qabyldady?

Rasynda búl baghdarlama der kezinde qabyldanghan bolatyn. Sonau tyng iygeru bastalghan jyldary dýrmekke ilesip, egin salumen ainalysyp ketken sovhozdar birtindep mal sharuashylyghyna qayta bet búra bastady. Nege? Sebebi agronom myrzalardyng boljaghany kelip, bey-bereket jyrtylghan jerler bir-eki jyldan song týsim berudi qoydy.

Egin salyp, qaryq bolamyz dep auyzdary kýigen sharuashylyqtyng biri mening tughan auylym Tomar sovhozy. Dýrmek kezinde dәl auyldyng irgesine deyin egin salynghan. Al biraz jyldan song nәrinen aiyrylghan jer týsim berudi qoyady. Amalsyz egin salu toqtatyldy. Bos atyraptardy qobdyra (jusannyng týri) basyp ketti. Ol jaryqtyqty qoydan basqa eshkim jemeydi. Sondyqtan, sovhoz basshylyghy úrangha ýn qosyp qoy sharuashylyghy bolyp qayta qúryludy qolgha alghan. Nәtiyjesi jaman bolghan joq. Azdaghan jyldyng ishinde audandy bylay qoyyp oblysqa deyin aty keninen tanylghan ýlken sharuashylyqqa ainalyp shygha keledi.

«El tilegi – elu million» úrany shyn mәninde shopandar arasynda bәsekening basty nysanyna ainaldy. Jaqsy nәtiyje kórsetip, tóldi kóp alghandary maqtau men madaqtaudyng astynda qalghan. Keybir kisilerge «Sosialistik enbek eri» ataqtary beriledi. Agha buyn ókilderining aituynsha sol jyldary shopannyng balasy bolu qazirgi ministrding balasymen teng bolypty.

Sovhozgha qarasty 28 qystaudyng әr qaysysyn iyelenip alghan shopandar tól aludan birinen-biri asyp ketuge tyrysyp jatatyn. Jýz saulyqtan jýz jetpis, eki jýz qozy alghan shopandar da bolypty. Eshqanday tehnologiyanyng kómeginsiz, tabighy jolmen. Rasynda qolda bar qoydyng bәrine egiz taptyru shyn mәnisinde aqylgha qonymsyz jaghday. Sonda búl qalay boldy dep oilaysyz ghoy? Bәri op-onay. Shopandar tól alu barysynda ózderining jekemenshik qoylarynyng tólinde sanaqqa qosyp jiberip otyrghan. Bәri emes әriyne, arasynda múnday aramdyqqa barmay, qansha tusa sonsha tól alatyndary da bolghan. Osyghan baylanysty el arasynda mynaday bir әzil әngime bar:

Qoy fermalaryn tekserip jýrgen audandyq ókil bir shopangha úrsyp jatyr deydi:

– Ana saulyq nege egiz tapqan da myna qoy nege jalqy tapqan? Malgha alalap qaraghandy qashan qoyasyndar? Ekeuin de egiz tapqyzbaghanynyz ýshin sizge sógis beremin!

Sóitse shopan әlgi ókilge qarap túryp:

– Qaraghym qalaghanyna egiz tapqyzatyn qasiyeting bolsa ýidegi kelinge nege jylda egiz tapqyzbaysyn? – depti. (Ókilding úzaq jyldar boyyna balasy bolmay jýrse kerek.). Shopannyng búl bir auyz sózi elirgen ókildi sabasyna týsirip, keshirim súrap jónine ketken eken.

Mal sharuashylyghy qazaq halqynyng ejelden mamandanghan salasy bolatyn әri jerimiz de qoy ósiruge ontayly edi. Alayda jobanyng jetpey jatyp jelkesi ýzildi. Odaqtyng shanyraghy shayqalyp, Gorbochevting basynan baq tayaghan song núsqaumen jýrip ýirengen sovhozdar әri qaray ne isterin bilmey daghdarysqa týsti. «Barmaq týgil bas qayghy» bolghan túsa, olargha núsqau berip jón siltegen jan bolmady. Sovhoz mýlkin әrkim óz ynghayyna qaray talan-tarajygha salghan. Pysyqay shopandardyng bir bóligi maldyng bәrin basyp qalyp, óz aldyna jeke sharuashylyq qúryp alady. Al endi bir bóligi ýkimetting qarjylandyruysyz qalghan sovhoz qajettiligin óteu (janar-jaghar may, tehnika bólshekteri, ailyq) maqsatynda arzan baghagha satylymgha qoyylady. Búdan aman qalghanyn kezinde komsomoldyq joldamamen qoygha quylghan jastar araqqa aiyrbastap qúrtady. Sol maldy ósirip-ónidirgen shopandardyng keudesinde saldyraghan temir men qoldarynda jaramsyz alghys hattan ónge dym qalmaghan. Búghan narazy bolghan qariyalar biraz jerge shapqylap, maldy aman alyp qaludy súrap basshylyqqa jalbarynady. Biraq, olardyng sózin elep-eskergen jan bolmaghan. Aytar aqylyn tyndar qúlaq tappay sabylghan aqsaqaldardyng jayy kýii turaly «Qoy men gýl» әngimesinen oqysanyz bolady. Bizding auyldaghy qariyalardyng da kýiinishi sol, milliongha jetemiz dep jighan maldyng ústaghannyng qolynda, tistegenning auzynda ketui.

bnews.kz