Býgin «Azat» qozghalysy qúrylghanyna resmy týrde 25 jyl tolyp otyr. Qozghalys qúryltayynyng alghashqy mәjilisi  1990 jyly, 30 mausymda Almatyda ótken bolatyn. Atauly datagha oray qozghalys ardagerlerining biri, belgili jurnalist Júmash Kenebaydan shaghyn súhbat alghan edik.

- «Azat» qozghalysy óz maqsatyna qol jetkizdi me? Qayratkerli býginde qayda jýr? 

- Qazaqstannyng azamattyq «Azat» qozghalysynyng negizin qalaushy qayratkerlerining deni búl dýniyede joq. Atap aitar bolsam, «Azat» qozghalysynyng aqsaqaly Jaghda Babalyqúly, jeti tóraghanyng ishinen Sәbetqazy Aqatay jәne Núrbaqyt Qoyshybekov, «Azat» gazetining bas redaktoy Batyrhan Dәrimbet.

Etnograf ghalym Maqash Tәtimov zeynette, Marat Shormanov kәsipker, Gýljihan Biboldinovanyng qayda ekenin bilmeymin.

Sol jyldary qozghalysqa belsene qatysqan Jasaral Quanyshәli, Hasen Qoja-Ahmet, Aysúlu Qadyrbay, Serik Erghali, Saghat Jýsip, Dәuren Satybaldy, Asqar Syrghabaev, Rahat Altay, Samat Saqalúly, Gýlshat Eru, t.b. azamattar din aman, ortamyzda jýr.

Qazaqstannyng azamattyq «Azat» qozghalysy dýniyege kelgen jyldary әrtýrli qudalaulardyng bolghany ras. Dәl qazir, yaghni, býginderi sol qozghalysqa mýshe bolghandardy qudalau turaly óz basym estimeppin.

Súraghynyzgha jauapty tolyghyraq beru ýshin, erterekte jazghan maqalamynan ýzindi úsynamyn:  «Júmash KÓKBÓRI.

Qazaqstannyng azamattyq “Azat” qozghalysy 

Eng aldymen «Azat» Qozghalysynyng tarihy manyzy men onyng qúrylu tarihyna qysqasha sholu jasap kórelik:

Qazqstandaghy túnghysh sayasy úiym – «Qazaqstannyng azamattyq «Azat» qozghalysynda» bolghan nebary eki jylgha jeter-jetpes uaqytym, tútastay bir ghasyrgha tatyrlyq jyldarym bolghanyn nesine jasyramyn. «Azat» qozghalysy eng aldymen Qazaqstan tәuelsizdigining qarsanynda dýniyege kelip, qysqa merzimde el tәuelsizdigin jýzege asyrugha ólsheusiz ýles qosqan sayasy úiym bola bildi. Osy jyldar ishinde «Azat» qozghalysy:

Eng birinshi, «Qazaqstan» tәuelsizdigining deklarasiyasy Jobasyn dýniyege әkeldi, Qazaqstan halqyn osynau úly kýnge әzirledi,  «Odaqtyq shart» degendi boldyrmay tastady, «GKChP» (búl Tótenshe jaghdaylar jónindegi memlekettik komiytet degendi úqtyratyn)   kezinde «Azattyqtar» halyq jaghynda jәe QR preziydenti jaghynda bolyp, tónkerisshilerdi ashyq moyyndamady. Oghan dәlel «Azat» gazetining «Býlikshiler» degen ortaq atpen tótenshe sanynyng jaryq kórui bolghan. QR Jana Konstitusiyasynyng jobasyn әzirlegen de osy «Azat» boldy.

Ekinshi, «Azat» - Qazaqstandaghy túnghysh demokratiya bastauynda túrdy jәne demokratiyany is jýzinde jýzege asyra bildi, qozghalystyng alghashqy bólimshesi Shymkentte qúrylghan «Betbúrys» úiymynan bastau alady. Bólimshening teng tóraghalary: Shәken Orynbekov, Ilesbek Bayjanov, Daniyar Iliyasov, Ábilasan Shәdenovtar boldy,

Ýshinshi, Respublika Jogharghy Kenesi Parlamentinde qaralyp jatqan memlekettik til tartysynda «Azat» ózining sonda deputat bolyp otyrghan  teng tóraghasy  Núrbaqyt Qoyshybekov arqyly jәne sol kýnderi «Azat» qozghalysy belsendileri Ýkimet ýiining aldynda osy oqighagha baylanysty beybit mitingi ótkizip, qazaq tilining memlekettik mәrtebege ie boluyna zor yqpal etkeni de jalghan emes,

Tórtinshi, «Azattyqtar» «Qazaqstan Respublikasynyng egemendigi turaly Deklarasiyanyn» jana núsqasyn әzirlep, onyng qalay da der kezinde qabyldauyna at salysty,

Besinshi, «Azat», 1986 jylghy Almatydaghy әigili Jeltoqsan kóterilisine sayasy bagha beruge yqpal jasap, baqty jәne tar qapasta otyrghan Jeltoqsan qaharmandaryn merziminen búryn bosatyp alugha bar kýshterin júmsady, sol sharalardy jýzege asyru ýshin Ýkimet Ýii aldynda «azattyq» azamattar ashtyq ta jariyalady.

Altynshy, Oral orys kazaktarynyng bassyzdyqtaryn der kezinde auyzdyqtatqan da osy Qozghalys bolyp, oghan «Azat» qozghalysynan 113 adam qatysyp, olardyng aralarynda: A.Zeynulliyn, O.Sәulebay, J.Quanyshәli, A.Qadyrbaeva, N.Orazbaev, D.Satybaldy, S.Erghaly syndy qozghalys belsendileri boldy,

Jetinshi, Beybit elge qyryq jyl qyrghyn jasap kelgen Semey yadrolyq poligonyn jabaugha bir kisidey at salysty, ol kezde Semeyde bolghan «Azat» belsendileri mynalar edi: Jambyl oblystyq bólimshilerining basshylary: A.Syrghabaev, A.Ýsibaliyeva, J.Abdullaeva, N.Álimúlov, Sh.Jaljanova, semeylikter: R.Altayúly, S.Saqalúly, G.Eruova, almatydan:M.Esenәliyev, A.Asylbekov, J.Kenebaylar boldy, Pavlodardaghy Ermak basqynshynyng (úiymdastyrushylar: A.Asylbekov, Biykesh Dýrmenova, svetlana Qondykerova, B.Dәrimbet, D.Satypaldy, t.b., Almatydaghy Dzerjinskiy jauyzdyng eskertkishterin kýshpen aldyrdy «úiymdastyrushy Hasen Qoja-Ahmet, t.b.), t.b. tolyp jatqan elimiz ómirindegi asa manyzdy oqighalargha at salysty, Qazaqstan tәuelsizdigin bayandy etti. Qozghalystan túnghysh ret respublika parlamentine: Núrbaqyt Qoyshybekov, Asqar Syrghabaev, Jasaral Quanyshәlining әr qaysysy óz kýshimen jeniske jetip,  deputattar boldy.

Búl jeti tarmaq - «Azat» qozghalysy uaqyt-uaqytymen últ iygiligi ýshin jýzege asyra bilgen eng manyzdy sayasy sharalar bola bildi. Sonyng nәtiyjesinde «Azat» qozghalysy shyn mәnindegi últtyq sayasy qozghalysqa ainaldy.  Búl sol tús ýshin ýlken jetistik edi. HH ghasyrdyng basyndaghy qazaq memlekettigining bastauynda bolghan «Alashorlda» Ýkimetining serkeleri: Álihan Bókeyhanúly, Ahmet Baytúrsynúly, Mirjaqyp Dulatúly, Múhametjan Tynyshbayúly, Halel Dosmúhametúly, Jahansha Dosmúhametúly, Mústafa Shoqay, t.b. últ kósemderinen keyin sayasat sahnasynan «Azattyqtar» shyqqan edi.

Qazaqstannyng azamattyq «Azat» qozghalysynyng túnghysh Qúryltayy Almaty qalasynda 1990 jyldyng 30-mausymynda saltanatty jaghdayda ashyldy. Azamattyq «Azat» qozghalysynyng jeti teng tóraghasy saylanyp, Qozghalystyng Jarghysy men Baghdarlamasy bekitildi. Qúryltaydy ýsh adam jýrgizip otyrdy. Olar: Qazaqstan KP Almaty qalalyq komiytetining búrynghy ekinshi hatshysy Marat Shormanov, tarih ghylymdarynyng kandidaty Sәbetqazy Aqataev jәne Qazaq SSR Jogharghy Kenesining deputaty, sәuletshi әri qúrylysshy Núrbaqyt Qoyshybekov edi.

Qúryltay barysynda jeti adam teng tóragha bolyp saylandy: Mihail Esenәliyev, Sәbetqazy Aqataev, Marat Shormanov, Núrbaqyt Qoyshybekov, Sayyn Shapaghatov, Gýljihan Biboldinova jәne Gennadiy Golovastikov. Al, Mardan Bәidildaev pen Maqash Tәtimov qúrmetti tóraghalar boldy. Sәken Jýnisov pen Dulat Isabekovterge «Azat» gazetin shygharu tapsyryldy (búl eki jazushy ol mindetti atqara almaghan siyaqty. Keyin, gazetting bas redaktory bolyp - Batyrhan Dәrimbet, orynbasary bolyp, men, Júmash Kenebaev saylanghan edik...). 40-qa juyq azamat Ýilestiru Kenesining mýshesi bolyp saylandy.

«Azattyn» myna oblystarda bólimsheleri boldy: Ontýstik Qazaqstan, Aqtóbe (06.04.1991), Qyzylorda (24.11.1990), Batys Qazaqstan (08.12.1990), Jambyl (12.01.1991), Semey (29.06.1991), Manghystau (09.12.1990), Almaty qalalyq, Almaty oblystyq jәne myna qalalarda: Kókshetau (19.01.1991), Pavlodar (30.03.1991), Soltýstik Qazaqstan, Jezqazghan, Qaraghandy, Qostanay, t.b.

«Azattyn» Aqsaqaldar alqasyna: Maqash Tәtimov, Mardan Bәidildәev, Kamal Ormantaev, Ámina Núghymanova, Jaghda Babalyqov saylandy.

«Azat» qozghalysynyng ýni әri jәrdemshisi «Azat» gazeti boldy. Ony negizinen bas redaktor Batyrhan Dәrimbet jәne men Júmash Kenebay  shygharyp túrdyq. Búdan basqa «Azat» qozghalysyn keninen nasihattap túrghan «Azattyq» radiosynyng Qazaqstandaghy burosynyng bastyghy Qiyal Sabdalin boldy. Keyin onyng qasyna Sayasat Beyisbay kelip, atsalysty. Búadan keyin Batyrhan Dәrimbet pen men  ol radionyng shtattan tys tilshisi bolyp, habarlar berip túrdyq. Al, Almaniyanyng Mýnh qalasyndaghy «Azattyq» radiosy qazaq bólimining diyrektory Hasen Oraltay, tilshiler: Suat Sherushi, Núrkәmal Pynar, Ábdulaqap Qara, t.b. azamattar Qazaqstandaghy sayasy jaghdaylardy jiti baqylap otyrdy. Onyng ishinde bizding «Azat» qozghalysyna basty nazar audaryp túrdy.

«Azat» qozghalysynyng ómirindegi taghy bir aituly oqigha, 1991 jyldyng mausymynda Almatygha Týrkiyadan jýz eludey kileng bir «sen túr, men atayyn» deytindey, qany sorghalap túrghan últshyl, týrikshil azamattar shyghyp, jolay Baku, Qazandy basyp, bizge taban tireuleri boldy. Ol topty «Azattyq» radiosy qazaq bólimining diyrektory Hasen Oraltay, ýlken týrikshil ghalym Túran Yazghan, Shaban Qaratash, Sherizat Doghry, Erdoghan Asylýije, Sydyhan Úlyshay, t.b. esimderi týrik әlemine jaqsy tanys túlghalar bar bolatyn. Ýsh kýn olarmen birge bolyp, esten ketpes ghajayyp kýnderdi basymyzdan keshkenimiz, Hasen Oraltay men Ámina Núghymanova túnghysh ret Medeu shatqalyn kýnirentip, «Alash» marshyn oryndaghany, ol arada «Azattyq» radiosynyng tilshisi Qiyal Sabdalinning bolghany, Sәbetqazy Azqatay, Marat Shormanov, Jaghda Babalyqúly, Hasen Qoja Ahmet, aqyn Múhtar Shahanovtyng qonaqtardy arnayy kýtip alghany, Kompartiya ókilderi Tólen Ábdik pen Ghadylbek Shalahmetovtardyng bizding «Alash» marshyn oryndaghanymyzdan shoshyp ketip, qasha jónelgendiri, týrik milletshilerimen jaqsy dostyq qarym-qatynas ornatqanymyz, birneshe ret Týrkiyada, Almaniyada bolghanymyz, soghan kuә...»

Mine, Qazaqstannyng azamattyq «Azat» qozghalysynyng qúrylu tarihy qysqasha osynday bolghan.

 - «Azat» qozghalysyn keyingi buyn bile bermeydi, búl osy qozghalystyng atqarghan qyzmeti óz uaqytyndaghy nauqan ghana bolyp qaldy degen sóz emes pe?

- Búl súraqqa jogharyda tolyq jauap berdim ghoy dep oilaymyn.

- Kezinde tele habarlar jasap, týrik әlemining birligin nasihattadynyz. Qazir búl taqyryp qoghamda qozghala bermeydi. Siz nege toqtadynyz?

- IYә, «Týrik danalary» atty avtorlyq telebaghdarlamamnyng 1992-2000 jyldar aralyghynda «Qazaqstan» telearnasynyng tanghy «Tansholpan» baghdarlamasynan nebary jeti minut kóleminde alghash kórsetile bastaghany belgili. Sol kezdegi «Tansholpan» redaksiyasynyng bas redaktory  Imanbay Júbaevtyng mening búl avtorlyq telebaghdarlamamnyng kópshilik auditoriyasynya keninen tarauyna qosqan ýlesi airyqsha edi.

Al, 1994- 2000 jyldar aralyghynda «Týrik danalary» atty avtorlyq telebaghdarlamam apta sayyn «Qazaqstan» jәne «Alatau» telearnalarynan túraqty týrde kórsetilip túrdy. Osy jyldar aralyghynda barsha týrik halyqtarynyng ortaq úly túlghalary: Ishpaqay, Tomiriys, Móde qaghan, Atilla, Bilge qaghan, Kýlteginnen bastau alatyn bizding úly babalarymyz sanalatyn airyqsha túlghalar turaly әr qaysysy otyz minuttan qyryqqa juyq tele habar týsirippin.

Búl telebaghdarlamanyng kóptegen habarlarynyng dýniyege keluine Týrkiya Respublikasynyng Qazaqstandaghy tótenshe  jәne ókiletti elshisi Qúrtylysh Tashkent, elshining kenesshisi Alladin Qoryqmaz, sol kezdegi «Azattyq» radiosy qazaq bólimining diyrektory Hasen Orlataydyn, qazaq ghalymdary:  Mәmbet Qoygeldi, Alma Qyraubayqyzy, Marat Barmanqúlov, Ámir Moldabek jәne t.b. azamattardyng qosqan ýlesi ólsheusiz der edim.

1999 jyly «Alatau» telearnasynyng kenetten jabyluyna baylanysty mening búl telebaghdarlamam ózining ómir sýruin toqtatqan edi. Keyin marqúm Abdolla Altyy «Tansholpangha» bas redaktor bolyp kelgen kýnnen bastap, «Týrik danalary» yqshamdalghan týrde efirden kórsetile bastady. Shamamen bir jyldan keyin «Týrik danalary» efirden alynyp tastaldy.

Onyng ýstine búl telebaghdarlamanyng avtory әri jýrgizushisi maghan «pantýrkist», «týrikshil», «alashordashyl», «últshyl» degen aiyptar taghylyp, meni de, mening telebaghdarlamalarymdy da efirden kórsetpeytin boldy.

Shamalauymsha qazir mening «Týrik danalary», «Túlpardyng túyaghy», «Dara túlghalar», t.b. telehabarlarymnyng deni televiziyanyng negizgi qorynda saqtauly túrghan siyaqty. Mening «Týrik danalary» avtorlyq telebaghdarlamam Týrkiyanyng elektrondy aqparat qúraldarynda, Ázirbayjan telestudiyasynda kýni býginge deyin kórsetilip kele jatqanyn jaqsy bilemin.

-    Býginde «týrikshildik» iydeyasy, dәlirek aitqanda týrik qandy últtardyng bauyrmaldyghy sayasy elitadan tys qoghamda belsendi emes. Nelikten olay dep oilaysyz?

- Qazaqstan tәuelsizdigining qarsanynda bizder: Hasen Oraltay, Fәdly Áli, Batyrhan Dәrimbet, t.b. bir top azamat týrikshildik iydeyasyn tu etip kóterip shyqqanday bolghan edik. Amal qansha, bizding ol iydeyamyz úzaqqa barmady. Qazirgi orysshyl, mәskeushil biylikting qyspaghyna úshyrap, aqyry qúrdymgha ketkendey bolghan. Biz Ziya Gókalyp, Nihal Atsyz, Jýsip Aqshora, Gaspraly, Mirjaqyp Dulat, Maghjan Júmabayúly armandaryn jýzege asyrugha qansha tyrysqanymyzben onymyzdan týkte shyqpady. Mening avtorlyq telebaghdarlamam "Týrik danalarynyn" negizgi maqsaty osy týrikshildik iydeyasyn nasihattau bolghan.

Býginderi biz týrikshildikti qoyyp, qazaqshyldyq iydeyasynnyng ashyq aita almaytyn qalge jetkendeymiz. Búl, ashy da bolsa, aqiqat! ...

-     «Azat» qozghalysy elding býgingi ayaq alysyn qalay baghalaydy?

- «Azat» qozghalysynyng negizgi maqsaty Qazaqstan tәuelsizdigi bolatyn. Qozghalys negizinen ózining týpki maqsatyn oryndady dep aitsa da bolady.

Al, Qazaqstannyn  tәuelsizdikke qol jetkizgennen keyingi ósu joly negizinen sol mәskeushildigimen erekshelenedi. Eger ghayyptan «Azat» qozghalysy qaytadan atqa minse, býgingi orysqúl biylikting últsyzdanu sayasatymen ashyq kýreser edi dep oilaymyn.

Qazaqstannyng óz aldyna el bolghan shiyrek ghasyrgha juyq uaqyt ishinde tek qana bir últtty, biz qazaqtardy dini, tili jәne barlyq últtyq qúndylyqtary jaghynan túqyrtyp kele jatqanyn eshkim joqqa shyghara almasa kerek.

Shekten shyqqan mәskeushildik, orysshyldyq, últsyzdyq qazaq halqynyng ayaghyna túsau salyp otyrghanyn men joqqa shyghara almaymyn. Ángimening ashyghyn aitsam, tәuelsizdikke qol jetkizgen qazaq halqy emes, keshegi qyzyl kommunisterding ózderi nemese olardyng úrpaghy ghana siyaqty әser etedi maghan. Qazaq últynyng shyn tәuelsizdigi әli de alda siyaqty...

- Ángimenizge razmet! «Azattyn» ruhy óskeleng úrpaqtyng qanynda tulasyn!

Aqan Bektas

Abai.kz