Jaqynda gazet tigindilerin aqtaryp otyryp, Ukrainanyng búrynghy preziydenti Leonid Kravchukting gazet tilshisimen súhbatyn oqydym. Sonda ol   qarapayym halyqtyng oilau jýiesi biylik qanday ýgit-nasihat jýrgizse, sonyng ynghayynda bolady deydi. Solay dey kelip keybir el biyleushileri «totalitarly sheshim qabyldaugha, maqtaugha, ataq-danqqa, aqshagha, halyqtyng qúndylyqtary men últtyng baylyghyn ózderi iyemdenip ketuge beyim bolady»-deydi. «Eger sizding halqynyz mentaliyteti týsiniksiz, tarihy jady joq halyq bolghysy kelse qazaq bolyp qalghysy kelmese,ózderi bilsin. Al eger azap shekken jәne qazir de azap shegip jatqan elin oilaghysy kelse, onda qaydaghy bir týsiniksiz el ýshin emes, Qazaqstan ýshin kýresetin bolady»– deydi taghy da L. Kravchuk. Naghyz kóregen, naghyz últ basshysy әri ýlken oishyl da sayasatker ekeni kórinip túrghan joq pa?! Áriyne, el basqaryp otyrghan adamdar sayasatta, tipti, әr sóilegen sózinde saqtyqpen sóilegeni lәzim. Degenmen, tas tóbesinde ajal auzyn aranday ashyp túrghan sәtte de aitylugha tiyisti aqiqatty aitatyn, Qúday ózi bergen janyn ózi alady, sondyqtan últymnyng shyn azattyghy jolynda janym pida deytin sәtter de bolady. Mine, býginde qolynda azdy-kópti biyligi bar qatardaghy atqaminer qazaqtan bastap, biyliting ana-a-au shyrqau shynynda jýrgen әrbir qazaq sonday jankeshtilikke barmasa bolmaytyn zaman tuyp túrghany aqiqat. Eger biz kýnige «elimizde tynyshtyq», «birligimiz jarasqan», «tatu-tәtti kýn keshudemiz» degen siyaqty jattandy úrandardy ana jerde de, myna jerde de atýsti aitudan jalyqpay, osy eldin, osy jerding Alladan keyingi, yaghni, jer ýstindegi iyesi–qazaqtyng mún-mýddesin basa aitpay ainalyp óte bersek, onyng aqyry nemen bitetinin oilaudyng ózi qorqynyshty. Óitkeni, jer betinde túratyn jýzdegen últtyng bir ghana mýddesi boluy esh mýmkin emes.  Kremlidegi ózderin «úly orys halqy» dep ataytyndar әlde iship otyryp, әlde «s pohmeliya»  biz sovet halqy dep atalatyn jana últ  jasadyq degen de olardyng búl sandyraghynyng arjaghynda bәrindi orys  qylamyz degen jymysqylyq jatty. Kremli basshylarynyng «bәrimizding mýddemiz–kommunizm ornatu» degen úrany da mas orystyng sandyraghynyng biri bolyp shyqty. Óitkeni, tili, salt-dәstýri  aluan týrli halyqtar túrmaq, bir әkening shalbarynan (shiynelinen emes) shyqqan bir ýiding balalarynyng da әrqaysysynyng óz armany, óz maqsat-múraty bolady. Jәne birinshi kezektegi,  maqsat-mýdde jәne ekinshi kezektegi maqsat-mýdde degender bolatyny taghyda ayan. Ánebir jyly bir orys jurnaliysi Ózbekstan preziydenti Islam Karimovke «Ózbekstannan orystar kóptep ketude. Siz turaly «Ol eng әueli ózbek últynyng qamyn oilaydy» degen pikir bar. Búghan ne deysiz?»-dep súraq qoydy. Sonda ol sәl oilanyp, ýsteldi súq sausaghymen tyqyldatyp otyrdy da: Siz maghan súraqty tikeley qoydynyz ghoy. Men de Sizge tikeley jauap bereyin. Eger men Ózbekstan preziydenti bolyp otyrghanda eng әueli osy elding negizgi últy – ózbek últynyng jaghdayyn oilamasam maghan búl orynnyng bir kýnge de qajeti joq,-dep jauap berdi. Sol aitqanday, býginde abaylamasan, jútyp jiberuge dayar túrghan jahandanu degen jalmauyz qaghidasy bar myna zamanda Qazaq Elinde qazaq últynyng mýddesi birinshi orynda túruy kerek degendi ashyq aitatyn kez kelgeli qash-sh-a-an.

         Tipti, Qazaqstanda 130 últ bar, olar súmdyq tatu-tәtti túrady degenge  kelise qoyghannyng ózinde olardyng qay-qaysysynyng da óz memleketi, óz atamekeni, mysaly orystyng –Reseyi, belorustyng –Belorusy, ukrainnyn–Ukrainasy, nemistin–Germaniyasy bar  emes pe?! Sondyqtan, myna zamanda biz –qazaq  halqy eng bolmasa jer betindegi jalghyz Otanymyz Qazaqstanda bolashaqqa eng әueli qazaq últy retinde qadam basuymyz kerek. Ne aghorqaz degen (aghylshynsha, oryssha, azdap qazaqsha) tilde sóileytin, Aljas Amarovichshe aitqanda últtyq mastshtabta emes,  «obshechelovecheskiy masshtabta» , «planetarnyy masshtabta» oilaytyn, dýniyejýzi halyqtarynyng (әsirese europalyqtardyn!) mәdeniyetin týgel ýlgi tútatyn, shoshqa demey, it demey, qúrbaqa demey  jey beretin, saqtalsa qazaq degen aty saqtalyp qalghan, saqtalmasa arghy atalarymyz qazaq dep jýretin dýbәra, mәngýrt bireulerge ainaluymyz kerek. Qazir zaman bizding aldymyzgha osy ekeuining birin tandaudy talap etip otyr. Búdan bylay búny jasyru biylik basyndaghylargha da, qarataban jәy qazaqqa da ýlken kýnә. Búl auru bizding tәnimizge de, janymyzgha da dendep enip, endi mendep barady. Ásirese, búl jahandanu auruy bizdin  elimizde emin-erkin taratylyp jatqany zәrendi úshyrady.

         Últtyq ajalgha ainalyp ketui әbden mýmkin búl aurudan aman qaludyng eng basty joly ekonomika da, kóptep investisiya tartu da, innovasiya da, әr attaghan qadamyna at qon da  emes. Últty aman saqtaudyng eng basty  dәrisi de, dәrumeni de –qazaqtyng tilin  óz elining eng basty tiline ainaldyru. Búl talay eldin, talay últtyng ghúlamalary aitqan aqiqat. Janaghy L. Kravchuk búny búdan әldeneshe jyl búryn Ukraina preziydenti bolyp túrghan kezde-aq «Eger ukrain tilin tyndaghysy kelmese, sóitip adamdardy ruhany túrghydan qúlgha ainaldyrsa onday memleketting qajeti qansha?»–degen eken. Osy saualdy býgingi basshy qazaq ta, qosshy qazaq ta ózine-ózi qoyatyn kýn tughaly da az uaqyt ótken joq.

         Basqa otarshyl memleketterdi qaydam, әiteuir patshaly Resey de, kenestik Resey de, býgingi Resey de óz qaramaghyndaghy últtardy eng әueli tili men dininen aiyrugha tyrysatynyn kórip otyrmyz. Mysaly KSRO kezinde birneshe últ mýlde joyylyp ketti, bastapqyda 200-ge juyq tilde sóileytin halyqtardyng bas-ayaghy 10-15 jylda 100-den astam tili joyylyp  tek oryssha sóileytin boldy. Al KSRO qúlaghannan keyingi Resey Federasiyasynda bas-ayaghy 7-8 jyldyng ishinde búl federasiya qúramyndaghy ózge últtyq mektepterding kópshiliginde sabaq orys tilinde ghana jýrgiziletin boldy. Mәskeu basqaryp  túrghan sonau jyldary Qazaqstanda 700-den astam qazaq mektebi jabyldy. Sol kezdegi Qazaqstan basshylary búghan qarsylyq bildirmek týgil Kremlige qosyla shauyp jýrgende Ózbekstanda 700-ge juyq qazaq mektebi boldy. Ózbekstan qazaq mektebin qysqartsa, әrkim óz aldyna otau tikkennen keyin endi ghana qysqartuda. Ár últ ózin-ózi aman saqtaugha kirisken bú zamanda ol ýshin ózbekti kinәlay almaysyn.

         Bizding qazaq «orystan ýiren» degen qaghidany otyrsa da, túrsa da úran qyp keledi. Endeshe, sol orysqa yaghni, Reseyge eliktep Qazaqstan mektepterinde pәnderdi qazaqsha oqytudy nege qolgha almaymyz? Sonda naghyz әlgi, ózimiz aita beretin «tilegi bir, jýregi bir», «birligi jarasqan el» bolmaymyz ba?! Onyng ornyna balabaqshadaghy auzynan emshek sýti keppegen sәbiylerimizden bastap ýsh tilde sóileuge mәjbýrlep, jogharghy synyptarda sabaqty aghylshyn tilinde ótkizuge mindettep jatqany nesi? Búl –adam húqyn, últ húqyn eskermeu emes dey alasyz ba? Sonda bizding memlekettik tilding mәrtebesi degen mәrtebe qala ma ózi? Joq. Al memlekettik tilin kókke kótermeytin basshylargha últtyng da, memleketting de qajeti bar deu qiyn. Qazir qay elding preziydentteri de halyq aldyna shyqqanda tek ózining memlekettik tilinde sóileydi. Bizde Almaty men Astana týgil oblys ortalyqtarynyng әkimderi jinalystaryn oryssha sayrap ótkizedi. Fransiyagha  qay preziydent kelse de eng әueli memlekettik tilding mәrtebesi birinshi orynda  túruyn, barlyq jerde tek fransuz tilinde sóileudi talap etedi. Osy Fransiyadaghy firmalargha aghylshyn-amerikan ataularyn qoldanugha bayaghyda tyiym salynghan. Tipti, memlekettik tildi mensinbegening ýshin qylmystyq jauapqa tartatyn elder de bar. Qazir dýniyejýzi aghylshyn tiline kóshude biz de sóituimiz kerek dep Qazaqstanda kóterilgen úran qyp-qyzyl ótirik. Býkil Europa memleketteri de, Qytay da, Japoniya da býkil is qaghazdaryn tek óz tilinde jýrgizedi. Al әlsin-әlsin birese «qos til –qos qanatyn», birese «ýsh tilin–ýsh túghyryn» degen úran tastalyp otyratynyna qarap, keyde  qazaqtyng qaytkende de últtyq sanasyn oyatpau ýshin әlde Reseydin, әlde ózimizdegi bir úiymnyng úzaq jyldargha belgilengen bir jasyryn jospary bar ma dep te qorqamyz. Búl әsheyin bir kýdigimiz ghoy. Biraq tәuelsizdik aldyq dep toy toylaghan 25 jyl shiyrek ghasyr bop qalghan Qazaqstandaghy qazaqtyng jas úrpaghy ýshin

                                Oryssha sóileu әli «moda»

 bolyp, tipti, qazaq tiline múrnyn shýiirip qaraytyn jastar әli de kóp ekenine osy bir «qostildilik», «ýshtildilik» degen úrandardyng sebep bop túrghany ras. Jәne Qazaqstannan basqa birde-bir elde qayta-qayta múnday úran tastalmaydy. Búl orayda jastardy kinәlau orynsyz ekenine de kózimiz jetkeni bar. Jastar bylay deydi:

         En  әueli tilim qazaqsha shyqqan edi «basqa birde-bir til bilgen emespin. Keyin  sharbaqqa, aulagha, kóshege shyghysymen kileng oryssha sóilep jýrgen balalarmen oinaytyn boldym. Tek orystar ghana emes qap-qara qazaq balalary da bir-birimen oryssha sóilesetinin kórip tang qaldym. Kýni boyy solarmen oinaymyn. Aqyry qazaqsha sóileudi birtindep qoya bastadym. Sodan meni orys mektebine berdi. Qazir uniyversiytetting orys bólimin tәmamdaudamyn. Áriyne, mektepte qazaq tiline bólingen saghat boldy. Biraq ony sabaq deuge bolmaydy. Mazaq! Qazaq tili saghaty kelgende orys balalary «Ura! Dop oinaymyz!» dep quanyp shulay bastaydy. Qazir maghan egde, qart adamdar ghana «qazaqsyng ghoy! Namyssyz  bolmay, qazaqsha sóileseyshi»-deydi. Jastar, qatarlarymnyng 90 payyzy oryssha sóileydi. Janyng ashymaydy emes, ashidy. Bizding qolymyzda ne bar, elding tilin qazaqylandyramyn, bәrin memlekettik tilge kóshiremin dese jogharydaghylargha ol týk emes. Namysyng joq pa dep bizge emes, jogharydaghylargha aitynyzdar, -dedi 20 jastaghy ózin esimim Aselya dep tanystyrghan qyz.

         –Aselya emes Ásel shyghar?

         –Net, net Aselya! Tak zvuchit modnee,-dep kýledi. Kelesi sóileskenimiz ózin Ulan, qasyndaghysy Dias dep tanystyrdy.

         –Ulan degen jaman sóz ghoy. Oryssha «otravisi!» Úlan deseyshi desek kýledi. Al Diasy qazaqsha mýlde «qaqpaydy» eken. Jasy 19-da. «Dias» degen neni bildiredi degen súraqqa týsinbegesin amalsyz «A chto oznachaet slovo «Dias»?-desek odan da beyhabar. Oghan búl «dias» degen esh mәn-maghynasy joq,  al shyndyghyna kelsek, Kenes zamanyndaghy keybir jaghympaz qazaq kommunisterding Dolores Ibarruri, Aliende Salivador degen sheteldikterding aty-jónining bas әripterin alyp óz balalarynyng atyn qoyghany ghoy dep úzaq týsindiruimizge tura keldi. Mәn-jaydy endi týsingen Dias «Papamdyn papasy at Patriys. Oghan 60 jas» dedi. Ana tilinen beyhabar, ózara oryssha sóileytin qos qúlynyma aitar sózim tausylyp túrghanda Ulan qazir aghylshyn tilining kursyna baryp jýrmiz dedi. Múnysy bizge «jylasang taghy da isteymin» degennen kem tiygen joq. Odan da qazaqsha ýirenbeysing be desem «Zachem?»-dep qarap túr.

         IYә, әnebir kezde qazaqtar «orqaz» degen, yaghni, «oryssha-qazaqsha» degen tilde sóileydi dep kýlgenimiz bar edi. Býgingi qazaq «aghorqaz» degen ýsh tildi (aghylshynsha, oryssha, azdap qana qazaqsha) boldy. Búnyng aqyry qazaq tilining mýlde jer betinen joyylatynyna әkeleri sózsiz. Al tili joyylghan últ –últ emes. Qazir býkil shonjar, Astanadaghy ministrlikte otyrghandar men shendi atauly bir-birimen oryssha ne orqazsha sóilesedi. Is qaghazdary da solay. Búghan qarsylyq bildirip jatqan qazaq joq, qayta olar da bir-birine «brat», «bratan», «normalino ma?», «qarasho, qarasho» dep oryssha shýldirleudi ýdetip barady. Sol Astanagha barghanda bireulerge «qazaqsha aita berseyshi» deseniz– «ty kto, yujaniyn?», «chimkentskiy chto liy?» deytinin qaytersin. Oghan qarap: «nadan beyshara-ay!»-deysing ishtey. Múndaylar qazir shamadan tys kóbeyip barady solardy kórip «Búl qazaqqa es kirmey, kim dos, kim qas ekenin aiyra almay, osylay mәngýrttenip kete berer me eken?» deysing taghy da.

         IYә, qazaq bәrine tózip keledi. Qazaq óz jerindegi asta-tók baylyqtyng ýstinde otyryp  joghary bilim diplomymen jigitteri «dәr-ó-gu» dep arba sýiretkenge de, qyz-kelinshekteri kýndiz-týni vagon jaghalap su men syra, qyrghyzdar tikken ishkiyim satyp, qala berdi tәnin satyp tamaq asyraghangha da, kóshe sypyrushysy bolghangha da, bәrine-bәrine kónip keledi.

          Qarap otyrsaq, býgingi qazaqqa ózining shyn tarihy bayaghy qyryq qúbyltyp, búrmalanyp berilgen kýiinen kóp ózgertilmesten oqytyluda. Onda Reseyding ghasyrlar boyy qazaqqa kórsetken qorlyghy men zorlyghy tolyq aitylmaydy. Onyng esesine bastan-ayaq «jongharlar», «jonghar shapqynshylyghy» degen sózderge sýrinip jyghylyp otyrasyn. Altynorda kezinde gýldengen, quatty memleket bolghanymyz turaly lәm-mim joq. Qazir qazaq jastary Altynorda degen bir bazar ghana dep oilaydy. Býgingi qazaq úzaq jyldar ózin qay últ, qay el qyryp-joyyp kelgenin tolyq bilmeydi.  Al shyn tarihyn ghasyrlar boyy tili men dinin, salt-dәstýrin, ar-namysyn qay últ, qay el qorlap, jer-suyn kimder tartyp alghanyn bilmeytin últta últtyq namys, últtyq sana-sezim degen boluy mýmkin emes. Sonyng bәri az bolghanday tilining teng jartysy shúbarlanyp, kýnnen-kýnge qoldanu ayasy tarylyp tek ot basy, oshaq qasynda ghana ana tilin aralastyryp sóileytin últtyng erteni qanday bolmaq? Biz qazir sonday últqa ainalyp bolghan joqpyz ba dep qorqamyz. Býgingi qazaqtyng últ bolyp aman qaluy da, damyp algha basuy da  tikeley baylanysty ekenin qazaq shendileri bilmey otyrghan joq, bilip-aq otyr. Qazaq halqynyng bir ereksheligi mynau: bizding qazaq qashannan handary men by súltandary, atqaminerleri ne aitsa, sony oryndap qalyptasqan. Endeshe, búl iste Reseyge jaltaqtaudy, jauyrdy jaba toqudy toqtatyp ýlkendi-kishili qyzmettegi jogharghy biyliktegi әr qazaq  ózining últtyq sanasyn, últtyq namysyn oilaudy bastamasa, «...isting bәri bos» bolyp qala beredi. Onyng aqyry qaytalap aitsaq qazaqtyng jer betinen joyylyp, kim ekeni qay últ ekeni belgisiz, әiteuir týri aziyalyq tirshilik iyesine ainalary sózsiz. 

Abai.kz