Ghalymdardyng songhy zertteulerine qaraghanda, jayylymdyq jerler shekten tys paydalanudan ghana emes, mýldem paydalanylmay bos jatqannan da azyp-tozady eken. Jan-januarlardyng túyaghy nemese shalghy tiymegen shabyndyq-jayylymdyqtardaghy tabighy ósimdikter túqym shasha almay, shashsa da, jerge engize almay, onyng esesine qajetsiz ósimdikter ósip shyghyp,  jerge su sindirmey topyraghynyng qúnarlanuyna, ósimdikter dýniyesining damuyna keri әserin tiygizetindigi, әri ol jerler órtenip ketuge de beyim túratyndyghy әbden dәleldengen.

Qazaqstan jer kólemi jaghynan dýnie jýzinde 9-shy oryn alsa, jayylymdyq jeri (118 mln. ga) boyynsha 5-shi oryn alady jәne dalalyq ekojýiesi saqtalghan sanauly elderding qatarynda. Sol «qúlazyghan iyen dalada ne bar?» degen súraq kópshilikting kókeyinde jýredi. Ghalymdar zertteuine jýginsek, kókoray shalghyndy degen orman alqabynyng belgili bir alanynda 50-ge tarta ósimdik týri bar bolsa, dәl osynday dalalyq alanqayda siyrek bolsa da odan 2 ese kóp 100 shaqty ósimdik týri kezdesedi eken. Eng bastysy, ol ósimdikter arasynda emdik qasiyeti barlary óte  kóp. Qarapayym ghana mysal: aldynda myndaghan jemge semirgen jylqysy bar qalanyng manyndaghy qaltalylar nege qysqy soghymyn shalghaydaghy Yrghyzdan aldyrady? Sebebi týsinikti, san aluan emdik qasiyeti bar týrli shópti jegen maldyng eti de dәmdi, shipaly.

Jayylymdyq jerlerde ekologiyalyq tepe-tendik búzyla bastasa, ony qalpyna keltiru qiynnyng qiyny ekenin kýndelikti ómirden kórip jýrmiz. Statistikalyq mәlimetterge jýginsek, mal ónimderining 80%-y jeke aulalardaghy qosalqy sharuashylyqtarda óndiriledi eken. Mal basy shekten tys shoghyrlanghan eldi mekender ainalasynyng qanday kýige úshyrap jatqany belgili. Kóptegen auyldardyng jan-jaghy tulaq sýiretkendey, qúm basqan, sorgha ainalghan.  Sharua qojalyqtarynyng ózi qysy-jazy bir jerden qozghalmay mal jayyp, qúdyqtardyn, ashyq su kózderining ainalasyn azdyryp jiberdi.

Songhy jyldary QR Ýkimeti, jergilikti әkimdikter jayylymdyqtargha qatysty qalyptasqan týitkildi jaghdaydy týzetu, eng bastysy, ony ornyqty basqaru maqsatynda úiymdastyrushylyq, qúqyqtyq, әleumettik-ekonomikalyq, aghartushylyq sharalardy qolgha aluda. Onyng ong nәtiyjesin kóruge, paydalanylmay jatqan shalghay jayylymdyqtardy sulandyrugha, tiyimdi paydalanugha biraz uaqyt jәne qomaqty qarjy qajet bolady. Sonday-aq túrmysy jayly auylgha ýirenip qalghan qojalyq iyelerinin, jekelegen azamattardyng qatyp qalghan kózqarasyn ózgertu de onay emes. 40 jyl mal dәrigeri bolyp qyzmet jasaghan bir aghamyz: «Maldy ósiru ýshin, ózing de mal siyaqty ómir sýruing qajet», — degen edi bir sózinde. Astarlap aitylghanymen, qazir kim shúrayly jayylym izdegen mal siyaqty, kóship-qonyp ómir sýrgisi kelsin? Songhy jyldary sharuashylyq qúrylym basshylary «malshy shyqpaydy» dep eniregende etekteri jasqa tolady, tipti sol ýshin kәsipterin jauyp jatqandary da barshylyq.

Sonda qaytpekpiz? Biz auyl sharuashylyq qúrylymdarynyng paydalanugha alghan jeri tónireginde ghana mәsele qozghadyq. Paydalanylmay jatqan bosalqy jerlerimiz odan da az emes. Aqtóbe oblysynyng barlyq territoriyasynyng 89,7%-y, nemese 27 mln gektary auyl sharuashylyq alqaptary bolyp sanalsa, osy alqaptyng jartysynan astamy bosalqy jer sanatynda paydalanylmay bos jatyr. Bir kemshiligi sol — búl sanattaghy jerlerdegi jayylymdyqtardyng 8,5 %-y ghana sulandyrylghan. Basym bóligi, yaghny 82,8 %-y jer kólemderi aumaqty, shalghay jatqan oblysymyzdyng bes birdey — Áyteke bi, Bayghaniyn, Yrghyz, Múghaljar, Shalqar audandarynda  eken. Shveysariya siyaqty el siyp ketetin Yrghyz audany jerining jartysy bos jatyr. Múnday bosalqy jerler sanaty bizge shekaralas Qostanay, Qaraghandy, Qyzylorda oblystarynyng shalghay audandarynda da jeterlik.

Kiyik túyaghy jerdi týletedi

Eger, jogharyda aitqanymyzday, túyaqty januar jayylmasa, ózinen ózi azyp ketetin «Betpaq» atalyp ketken úlan baytaq sayyn dalamyzdy keler úrpaqqa qalay jetkizemiz? Bizding oiymyzsha, onyng әzirge bir ghana sheshimi bar. Qazaq ýshin kiyeli januar atanghan, anyz-ertegilerine, kýi-jyrlaryna arqau, dalamyzgha kórik bolghan kiyik sanyn qalpyna keltirip, túyaghymen jerimizdi týletu qajet.

Bóken shópti tandap-talghap jeydi, qoy siyaqty týbinen ýzbeydi, tek joghary jaghynan kertip alyp qana jayylady. Kóbine әr jerdegi shópti terip, jýre jayylady. Sondyqtan ósimdikterding ósui toqtamaydy, kerisinshe túqymyn shashtyryp, ony ýshkir, asha túyaqtarymen jerge engizedi. Aqbókender elsiz jerlerde qúramynda ylghaly mol shyryndy ósimdiktermen qorektenetin bolghandyqtan, suly jerlerden alys aimaqtarda da tirshilik ete beredi. Su kózinen úzamaytyn ýy januarlary siyaqty emes, jazghy, qysqy jayylym auystyrghanda myndaghan shaqyrymdy ersili-qarsyly kóktey ótedi.

90-shy jyldardyng ayaghy men 2000 jyldardyng basynda kiyik sany kýrt azayyp, joyylyp ketu shegine jetken. Zooinstitut mәlimetterine sýiensek, 2003 jyly Betpaqdala taralymyndaghy kiyikterding 1,8 myng daraghy ghana qalghan. QR Ýkimeti kesh te bolsa ong sheshim qabyldap, kiyikterdi aulaugha tyiym saldy jәne ol sheshimdi 2020 jylgha deyin úzartty. 2007 jyly Aqtóbe oblysynan Yrghyz-Torghay memlekettik tabighy rezervatyn qúryp, 763549 ga jerdi erekshe qorghalatyn tabighy aumaqqa bóldi. Ótken jyly kórshiles Qostanay oblysynyng Amangeldi jәne Jankeldin audandarynda da «Altyn dala» tabighy rezervaty ashyldy. Qazirgi tanda Yrghyz-Torghay tabighy rezervatynyng jer kólemin 409 myng gektargha úlghaytu, eki rezervat aralyghynan ekologiyalyq dәliz ashu qújattary jasaqtaluda. Búghan qazir rezervat qorghauyndaghy jer kólemi 296 myng gektar bolatyn Torghay zoologiyalyq qaumalyn (zakazniyk) qosynyz. Qarjydan tapshylyq kórmey, josparlanghan sharalar jýzege assa, Qazaqstannyng qaq ortasynda dýnie jýzindegi auqymdy erekshe qorghalatyn tabighy aumaq kesheni payda bolghaly túr.

Myna qyzyqty qaranyz:  1972 jyly Qazaqstanda ekeuding biri bolyp Yrghyzda kiyik etin óndiretin memlekettik anshylyq óndiristik sharuashylyghy qúrylyp, kiyik soyatyn alyp múzdatqyshy bar kombinat salynsa, qazir kerisinshe sol Yrghyzda kiyikterdi qorghaytyn ghylymy mәrtebesi bar memlekettik tabighy rezervat ashylyp, alyp әkimshilik ghimaraty kesheni salyndy. Sol kezde birneshe ondaghan anshy brigadalary kiyik atyp dalamyzdy qangha bóktirse, qazir qoryqshylar kýn-týn qatyp, múz jastanyp, aptap ystyqta dala kezip, sol kiyikterdi qorghauda.

Búl sharalar nәtiyjesiz de emes. Rezervat ashylghannan bergi 5 jylda Betpaqdala taralymyndaghy kiyikter sany 5 ese ósip, 2007 jylghy 22,8 mynnan 2012 jyly 110 myngha jetti. Álem boyynsha kiyikterding 5 taralymy bolsa, Qazaqstandaghy aqbókenderding 80 %-y, dýniyejýzindegi aqbókenderding 70 %-dan astamy osy Betpaqdala taralymynyng enshisinde. Eng bastysy, el aumaghynan syrtqa shyqpaytyndyqtan, múndaghy kiyikter naghyz qazaqstandyq týr bolyp sanalady jәne basqalardan dene bitimining iriligimen erekshelenedi.

Jezkiyik, bizding jaqtan qayda kettin?..

Ótken ghasyrdyng basynda da búl januar biologiyalyq týr retinde joyylyp ketu qaupinde bolghan. Sol kezderi de mýiizi dәrilik shiykizat esebinde shet elderge  joghary baghamen satylghan. Ókinishke qaray, bir ghasyr ótse de, kiyikting ózine sor bolyp jabysqan mýiizining baghasy tipti sharyqtap, aqshagha qúnyqqan brakonierler aiyldaryn jiyar emes. Mýiiz kiyikting tekelerinde ghana bolghandyqtan, olardyng eshkilerge qaraghandaghy ýles salmaghy jyl sayyn kýrt azayyp barady. 2012 jylghy monitoringtik zertteuler kóktemgi sanaqta jazghy jaylaugha kórshiles Aqtóbe oblysynyng Áyteke by audanyna, Qostanay oblysyna ketken kiyikterding tekeleri kýzde 2 ese azayyp keletindigin, kýiek aldynda eshkilerge qaraghanda ýles salmaghy 3,9  % ghana bolatyndyghyn, tiyisinshe eshkileri negizinen egiz tuatynyna qaramastan әrbir 100 analyqqa 73 qúralay ghana ergendigin kórsetti.

Qorghau kýzet júmystarynyng tiyimdiligi bolar — rezervat aumaghynda brakonierlik oqigha oryn alghan emes. Rezervat ashylghannan keyingi jyldary kólikterding jaraqty, jana kezinde erekshe qorghalatyn aumaqqa shekaralas jerlerden tipti qúramynda qúqyq qorghau qyzmetkerleri bar qaskóiler toby birneshe ret ústaldy. Rezervattyng avtoparki 6 jyldan beri janartylmaghandyqtan, sol kezde alynghan UAZ avtokólikteri qazir eskirgen, onymen brokonierlerdi ýrkituge ghana bolady. Shamamen úzyndyghy 200, eni 80, periymetri 600 shaqyrym bolatyn erekshe qorghalatyn elsiz, jolsyz tabighy aumaqty, odan da tys jerlerdi qorghau-kýzetu, kýzetip qana qoymay qaskóilerdi ústau qazirgi zamanghy «Djiyp», nemese jana «UAZ» kólikterinsiz, úshaqtarsyz mýmkin emes bolyp otyr. Respublikalyq budjet qarjysy bizden keyingi ashylyp jatqan erekshe qorghalatyn tabighy aumaqtargha bólinip jatsa kerek, negizgi qorgha mýlik alugha songhy jyldary qarjy bólinbey keledi. Aqtóbe oblystyq qarjy mekemeleri bizdi respublikalyq budjetke qaraydy dep jatyrqaydy. «Qytay medisinasyna qajetti shiykizat dayyndap jatyrmyz» dep, Aqtóbedegi qytaylyq múnay kompaniyalarynyng da tamyryn basyp kórdik, biraq olar da ýnsiz. Osy maqalany ayaghyna deyin oqyghan qaltaly azamattar, shynayy patriottar bolsa, bizding janayqayymyzdy týsiner dep oilaymyz, әri ýmittenemiz.

Keshegi kenes zamanynda kiyikterdi aulaugha ýzildi-kesildi tyiym salynyp, sanyn 50-shi jyldary — 900 myngha, 70-shi jyldary — 1,1-1,2 mln-gha deyin arttyryp, óndiristik dengeyde aulaytyn dәrejege jetkizgen tәjiriybesin qazir de qoldanugha bolady. 1955-1981 jyldar aralyghynda tek bizding respublikamyzda 4 mln 137 mynnan astam aqbóken aulanypty. Nәtiyjesinde 71 myng 112 tonnaday et, 3 mln 614 myng teri óndirilgen. Fransiya, Italiya jәne osy siyaqty birqatar shet elder emdik qasiyeti bar jensik tamaq retinde  3 myng 500 tonnaday aqbóken etin satyp alghan. 300 tonnaday bóken mýiizi dәrilik shiykizat esebinde shet elderge shygharylghan eken.

Qazir de óndiris oshaqtarynyn, әsirese, múnay-gaz salasyndaghy óndiristerding kóp ashyluyna, avtokólik, temirjol dәlizderining salynuyna baylanysty kiyikterding taralu arealynyng qysqarghanyna qaramastan, Qazaqstandaghy aqbókender sanyn 500 myngha jetkizuge әbden bolatynyn aitady zertteushiler.

Tizimder men jobalar

Halyqaralyq tabighat qorghau úiymdary kiyikting joghalyp ketu qaupi jayly birinshi bolyp dabyl qagha bastady. Siyrek januarlardyng satyluyn retteytin halyqaralyq kelisim-shartqa (SIYTES) qatysushy elder (Qazaqstan 2000 jyldan beri qatysady) qosymshagha 1995 jyly siyrek januar retinde kiyikti engizdi, 2001 jyly Resey men Qazaqstannan kiyikterding mýiizin importtaugha tyiym saludy úsyndy. Halyqaralyq Tabighat Qorghau Odaghy (HTQO) 1996 jyly búl týrdi «siyrek kezdesetin jәne qúryp bara jatqan januarlar men ósimdikter tizimine» engizse, 2004 jyly jerdegi biologiyalyq san aluandyqty saqtap qalu túrghysynda kiyik mәselesin eng manyzdy dep mәsele dep jariyalady.

2009 jyldan beri júmys jasaytyn Ghalamdyq ekologiyalyq qor, Birikken Últtar Úiymy Damu Baghdarlamasy, QR Ýkimetining qoldauymen qúrylghan «Dalalyq ekojýielerdi saqtau jәne ornyqty basqaru» jobasy jәne Qazaqstannyng biologiyalyq aluantýrlilikti saqtau Assosiasiyasy tabighy rezervatty basqaru josparyn halyqaralyq standarttargha sәikestendiru, rezervat aumaghyn úlghaytudyng ghylymiy-jaratylys jәne tehnikalyq-ekonomikalyq negizdemelerin, jerge ornalastyru jobalaryn jasaqtau, materialdyq-tehnikalyq, ghylymiy-әdistemelik kómekter kórsetu, zamanauy qondyrghylarmen jabdyqtau, halyqaralyq sarapshylar men otandyq ghalymdardyng jәrdemin úiymdastyru siyaqty birneshe jobalardy jýzege asyrdy, asyra da bermek.

Yrghyz-Torghay memlekettik tabighy rezervaty — Aqtóbe oblysyndaghy respublikalyq dәrejedegi halyqaralyq manyzgha ie birden-bir erekshe qorghalatyn tabighy aumaq. Ol  Betpaqdala taralymyndaghy kiyiktermen qatar, dýniyejýzilik Ramsar Konvensiyasy tizimine engen batpaqty suly ólkeni, ondaghy qyzyl kitapqa engen qústardy da qorghaydy. Olay bolsa tabighy rezervatqa barlyq dengeyde qoldau kórsetip, tabighy baylyghymyzdy halyq bolyp júmyla qorghauymyz qajet.

Mereke JÚBANIYaZ,

Yrghyz-Torghay memlekettik tabighiy

rezervaty diyrektorynyng orynbasary.         

Aqtóbe gazeti. (2013 jyl, 1 tamyz)