«KSRO nege qúlady» degen taqyrypta qazir zertteushiler kóp enbektenip jýr. Óitkeni, «әleumettik әdiletti, materialdyq qúndylyqtardy әrkimning enbegine qaray teng bóletin, ghylymiy-tehnikalyq jetistikter kapitalgha monopoliyalyq ýstemdik etetin «shaghyn toptyn» emes, barlyq qoghamnyng iygiligine paydalanylatyn, halyqtargha erkindik beretin, naghyz demokratiyagha qol jetkizetin, túrmys-ahualyn jaqsartatyn, bolashaqqa degen senimin arttyratyn» әlemdegi «eng әdiletti» qoghamnyng kýireui ne sebepterden boldy degen saual tua beredi.

Zertteushilerding negizgi bóligi KSRO-nyng kýireu sebebin M.Gorbachev zamanynyng qayshylyqtarynan kóredi. Ásirese, onyng ekonomikalyq mәselelerdi sheshuding ornyna sayasy reformalar jasaymyn dep alabúrtqan qadamdaryn synaytyndar kóp. Degenmen KSRO-nyng qúlau sebepteri tek Gorbachevke baylanysty emes, әride bolatyn. Tómende shamamyz kelgenshe soghan sarap jasap kórelik.

Ekonomikalyq qúldyraudyng bastaluy

1970 jyldyn qorytyndysyna qaraghanda KSRO 433,4 mlrd. dollardyng ishki ónimderin shygharypty. Búl әlemdik IJÓ-ning 12 payyzy. Sol jyly IJÓ boyynsha әlemde birinshi orynda túrghan AQSh-tyng kórsetkishi – 1 trln.75 mlrd-qa jetip, KSRO-dan 2,5 ese artyq ketken. Biraq KSRO-nyng barlyq týkpiri ónim óndiruden dýniyejýzinde ekinshi oryngha shyqtyq dep alaqaylaghany anyq. Endi bir sekirsek Amerikany da artqa tastaymyz dep keudelerin soqqandar kóp boldy.

Al ýshinshi oryndaghy GFR 215 mlrd. dollarmen KSRO-dan eki ese tómen edi. Sonday-aq ónerkәsipteri barynsha damyghan Japoniya – 209 mlrd., Fransiya – 148,9 mlrd., Italiya – 113,1 mlrd. dollarmen KSRO-dan әldeqayda artta jatty.

Biraq jan basyna shaqqandaghy IJÓ KSRO-da osy jyly 1790 dollar bolyp, jogharyda aitylghan damyghan elderding bәrinen tómen boldy. Naqtylay ketsek, búl jylghy jan basyna shaqqandaghy IJÓ AQSh-ta – 5126., Fransiyada – 2872., Germaniyada – 2712., Italiyada – 2120., Japoniyada – 2016. dollar-tyn. Degenmen, búl da jaraydy, óitkeni KSRO әli qúldyraudan aman túrghan. Kórshiles memlekettermen salystyrar bolsaq KSRO-nyng jan basyna shaqqandaghy IJÓ-si tipti qarqyndy dep te aitugha bolatyn. Mәselen, ol Týrkiyadan (703), Rumyniyadan (625), Polishadan (850), Ýndistannan (111), Qytaydan (112) әldeqayda artyq edi.

Osy jyldary KSRO-nyng әskery shyghyndary birshama azaytylyp, N.Hrushev salyp ketken jolmen kele jatty. 1955-58 jyldary Kenes odaghynyng әskery shyghyndaryn ol 1 mlrd. dollargha deyin qysqartqan. Sol kezeng ýshin búl óte ýlken qysqartu. Ásker men flottaghy jauyngerler sany 1,2 mln. adamgha, al әskery keshende qyzmet etetinder sany 3 mln. oryngha deyin kemitilgen. Naq osy jyldary ghana  Kenes odaghy memlekettik budjetinde әskery shyghyndardyng IJÓ-degi ýlesi tómendegen kez boldy. Basqa tarihynda múnday jaghday eshqashan bolyp kórgen emes. Ol kezdegi әskeriy-ónerkәsiptik keshen de Kenes odaghy basshylyghynyng syrtqy sayasatyn anyqtaytyn sayasy salmaqqa qol jetkize almaghan. Sonyng ózinde ÁÓK shyghyndary membudjet shyghysynyng 14-15 payyzyna jetip túrghan edi.

Áriyne, KSRO damudyng ýshinshi sanatyndaghy elderge qorghanys ónerkәsibi salasynyng ónimderin satyp túrdy. Biraq búl saudanyng ekonomikalyq tiyimdiliginen góri «sosializmdi әlemge taratudy» kózdegen sayasy qúramdas bóligi basym boldy. Sondyqtan da tólem qabileti tómen Soltýstik Koreya, Laos, Mysyr, Aljiyr, Yemen, Vietnam, Siriya, Kambodja, Bangladesh, Angola, Mozambiyk, Efiopiya, Aughanstan, Nikaragua elderine shygharghan qaru-jaraq jәne basqa da kómekter olardyng KSRO aldyndaghy qaryzyn 31,6 mlrd. dollargha jetkizdi.

KSRO-nyng songhy jyldarynda akademik N.Shmelev qorghanys salasyna bólinetin 10-15 mlrd. somdy azaytyp, naqty ekonomikagha salatyn bolsaq daghdarystan shyghatynymyzdy dәleldegen. Biraq búl kezde KSRO sayasatynyng negizin anyqtaytyn ÁÓK búl azaytumen  kelispegen. Al jogharyda aitylghan 31,6 mlrd. dollar 60 jyldardan qalyptasyp, 90-shy jyldargha jetken passiyv, demek onyng әleueti 90-shy jyldardaghy qarajattyng әleuetinen әldeqayda zor. Eger osynsha qarajat KSRO-nyng ekonomikasyna qúiylghan bolsa, daghdarys bәlky bolmas ta  edi.

1980 jyly KSRO IJÓ-si 940 mlrd. dollargha jetip, 10 jylda 2,1 ese ósken. Biraq búl jetistik asa quanta qoymaydy, óitkeni, salystyrmaly týrde aitqanda, ekonomikanyng damuy ýshin qolayly bolghan osy onjyldyqta «bәsekelesterimizdin» IJÓ-si tipti sharyqtap ketti. Sonyng ishinde AQSh ekonomikasy 2,6 ese artyp, 2 trln. 862 mlrd. dollargha jetti. Búryn tórtinshi orynda túrghan Japoniyanyng ekonomikasy tipti bes ese artyp, ekinshi oryngha bir-aq kóterildi. Ýshinshi orynda túrghan Germaniyanyng ekonomikasy 4,4 ese artyp, búrynghy orynyn saqtap qaldy. Al KSRO ekinshi orynnan tórtinshi oryngha syrghydy. Sóitip, ósim bolghanymen búl qúldyraudyng basy edi.  Ayta ketetin jayt, osy onjyldyqta liyderlerding qatarynda jýrgen Fransiya ekonomikasy 4,7 ese, Italiya ekonomikasy  4,2 ese artqan. KSRO-nyng jan basyna shaqqandaghy IJÓ-si búlarmen salystyrugha da kelmeydi.  Al ózimiz tәrizdes damushy eldermen salystyrsaq, ol bizde 3549 dollar bolghanda Týrkiyada – 2106, Rumyniyada – 1626, Polishada – 1627, Qytayda – 311, Ýndistanda – 264 dollar.

KSRO ekonomikasy ýshin 1990 jylghy jaghday tipti kisi ayarlyq. Búl onjyldyqta ekonomika ósuding ornyna qúldyrap, 778,4 mlrd. dollargha týsip ketken. Álemdik IJÓ-degi ýlesi 3,4 payyz. Sóitip, «kemeldengen sosializmge» jettik dep keudemizdi qaghyp jýrgende kememiz qayrangha túryp qalypty. Al eng basty qarsylasymyz AQSh-tyng ekonomikasy búl kezende 2,1 esege artyp, 5979 mlrd. dollargha barghan. Búl KSRO-ny 7,7 ese orap alady degen sóz. Ekinshi oryndaghy japon ekonomikasy 2,8 ese artyp, 3 trillionnan asypty. Onyng ózi KSRO ekonomikasyn 4 ese orap alady. Osy onjyldyqta ýshinshi oryngha Italiya ekonomikasy jetip, 1 trillion 177 milliard dollardyng IJÓ-sin shygharghan. Al Germaniya men Fransiyaniki odan sәl tómendeu bolghanymen búlardaghy ósim de 2 eseden kem emes. Osy damyghan elderding bәrinde IJÓ-ning jan basyna shaqqandaghy kólemi 20 myng dollardyng ýstine shyghyp ketkende KSRO-niki 1980 jylghy 3549-dan 1,3 ese azayyp, 2696 dollargha týsip qalghan. Búl әlemdegi 85-shi oryn degen sóz. Damushy elderding qataryndaghy Týrkiya da ony basyp ozyp, 3751 dollargha jetipti.

Aughanstan siyaqty «soqyrishek» bolmasa alapat soghys joq, beybit zaman, berekeli ghalam, ghylymiy-tehnikalyq progress algha órlep túrghan deytin kezde KSRO ekonomikasy nelikten qúldyrady. Endi sonyng sebepterine keleyik.

Qayyrsyz qarulanudyng qasiretteri

KSRO-nyng kezinde bizdi basqaryp otyrghan adamdardyng bәrin aqyldy, kóregen, daryndy dep sanaytyn edik. Olardyng shygharghan sheshimderining bәri ghylymy sýzgiden ótip, dúrystyghyna әbden kóz jetken song ghana qabyldanatyn shyghar dep oilaytynbyz. Sóitsek KSRO-ny basqarghan adamdardyng kóbi aqylsyz, dýmbilez, tipti nadan adamdar bolghan eken-au. Endi she...

KSRO 1949 jyly-aq AQSh-pen yadrolyq pariytetke qol jetkizdi. 1957 jyly qúrylyqaralyq ballistikalyq zymyrandar shyghara bastady. Olar yadrolyq bombalardy soghys bastalghan jaghdayda AQSh qalalarynyng tóbesinen tastay alatyn. Hrushevting «men senderding jeldetkishterinnen bomba tastay alamyn» dep jýrgeni sol.

AQSh yadrolyq soghysta eshkimning de jenimpaz bolmasyna kózin tez jetkizip, 50-shi jyldardyng ayaghynda yadrolyq qarudy jappay kóbeytudi kilt toqtatyp, onyng shyghystaryn minimumgha deyin azaytady. Qalghan "jetistikterdin" bәri tek keybir zerthanalyq dengeyde jasalghan qarularymen KSRO-ny qorqytu, aldau oiyndary. «Qyrghiy-qabaq soghys» bolghan song olardy kýmpildetip jariyalap ta jatty. Al Kenesting dýmbilez basshylary olay oilaghan joq, yadrolyq soghysta jenimpaz boluy mýmkin emes degendi olar qaperine de almay, tek ony jappay jetildire berdi – jetildire berdi. Olar tek «beybitshilikti qalasang – soghysqa dayyndal» degen qaghidatty ghana bildi.

1981 jyly AQSh ókimetining basyna kelgen Reygan osyny kórip, «men olardy ózderining kórin qazghansha qarulandyramyn» degen. Sol sóz shyndyqqa ainalyp, «Zymyrangha qarsy qorghanys» (PRO), «Strategiyalyq qorghanys inisiativasy» (SOI) (nemese Reygannyng «júldyzdy soghysy» dep atalady) degenderdi oilap tauyp, Kenes barlaushylaryna olardyng «qúpiya jetistikterin» jetkizip, bastaryn  jalghan aqparattarmen qatyryp túrdy.

Ótken joly «Egemenge» shyqqan «Memlekettik qúpiya» atty maqalamyzda KSRO-nyng jeti qabat jer astyndaghy qúpiyasynda otyrghan satqyn general Polyakovtyng amerikalyqtardan alghan jalghan aqparattardy ýlken jetistik retinde jogharygha jetkizip otyrghanyn aitqanbyz. («E.Q», 30.09.2015 j.) Osynday satqyndar kóp edi. Olar «Neytron bombasy», «Amerikanyng Aughanstangha «Pershingterdi» ornalastyrghaly jatqany» siyaqty ózderine jetkizilgen jalghan aqparattardy onsyz da kóringennen ýrkip, kýmәndanyp otyrghan basshylaryna kýmpildetip jetkizip jatty. Sóitip, KSRO ózining kórin qazghansha kózin júmyp qarulana berdi, «Aughanstan batpaghyna» da batyp, ekonomikasyn әlsiretuimen qatar býkil әlemning aldyndaghy beybitsýigishpiz deytin bedelinen de júrday bolyp airyldy. 1980 jylghy Mәskeu Olimpiadasyna da 65 memleket baykot jariyalady.

Yadrolyq bombasy bar elge soghys ashugha bolmaytynyn, óitkeni radioaktivti zattar býkil әlemge tarap, sonyng ishinde ózderine de ziyanyn tiygizetinin amerikalyqtar birden boljaghanda kenestik kenkeles bastyqtar ony kóbeyte berudi ghana oilaghany naghyz aqymaqtyq edi. Osy kýni AQSh Soltýstik Koreyagha qansha tisin qayrap, onyng keybir qylyqtaryn qatty synasa da oghan basyp kirudi oiyna da almaydy. Óitkeni... Olarda shaghyn bolsa da yadrolyq qaru bar. Al yadrolyq qarudyng ziyany jer talghamaydy, ashyq teniz arqyly Amerikagha da jetip, jauyp keteri sózsiz... Sondyqtan «ash qúlaqtan tynysh qúlaq» deydi. Al yadrolyq arsenaly ózinen, tipti býkil NATO mýshelerinikin qosqandaghydan da kóp bolghan KSRO-gha AQSh eshqashan da basyn súqpas edi ghoy.

KSRO-nyng yadrolyq quaty turaly tómendegi shaghyn derekterdi  de keltire ketelik. Strategiyalyq maqsattaghy zymyran, dәl sonday maqsattaghy zymyrany bar sýnguir kreyserler jәne alysqa úshatyn strategiyalyq aviasiyanyng qúramynda 1989 jyly 10 myngha juyq yadrolyq oqtúmsyqtar bolghan. Búlardyng әrqaysynyng quaty Hirosimagha tastalghan bombadan ýsh ese kýshti. Sonyng ishinde qúrylyqaralyq ballistikalyq zymyrandar sany 1398 bolyp, olar 6420 yadrolyq oqtúmsyqty ilgen. Zymyrandardyng 308-i әlemdegi eng quatty «Satana», yaghny «SS-18» eken. Osynyng ózi ghana әrqaysynyng quaty 500 kilotonna bolatyn 10 oqtúmsyq alyp úshady. Osynsha salmaqty bir qúrylyqtan ekinshisine jetkizu ýshin qansha quat kerek ekenin salmaqtay beriniz.

Yadrolyq oqtúmsyqtary bar zymyrandar shahtadan ghana emes, temirjoldar jәne qara jerlerde qozghalatyn keshenderden de úshyrylady. Sonyng ishinde RS-22 temirjol arqyly jýrse, «Topoli» kesheni MAZ-547 mәshiynesining negizinde jasalghan 7 beldikti qúrylghymen jәy jerde jýre alady. 80-shi jyldardyng ayaghynda osynday 50 RS-22, 250 «Topoli» bolghan.

Yadrolyq oqtúmsyghy bar zymyrandar úzyndyghy 170 m, eni 25 metrlik «Akula» (NATO klassifikasiyasy ony «Tayfun» degen) atty alyp sýnguir qayyqtan da úshyrylatyn bolghan. 1989 jyly osynday alty «Akula» bolghan. Sonymen qatar 1985 jyly KSRO-da 5 millionnan artyq adam qaru ústap túrdy, 65 myng auyr tankiler (býkil NATO elderin qosqandaghydan 6 ese kóp), 200-den artyq strategiyalyq bombalaushy úshaqtary, 60-tan artyq sýnguir zymyrantasyghysh qayyqtary («Akuladan» basqa) boldy. Osynyng ýstine himiyalyq jәne biologiyalyq qarulary ghalamshardy týgel jabugha erkin jetetin.

Eger osynyng bәrin soghysqa qoldansa KSRO jalghyz Amerikany emes býkil dýnie jýzin ózimen qosa qúrtyp tynar edi. Olardan eshqanday ekonomikalyq tiyimdilik boluy mýmkin emes. Endeshe osynsha qarulanudyng keregi bar ma edi?

Sol jyldary qúrghaqtaghy әskerlerding bas qolbasshysy bolghan Valentin Varennikov: «Bizde zymyrandardyng birneshe týrleri boldy. Sonyng ishinde ballistikalyq, strategiyalyq jәne t.b. bar. Al bir torpedonyng ghana 24 týri boldy. Sonyng bәri nemenege kerek edi?» deydi.

Osynyng ýstine KSRO-nyng әskeriy-ónerkәsip kesheni júmysyn bir miynót te toqtatpastan jana qarular jasay berdi. Olardy damyghan elderge sata almaghandyqtan jogharyda aitylghan ýshinshi sanattaghy elderge ótkizip otyrdy. Biraq olardyng tólem qabiletteri tómen bolghandyqtan boryshqa kirgizip, esesine әskery bazalaryn sol elderde ornatyp otyrdy. Búl da KSRO budjetine qosymsha shyghyn bolyp, onsyz da jyrtyq qapty jәne bir jerden tesip jatty. 

Reseylik D.Kiyselev bastaghan jurnalister birneshe seriyaly «KSRO-nyng kýireui» atty derekti filim týsirdi. Sonyng ýshinshi seriyasynda KSRO-nyng 1985-1990 jyldardaghy premier-ministri bolghan N.Ryjkov: «Eger biz bir ghana sýnguir kreyserdi jasamaghan bolsaq, onyng ornyna «djinsiy» tige alatyn 5-6 fabrika satyp alugha bolushy edi. Búl kenes jastarynyng súranysyn tolyq qamtamasyz etip, budjetke de qomaqty týsim keltirer edi» deydi.

Endi nege solay istemepti, qolynda biylik boldy emes pe? Sóitse әskeriy-ónerkәsiptik keshenning birigip alyp jasaytyn qysymyna tótep bere almaghan. «Qyrghiy-qabaq soghys» bastalghan jyldardan beri qúrylghan ÁÓK-ge  Qorghanys  jәne Qorghanys ónerkәsibi ministrliginen basqa Jalpy mashina jasau, Orta mashina jasau, Aviasiya ónerkәsibi, Keme jasau ónerkәsibi, Radiotehnikalyq ónerkәsip ministrlikteri men Memlekettik qauipsizdik, Atom quatyn qoldanu komiytetteri, Memlekettik materialdyq rezervter jәne Syrtqy ekonomikalyq baylanystar Bas basqarmalary qaraghan.  Eger Ministrler kenesinde qorghanys mәselesi turaly bir súraqtar talqylanatyn bolsa, osylardyng bәri de qatysyp, óz vedomstvolarynyng mýddesi ýshin bir dәlelderdi aityp, ÁÓK-ge bólinuge tiyisti qarajatty azaytugha óre týregelip, qarsy shyghyp otyrghan.

ÁÓK tipti úlan-baytaq KSRO aumaghyn týgel qamtyp, elding barlyq týkpirlerinde atomdyq jәne yadrolyq qarulargha qajetti shiykizattar izdegen, artilleriyalyq qarulardyn, tankilerding úshaqtar men tikúshaqtardyng óndiristerin úiymdastyrghan. ÁÓK-ning ónimining memleketke, halyqqa týsiretin paydasy az, tiyimdiligi tipti joq dep aitugha bolady. Áriyne, olar televizor, kir juatyn mәshiyne, tonazytqyshtar jәne t.b. halyq tútynatyn tauarlar da óndirgen, alayda olardyng sapasy súranys dengeyine say emes, tómen boldy. 

1989 jyly KSRO-nyng әskery shyghyny 74,3 mlrd. som bolghany jariyalandy. Alayda búl sifr tolyq emes. M.Gorbachev әskery shyghynnyng 104 mlrd. som bolghanyn moyyndaydy. Al KOKP OK hatshysy bolghan tarih ghylymdarynyng doktory V.Falin Brejnevting songhy kezeninde әskery shyghyndar IJÓ-ning 22-23 payyzyna jetkenin aitady.  Eger 80-shi jylghy IJÓ 940 mlrd. dollar ekenin eske alsaq, búl 216 mlrd. dollar...

KSRO ózining jaman aldanyp, bәlenbay milliard dollardy jana qarular shygharugha jelge shashqanyn 1987 jyly bir-aq bilgen. Sol jyldyng ayaghynda Vashington qalasynda M.Gorbachev pen R.Reygan orta jәne shaghyn qashyqqa jetetin zymyrandardy jappay joy turaly kelisim-shartqa qol qoydy. Búghan orta qashyqtyq boyynsha KSRO jaghynan «SS-20», «SS-4», «SS-5» jәne «Slingshot» atty qanatty zymyrandar,  AQSh jaghynan «Pershing-2» pen «Tomagavk» engizildi.  Al shaghyn qashyqtyq boyynsha KSRO-dan «SS-12» men «SS-23», AQSh-tan «Pershing-1A» zymyrandary qamtyldy. 1991 jyldyng mausymynda búl kelisimshart tolyghymen iske asyp, AQSh jaghynan barlyghy 846., al KSRO jaghynan barlyghy 1846 zymyran joyyldy. Yaghni, KSRO jaghynan joyylghandar 2 ese artyq. Nege?

Óitkeni, KSRO-nyng barlaushylary bergen mәlimetterde AQSh-tyng zymyrandarynyng sany eki ese kóp kórsetilgen. KSRO biz de soghan jetkizemiz dep tany airylghansha tyrashtanghan. Sóitip, bir myng zymyrandyq keshendi artyq shygharghan. Al endi jappay joy jónindegi kelisimshartqa qol qoyylyp, amerikalyq 300 zymyran bar degen jerden 150, 100-i bar degen jerden 50 shyqqanda orystar sandaryn bir-aq soqqan. Kóptegen generaldar biz eki ese artyq zymyrandar joyyp,  útylys jasadyq dep búl ýshin Gorbachevti aiyptaydy, is jýzinde ózderining jalghan aqparatqa maldanyp kelgenimen sharuasy joq.

Artyq zymyrannyng ózi ghana juyq shamamen bir milliard dollar. Ol kezdegi bir milliard qazirgiden anaghúrlym salmaqty ekenin eskersek KSRO ótirikke aldanyp, shyghyngha shym bata bergen...

Yadrolyq zymyrandarmen jarysu sóitip eki elding de milliardtaghan qarajatyn kýl qylyp, jelge úshyrdy. Biraq AQSh ózining qarsylasyn shyghyngha eki ese artyq batyryp, búl teke-tireste birjaqty jenip shyqty. Barlaushylargha jalghan aqparat berip, onyng ýstine laboratoriyalyq dengeydegi qaru-jaraghyn ashyq seriyalyq óndiriske shygharghanday jarnamalap, teledidardan, kinoteatrlardan odan  ýrey tudyryp, ózining quatyn asyra kórsetip jatqan amerikalyq qu mýiizder KSRO-nyng ózderine qarsy eshqashan yadrolyq soghys ashpasyna senimdi edi. Onyng ýstine L.Brejnev te 1977 jyly «Yadrolyq qarudy Kenes odaghy eshqashan birinshi bolyp qoldanbaydy» dep jariyalady. Búl AQSh-tyng izdegenine súraghan boldy. Osydan әri ol KSRO-nyng yadrolyq jәne basqa da qaruynyng bosqa arta beruine barlyq mýmkin bolghan әreketterdi jasap baqty. 

Kenesting orta jәne shaghyn qashyqtaghy joyylghan zymyrandarynyng baghasy eshqayda kórsetilmegenimen AQSh-tyng «Tomogavkinin» baghasy 1,450 mln. dollar ekeni belgili. Endeshe, KSRO-nyng zymyrandary da odan arzan bolmauy kerek. Sondyqtan KSRO tek osy zymyrandarmen ghana 2,7 milliard somyn aspangha úshyryp jibergen. 1980 jylghy IJÓ – si 3 trillion dollargha jetip qalghan AQSh ýshin 1,2 mlrd. dollar (1450 mln. h 846) aitarlyqtay shyghyn da emes edi. Al sol jyly 940 mlrd. dollardyng tónireginde ghana IJÓ-si bolghan KSRO-gha 2,7 mlrd. som auyr salmaq. Múnyng KSRO halqynyng әl-quatyn qanshalyqty arttyratynyn shamalamaq ýshin 1987 jylghy budjette bilim men ghylymgha bólinetin jyldyq qarajat 12,5 mlrd. som ghana bolghanyn aita keteyik. Eger jelge úshyrylghan qarajat osy salagha bólinse jýzdegen mektep, balabaqsha, oqu ghimarattary, kitaphanalar, jataqhanalar artyq salynyp, myndaghan ghylymy baghdarlamalar iske aspas pa edi...

 «Aughanstan batpaghy»

1985 jyldan bastap «qarulandyru bәigesimen» KSRO-ny qúlatu mýmkindigi tómendep qalghandyqtan Reygan endi múnay baghasyn qúlatu amalyna kóshti deydi reseylik zertteushiler. Búl da ashy shyndyq.  Reygannyng OBB diyrektory Bill Keysiyge qúpiya tapsyrma berip, Saud Arabiyasy, Kuveyt, Arab Ámirlikteri jәne t.b. kelisip, rynokqa múnaydyng orasan mol qoryn shygharyp, baghany kýrt tómendetu jóninde tapsyrma bergenin sol kezdegi AQSh Preziydentining Últtyq qauipsizdik kenesindegi halyqaralyq ekonomikalyq baylanystar departamentining diyrektory Rodjer Robinson «KSRO-nyng kýireui» seriyalyn jasaushylargha aityp berdi. (1 seriya). Múnay baghasy 1970 jyly 110 dollar bolsa, osy operasiyanyng nәtiyjesinde 1985 jyly ol 26 dollargha deyin týsip ketken. Al 1989 jyly ol 19 dollargha deyin qúldyraghan. Osy R.Robinsonnyng qyzmeti KSRO budjeti týsim bóligining 80 payyzyn múnay, gaz jәne t.b. resurstar ghana qúraytynyn eskerip, Reygangha onyng budjetin qúldyratudyng bir amaly osy ekenin aitqan. Osynyng kesirinen KSRO budjeti 80 mlrd. dollarday týsim joghaltqan. Búryn múndayda sosializm lagerindegi elder múnay baghasyn túraqty ústaytyn bolsa, endi olar da búl jýieden sekirip týsip jatty.

«Jút jeti aghayyndy» degen emes pe, ekonomikanyng qúldyrauyna syrtqy faktorlar osylay әser etip jatqanda Gorbachevting kórsoqyr komandasy ayaq astynan «Alkogolige qarsy kampaniyany» da bastap ketti. Búryn budjetting týsimindegi әrbir altynshy som araqtan týsip túrghan. Endi myna kampaniyanyng kesirinen KSRO budjetining týsim bóligi 15-20 mlrd. dollardy joghaltqan. Onymen qosa toksikomaniya, esirtki saudasy degender de qyzyp, qylmystyng jana týrleri payda boldy. Al «samogon» aidau dýken sórelerinen qantty mýlde qúrtyp jiberdi.

Endi osylardyng ýstine «Aughan batpaghynyn» shyghyndaryn qosynyz. Osy soghystyng ózine KSRO aldaumen tartylghanyn búrynghy maqalalarymyzda jazghan bolatynbyz. Eske sala ketetin bolsaq, «Amerika men Angliya birlesip Aughanstangha «Pershing» zymyrandaryn ornalastyrudy kózdep otyr, búryn Amerikada oqyghan H.Amindi OBB sol kezderde-aq óz qataryna tartyp alghan» degen ótirikti «senimdi kózder» arqyly taratyp, aqyry KSRO-nyng 40-shy armiyasyn shekaradan ótkizuge mәjbýrledi (E.Q.,14.02.2014 j.) Búl operasiyany AQSh Preziydentining sol kezdegi kenesshisi Z.Bjezinskiy Amerikanyng ýlken tabysy boldy dep maqtanghanyn da jazghanbyz.

 Osy soghysta KSRO 14 mynday adamynan airyldy, 50 myngha juyq jany zardap shegip, mýgedek boldy.  Al soghystyng tolyq ekonomikalyq baghasyn eseptep shygharu әli kýnge mýmkin bolmay keledi. Óitkeni, kóptegen shyghystar tura atalmay, әrtýrli basqa baptarmen belgilengen. Sonyng ishinde auylsharuashylyghy, densaulyq saqtau, bilim men ghylym, qúrylys jәne qúrylys materialdary jәne t.b. ministrlikter men vedomstvolardyng shyghystary naqty Aughanstangha barghany jóninde jazylmay, týrli әdistermen jasyrylyp kelgen. Anyqtalghan derekterge qaraghanda KSRO-dan 109 әskery úshaq, 322 tikúshaq, 147 tank, 1314 BMP men BTR, 432 zenbirekter men minometter, 11370 avtomashinalar shyghyn bolghan. Aughan soghysynan 10 jylda 525 myng әskeriyler, sonyng ishinde 60 myngha juyq ofiyserler men 100 myngha juyq parashutshiler ótken. Al qarjylay shyghyn sheteldik barlaushylardyng esebi boyynsha juyq shamamen 70 mlrd. dollarday.

Mine, osynday soqqylar KSRO-ny ekonomikalyq túrghydan qatty qaljyratyp, aqyrynda ýlken daghdarysqa úshyratty. Biraq osy mәselelerding ózin týzetip әketuge bolushy edi. Óitkeni, KSRO-nyng altyn, kýmisten basqa asa baghaly metalldar, soghys jaghdayyna saqtaghan úzaq jyldyq resurstyq zapastary útymdylyqpen qoldanylsa ekonomikalyq daghdarysty enserip ketu mýmkindigi tuatyn. Eger Yu.Andropov taghy da 3-4 jyl qyzmet istegen bolsa, ol ekonomikany birshama týzeter mýmkindikti jasaghan bolar edi deydi sarapshylar. Ol sol kezdegi KSRO-nyng eng әlsirep, jibi ýziluge shaq qalghan nәzik mәselesi – tәrtipti týzetudi, zannyng saqtaluyn qataytudy, sybaylas jemqorlyqty tyydy, joghary biylik jýiesi men sheneunik apparatyndaghy degradasiyany joidy qolgha aldy. Naq osy mәselelerding týzetilui ekonomika es jiiynyng alghysharty bolatyn. Biraq ókinishke oray, (nemese kóptegen halyqtardyng baqytyna dep te aitugha bolady) onyng ornyna kelgen M.Gorbachev búl mәselelerdi oilaugha óresi jetpey, ekonomikalyq jaghdaydy týzetuding ornyna sayasy reformalarmen ainalysyp, qúrylymnyng kýre tamyryn óz qolymen qiyp jiberdi. Naqty aitqanda, jýieni ústap túrghan kommunistik partiyanyng rólin jetik baghalay almay, odan bas tartty. Onyng ýstine últaralyq qatynastargha barynsha ýstirt qarap, búryn kýshpen búqtyrylyp kelgen kiykiljinderdi demokratiyalyq ashyqtyq sayasatynyng saldarymen shekten shyghugha jetkizdi. Halyqtyng qalyng ortasyna ot tastaghan ashyq jiyndar, konferensiyalar men sezder júrttyng ekonomika emes, jappay sayasatpen ainalysyp ketuine jaghday tughyzdy. Osynyng bәrin Gorbachev demokratiyalyq ashyqtyqtyng arqasynda halyqtyng qol jetken tabysy dep baghalap jatqanda, ekinshi jaqtan kýireu oty kóselip jatqanyn sezbedi. Sondyqtan da «zúlymdyq imperiyasynyn» (R.Reygan) joyyluyna M.Gorbachevting «sinirgen» enbegi zor ekenin eshqashan esten shygharmau kerek. KSRO-nyng joghary biyliginde úzaq jyldar bolghan sanauly ghana aqyldy adamdardyng biri V.Dolgih edi. Mine sol kisi: «KSRO-nyng kýireui ýshin biylikting eng jogharghy satysynda Gorbachev siyaqty jaltaq, erik-jigeri tómen adamnyng otyrghany jetkilikti boldy» deydi. Búl kisiniki de ras shyghar, biraq imperiya ataulynyng bәri de jer betinen qanday da bir sebeptermen joghala beretini de ras. Sondyqtan onyng joyylghanyna biz eshqashan ókinbeymiz, kerisinshe tól respublikamyzdyng órkendep, qyran qústay qiyagha samghay bergenin qalaymyz.      

Jaqsybay SAMRAT

Abai.kz