(hikayat)

Núrlan týnimen mazasyzdanyp shyqty. Úiyqtady ma, úiyqtamady ma, belgisiz... Áyteuir, bir syqyr maza bermedi. Áldebir eles bólmeni aralap, kezip jýrgen sekildi. Kórpeni qymtanyp alyp, kóz shyrymyn almaqshy edi, onysynan da týk ónbedi. Kerisinshe, bayghús balany baghanaghy eles alqymynan alyp, tynysyn tarylta, qylghyndyra týsetin siyaqty. Dem jetpey barady. Qymtanghan kórpesin ayaghymen teuip kep jiberdi. Balang jigitting bolattay denesin salqyn lep jelpip ótti. Túla boyyn ýrey biylep alghan eken. Kózin tars júmyp aldy. Tu syrtynda bireu tynys alyp túrghanday. Qolymen qúlaghyn bitey qoyyp edi, býiirinen týrtip jiberdi. Denesi dir ete týsti. Býiregi shanshu qadalghanday shym ete qaldy. Qúlaqtaghy qolyn býiirine apardy. Pys-pys. Pys-pys. Demalyp jatyr. Dәl qasynda. Anyq estidi.

Tórt qabyrghasy qarauytqan tar bólmede ózinen basqa bireu bar. Qazir kózin ashsa, jýregi jarylyp ketetin siyaqty. Dýrs-dýrs. Qúlyn jýregining túyaghy keudesin tepkilep jatyr. Osy sәtte әldebir ayaly alaqan shashynan sipady. Nәzik sausaqtardan jylylyq seziletindey. Ystyq. Ýreyi de seyilgen siyaqty. Shydamady. Kózin ashyp kep jiberdi. Ózi jatqan tósekten bireu apyl-ghúpyl týregeldi. Dybys shyqqan betke kóz qiyghyn tastap ýlgergeni sol edi, kómeski beyne úyalghanday keyip tanytty. Shashyn kesken, alasa boyly, qaraqat kózdi súlu qyz jylap túr. Áppaq kóilegi ózine qúiyp qoyghanday eken. Ayaghynda úzyn óksheli tufli. Artqa sheginshektey berip edi, cýrinip ketti. Terezeden týsken aidyng sәulesi qyzdyng ónin shyraylandyra týsti. Ghayyptan kelgen perishtege qúmarta qarady. Qorqynyshy úmyt. Osy әserdi búryn da basynan keshken siyaqty. Qapelimde qay kezde ekenin esine týsire almady. Taysaqtaghan janaryna ie bolyp, tike qarady. Eles qyzdyng kózine-kózi týiise qalyp edi, shydatpady. Tek kózqarastar bir-birin saghynghanday aimalap, biri-birin sýiip ótkendey kýy keshirdi. Janarlardyng sýiisi...

Núrlan esin jiya bastady. Mynau qorqynyshty eles ekenin oilap edi, bireu ýstinen suyq su qúiyp jibergendey boldy. Dereu kórpeni býrkep, býk týsip jata ketti. Arqasynan baghanaghy nәzik sausaqtar sipalap jatyr.

Qaraqat kóz. Tanys. IYә, bir kezderi kórgen. Ónmenindi tesip óter kýnәsiz kózqaras sanasynyng bir týkpirinde saqtalypty. Kim edi ol? Qanday pende? Qanday perishte?

Esine týsire almady. Qyz bayau ghana qozghalyp, kórpening shetin ysyrdy. Ýn shygharmastan qasyna kelip jatty. Núrlan shynghyryp jiberer edi. Dausy shyqpady. Kómeyine qara tasty tyghyndap, keptep tastaghanday. Beymaza kýide jatyp, úiyqtap ketken sekildi edi. Joq, mynanday sәtte úiyqtau qayda? Kózi ilinbepti. Úzaq ýnsiz jatty da qoydy. Bólmeden túra qashugha dәrmen joq. Qazir ghana kónilge perishtedey inkәrlik sezimin oyatqan eles qyz alqymnan alyp, buyndyryp óltire salatyn sekildi.

Ólim. Ne degen qorqynyshty edi? Mynau jatqan jeri kórge úqsap ketti. Qaranghy týnek – qabir. Barsa kelmeytin túnghiyq әlem. Qayta shyghar jol joq. Ajalmen jetektesip kete barasyng mәngilikke. Bit-ti. Tenizge batqan qara tastay joq bolasyn. Joq. Mynau ghalamat ghalamnan birde-bir belgi qalmaghan. Keshegi Núrlan atty bala erteng joq.

Qansha qoryqsa da, jon arqasynda jatqan qyzgha qarap kórgisi keldi. Aqtyq ret. Qyzdyng oiyna eshtene kirip shyqpaytyn sekildi. Jeti atasynyng ýiinde jatqanday pys-pys etip úiyqtap jatyr. «Ne de bolsa, anyqtap kóreyinshi» dep oilady. Bar kýshin jinap, aunap týsti. Tang da qylang bergen eken. Álsiz sәule bólmening qabyrghalaryna jaryqtyng dәnegin sebe bastapty. Joq. Eshtene kórinbeydi. Aynalasyna kóz jiberdi. Jym-jylas. Aqyryn kórpesin ózine qaray tartty. Jýregi jәne dir etti. Kórpesi auyrlap ketkendey. Jamylghysyn silkip qalghan edi, «miyau» dep qara mysyq edenge tórt ayaqtap týsti. Týnimen qoryqqany ózderining qara mysyghy eken.

***

Qaraqat kózdi qyzdyng úiqysy qanyp-aq qalypty. Kýndegisinen úzaq úiyqtasa kerek. Núrlan kórpeni serpip qalghanda, jýzin ystyq lep esip ótip, úipa-túipa bolghan shashyn odan әrmen qobyratyp jiberdi. Sonda da jata týskisi kelip edi, terezening arghy jaghynan mektepke asyqqan balalardyng dausyn estidi. «Ishinde inim men sinlim joq pa eken?» degen oimen atyp túryp, terezening erneuine jabysty. Joq. Auyr kýrsindi. Býgin taghy kóre almas pa ekenmin?

Aqyryn basyp ainanyng aldyna bardy. Kýndegi әdetimen túnghiyq, múndy janaryna úzaq qarap túrdy. Týpsiz tereng kózqarasynan ótken kýnning elesterin kórgendey boldy. Tamyljyta әn salghysy keldi. Ózgeler duyldap qol shapalaqtasa dep oilady. Búrynghyday. Múndy emes, quanyshty bir әndi bastady. Biraq әn aitugha baby joghyn týsindi.

Ózgelerge әli ólmegenin, tiri ekenin aiqaylap túryp aitqysy keldi. Shekarany boylap aghyp jatqan Sýmbe ózenine baryp shomylghysy keldi. Synyptas qyzdarmen syrlasqysy, syr aqtarysqysy keldi. Amal ne? Qarghys atqyr ayaday bes bólmeli ýiden úzap shygha almasyn sezdi. Sezdi de, auyr kýrsindi. Kýrsinisinen keudesin ot sharpyp ótkendey boldy. Aynalasyna kýmәndana kóz jiberdi. Eshkim joq eken. Ýy iyeleri múnyng kýrsingenin estise, taghy da ýreylener edi. Qyz eshkimdi qorqytqysy kelmeydi. Janaryna ainadan taghy da kóz jiberdi. Dombyghyp isip ketipti. Týnde nege sonsha egildim eken dep oilady. Nege jylaymyn? Nege? Óz súlulyghyna ózi súqtandy. Ózgeler kóre almaytyn, kórse de baghalay almaytyn súlulyghyna bolayyn...

Osydan dәl eki apta búryn búlay kýizelmeytin edi. Búlay ózin-ózi mýjimeytin. Nege kýizelsin? Ákesin kýnde kóretin. Sheshesi úiyqtaghanda bayqatpay baryp, janyna jatatyn. Anasy oyanbay túryp, tansәride óz bólmesine ketip qalatyn. Inisi men sinlisi de bes bólmeli ýide úlan-asyr toy qylghanday, әpter-tәpterin shygharatyn. Asyr salghan ekeuine syrttay qyzyqtaghannyng ózi nege túrady? Múnyng bólmesine jayshylyqta eshkim bas súgha bermeushi edi. Mazasyn da almaydy. Ózimen-ózi oy jetegine eretin. Balghyn balalyq shaghyna sayahattaydy. Ýiding dәl qasyndaghy mektepti, sol mektepte sabaq bergen ústazdardy, birge oqyghan synyptastardy oilaydy. Áldene esine týsip, kýlip jiberedi. Keyde múndanyp qalady.

Esik syqyr etti. Qyz demin ishine tartyp túra qaldy. Osy ýiding jana egesi, yaghny Núrlannyng anasy eken. Soqtyghysyp qalmayyn degen oimen aqyryn ghana búrysh jaqqa jylystap ketti. Balasy jatqan tósekti tez-tez jinastyra bastady. Ynyldap әn aityp jýr.

Jol jaqqa qaraymyn,

Sen joqsyn, araylym...

Qyz «nesine jetisip әn aitady eken?» dep oilady. «Tym qúrysa menikindey de dausy joq». Tósek-oryndy rettestirgennen keyin qaytugha ynghaylandy. Áldebireudi kýtkendey biraz túrdy. Birdemeni úmytqan sekildi. Sosyn terezege jaqyndap, mektep jaqqa qarady. Ánning qayyrmasyna keldi:

Keshikpey kelem dep en,

Men túrmyn elendeumen...

Qyz anasynday myna kisining qylyghyna kýlip jibere jazdady. Qyzyq. Bir qaraghanda aumaghan ózining anasy. Qúddy qúiyp qoyghanday. Qimyly da, Núrlangha degen kózqarasy da óz anasyn esine týsiredi. Tek, eki-ýsh kýn boldy, Núrlan mektepke ketisimen, «Tarih aghay» (tarih pәnining múghalimi Álendi oqushylar osylay ataytyn) birdeneden qúr qalghanday eki ókpesin qolyna alyp jetedi osynda. Apaydyng búltarghanyna qaramay, týrtkilep oinaghan bolady. Apay – on segizdegi qyz, Tarih aghay jiyrma bestegi jigittey keyipke enedi. Tarih aghay – mysyq, apay – tyshqan siyaqty. Tarih aghay tyghylghan bolyp, apaydy bas salady. Qúshaqtap erninen sýimek bolady. Apay alghashynda әielge tәn úyandyqpen qarsylasady. Biraq qarsylyq úzaqqa sozylmaydy. Tarih aghaydyng degeni bolady. Sosyn... Qyz odan әri qaraugha shydamay ózge bólmege ótip ketedi. Tas qabyrgha qyz ýshin bóget emes. Ar jaqtaghy dauys ap-anyq estilip túrady.

– Men osy sәtti on alty jyl kýttim, – deydi Tarih aghay...

Apay ernin tistelep, jylay beredi. Sol jylaspen qosa, rahattanghan bir dauys ta ýzdige shyghady.

Eles qyz da óz-ózine ie bola almay, ózimen-ózi arpalysady. Ómirinde bir ret, iyә, ómirinde bir jigitting qúshaghynda... Auyr kýrsindi. Áyelge tәn qyzghanysh sezimi oyanghanday. Bir ot túla boyyn kýidirip bara jatyr. Dereu qúlaghyn bitey qoydy. Bәribir estiledi. Ómirinde alghash ret erkek kindiktige, ózine bes jyl múghalim bolghan ústazyna qyzygha qarady. Apay týlki búlangha salyp jatyr. Tarih aghay býrkittey shýiligedi. Jemtigin jәukemdep jatyr. Eshteneden habary joq Núrlan esine týsti. Ol alansyz sabaqta otyrghan shyghar. Osyny oilap edi, Tarih aghaydy da, Núrlannyng anasyn da jek kórip ketti. Bәribir. Jek kórgenimen, eshtene ózgermeydi. Myna ómir qanday pәk bolsa, sonday las ekenin andady. Andady da, úzaq jylady.

***

Núrlan sabaqta úiyqtap qala jazdady. Qor ete týsken eken, qasynda otyratyn bala týrtip jiberdi. Selk etti. Qayda otyrghanyn oilap ýlgermedi. Du kýlki. Dәl qarsysynda qazaq tili múghalimi túr.

– Álimov, nege úiyqtap otyrsyn?

– Úiyqtap otyrghan joqpyn.

Synyptastary taghy da kýldi. Tu syrtynan bireui:

– Ol úiyqtap emes, qoryldap otyr, – dedi.

Dauys shyqqan jaqqa qarap edi, kim ekenin angharyp ýlgermedi. Ynghayy, әli úiqysyn asha almaghan siyaqty.

– Úiyqtap otyrmasan, men ne aityp jatyrmyn, qaytalashy...

Núrlan jerge kirerdey úyalyp, basyn sipalap túryp qaldy. Búghan renjigen múghalim:

– Týnimen shoshqa taghalaghansyng ba? – dedi.

Synyp taghy da kýlkige kenelip qaldy.

Búl ómirde elding kýlkisine, kelemejine qaludan artyq qorlyq joq. Tisin qansha qayraghanymen, amal qaysy? Qoldan keler qayran joq.

Basy salbyrap qashanghy túrsyn. Múghalim zildi dauyspen «otyr» dedi.

Otyryp edi, týndegi jaysyzdyq oiyna orala ketti. Jarymjan kónili qúlazyp sala berdi. Ýreyli oidan qashyp, terezening ar jaghyndaghy әlemge kóz jiberdi. Mektepting aldynda tereng oigha batqan hakim Abaydyng eskertkishi túr. Mynmen jalghyz alysqan ghúlama shynashaqtay balanyng múnyn týsiner me eken? Áy, qaydam...

Tas mýsinge jan bitip, sóilep ketetindey әser qaldyrady. Tipti jansyz eskertkishke qaraugha qaymyqty. Eger qaraytyn bolsa, eskertkishke til bitip, týndegining mysyq emes, beymәlim bir kýsh ekenin aitatyn siyaqty. Býgin týnde sol kýsh balany buyndyryp óltiretinin, sol ýshin býgin ol bólmede týnemeu qajettigin eskertetin siyaqty. Tas mýsinning artynda qaraqat kózdi, aq kóilekti qyz tyghylyp túrghan siyaqty. Áyteuir, siyaqty... siyaqty... siyaqty...

Basqa birdenemen aldanghysy keldi. Taghy da tereze jaqqa kónil audardy. Qúlpyrghan siyreni gýline úzaq qarap qalypty. Ar jaqta gýlden-gýlge úshyp-qonyp jýrgen aranyng dausy anyq estilip túr. Búl da bolsa, keshegi týndi úmyttyrugha medet bola alatyn shyghar. Kishkentay ghana tirshilik iyesi tynymsyz enbektenip jýr. IYә, búl da aldanysh bola almady. Týndegi beymaza shaq qaytadan esine týsti.

Súlu qyz. Shashy qanday edi, shashy? Qysqa ghana. Ózine jarasady eken. Qaraqat kóz. Qaydan kórdim? Qaydan? Joq әlde mýldem kórmedim be? Kórmesem, múnday kýige týser me edim? Kórsem... Óz ómirine kóz jýgirtti. Óz auylyna. Synyptastary... Joq, birde-bireuining janary keshegi qyzdyng kózine úqsamaydy. Jylap túrghan. Dәl sol qyzday shynayy egile jylaghan birde-bir jandy kórmepti. Týnde sol qyzdyng janarymen janary týiisip qaldy ghoy. Qara mysyqtyng kózi... Joq, mýmkin emes. Sonday pәk, sonday әdemi! Odan ary oilaudyng ózi ýreyli. Dir etti. Qasyndaghy dosy býiirinen týrtip qalghan eken. Keshe dәl osylay týrtpep pe edi?..

Qonyrau soghylypty...

***

Qyz terezeden syrtqa qarap túr. Alaqanday ghana auyl. Qily taghdyrlar. Bәrining ómirining bir úshyn osy bir auylgha kýrmep baylap qoyghanday. Alysqa ketedi. Qaytyp kelip jatady. Kelmeytinderi de bar. Oi, olardy qoyshy.

Ayaday auyldyng bәri bir-birin tanidy. Býgin bolghan jaydy erteng elding bәri estiydi. Áldebir syrdy býgip qalu mýmkin emes. Áne, kórshi ýiding qyzyl siyry tughan siyaqty. Keshe myna bir tústa jelindep jarday bolyp jýr edi. Býgin qoragha qarap mónireydi. Ynghayy, búzauy da enesin izdeytin shyghar. Ózi siyaqty. Anasyn oilady. Múny óldige sanap, denesin jerleuge әketkende qalay bozdap edi. Qasyna kelip: «Ana, jylamashy, men tirimin ghoy...» demek edi. Ýsh әiel denesin shomyldyrdy da, aq kebinge orady. Anau bir kórshi apa renishti keyippen: «Qap-ay, ә! Qyzdyng omyrauy men úyatty jerin jabatyn qolang shashy joq eken-au, múnday bolady dep kim oilaghan? Tipti qúlaghynyng tesigi de bitelip qalypty. Balalyq jasap, ózine-ózi qol júmsady-au! Endi janazasy da shyqpaytyn boldy. Alla aldynan jarylqaghay», – dedi. Sol-aq eken, kilem kóterip bes-alty er adam kirdi. Bәrin tanidy. Osy auyldyng aqsaqaldary. Múnyng denesin әlgi kilemge orady da, kóterip ala jóneldi. Qúr deneni kótergen aghalary men atalarynyng ayaghyna jabysyp, jylap keledi. «Áketpendershi denemdi... Men tirimin ghoy... Tirimin...». Osy sәtte bir top adam dauys salyp joqtau aita bastady da, múnyng jalynyshty ýni sol joqtaulargha jútylyp ketti. Elmen ilese tabaldyryqty attap edi, ar jaq qap-qaranghy әlem eken. Dereu keri qaytty. Óz ýii. Tabaldyryqtan taghy attady. Ýreyli dybystar. Shynghyryp jatyr. Jylap jatyr. Bireulerding denesin qúrt-qúmyrsqalar kemirip jatyr. Bireulerining moynyna әbjylandar oralyp alypty. Keri qaray bir qadam basty. Óz ýii. Anasynyng shashy jayylyp ketipti. Tura ózine qaray enirep jylap keledi eken. Qúshaqtay aldy. Dәl osy sәtte anasy talyqsyp qúlap bara jatty...

Kózine jas kelip qalyp edi. Kóshede jýgirip oinap jýrgen Didar men Túrysbekting dausy (kórshilerding balalary) kónilin bólip jiberdi. Sarytóbe jaqqa kóz jiberdi. Eh, inim men sinlim qayda jýr eken? Saghynypty. Olar kóshpegende osy ýidi qan bazargha ainaldyryp jatar edi. Oiynnyng týbin týsirer edi. Sóitip jýrip bir-birine renjip, jylap qalar edi. Tóbelesti bastaytyn da, bitiretin de, kýldiretin de, býldiretin de, quantatyn da, jylatatyn da – sotqar inisi. Búl shekisu úzaqqa barmaytyn. Sinlisi tez renjigenimen, tez uanatyn, tez jibiytin. Bir qarasan, soghysyp, endi birde týk bolmaghanday oinap kete baratyn. Ápkeleri syrtynan ghana qarap, baqylap túrushy edi. Sol bir kýnder baqytty shaqtar eken ghoy!.. Endi ol kýnder de qaytyp kelmeydi mәngilikke. «Esik aldyna shyghar ma edi?» dep oilady. Tabaldyryqtan ary attasa, kórge týskendey kýy keshetinin biledi. Dese de, esikting arghy jaghy – qaynaghan ómir. Tek sanylau tauyp, syghalaudan ózge qayran joq.

Mop-momaqan auyl. Qaymaghy búzylmaghan qazaqy orta. Mazasyz masasy da, «yz» etken shybyny da joq. Tek shekara boyyndaghy ózenning gýrili ghana tynyshtyqtyng kóilegin dar-dar jyrtady. Ermenning iyisi tanauyndy qytyqtaydy. «Bir týp jusan bolsa ghoy» dep armandaydy. Sol jusannan әkesining iyisin iyisker edi. Esik aldynda qaulap ósken alabotagha qarady. Bir týbin júlyp alyp, tanaugha tyghar ma edi?! Ermen iyisi. Ýp etken samal sol iyisti odan әrmen qúlpyrtyp jiberetin. Siyreni gýldegen kezde búl da gýldep shygha kelushi edi. Osy ýidi talay jigit tónirektep jýretin. Inisi men sinlisi kәdimgidey qyzghanyp, әpkesin qorityn. Ol dәuren de anau Sarytóbeden asyp ketipti-au...

Kórshi ýiding qyzyl siyry qoragha qarap taghy da bir mónirep qoydy...

***

Núrlan sabaqtan qaytqanda kýn tasbaqaday tyrmysyp jýrip, tas tóbege kóterilip qalghan edi. Týndegi qorqynyshty oidan arylayyn dedi. Arylmaghanda she? «Qoryqqangha qos kórinedi». Jigit emespin be? «On ýshte otau iyesi» deydi ghoy. On ýshing ne, baqanday on bestemin. Endi әkem de joq. Anama qorghan boluym kerek. Ol ýshin... Ony qoyshy. Bir qara mysyqqa bola elge kýlki bolarmyn. Ótkende auyl balalarymen...

IYә, jotadaghy qabirlerdi aralaghany esine týsti. Ezuine kýlki ýiirildi. Jany múrnynyng úshyna kelip, dalbalaqtap jýgirip edi-au... Búl da sol sekildi oqigha ghoy.

Auyldyng bas jaghynda Beltoghan atty kanal bar. Al Sýmbe ózeni shekaranyng ishinde. Beltoghan kanaly sol Sýmbeden bólinip shyghady. Auyldyng ong qaptaly – temir qorshau. Tek shekarashylardyng rúqsatymen ghana ótuge bolady. Auyldyng tómen jaghynda ýlken qaqpa bar. Shekaranyng ishine ótetin auyl adamdary sol qaqpadan kirip, sol qaqpadan shyghady. Ishke tek qújatpen ghana kirgizedi. Estiyar adam bolmasa, balalar óz betterimen ol jaqqa bara almas edi. Oinaytyn jer de tar. Tynysyndy taryltady. Auyldyng soltýstik-batysy – әigili Jabyrdyng jotasy. Sol jotalar kónilge medet. Amalsyzdan balalar Beltoghandy jaghalap ketetin.

Núrlandar da sol Beltoghan jaqta jýrgen edi. Ály jýgirip keldi. Búl ózi – qulau bala. Ne әzilin, ne shynyn angharu qiyn. Eki beti narttay bolyp, qyzaryp jýrgeni. Shygharmaytyn bәlesi joq.

– Balalar, beyitke baryp qaytayyq.

Balalar tóbeden týskendey úsynysqa antarylyp qalysqan.

– Ói, sen nemene, naghashyndikine baratynday aittyng ghoy, – degen Núrlan.

– Barsa nesi bar?! Qorqasyndar ma ne? Men qoryqpaymyn. Kim sujýrek qoyan bolsa, sol barmay-aq qoysyn, – dedi Ály Núrlangha qarap.

– Men qoryqpaymyn!

– Qorqasyn... Qoryqpasan, nan úrsyn deshi.

– Demeymin.

– Demesen, sujýrek qoyansyn...

– Al dedim: nan úrsyn.

– Sen nan úrsyn degen joqsyn. «Mnan» úrsyn dedin.

– Nan úrsyn dedim.

Núrlan shaqyldaghan myna pәleketti alqymnan alyp sybaghasyn berer edi. Amal ne? Ózi ózge auyldan kelgen. Myna balalardyng bәri Núrlangha batpay jýr. Bir shy shyqsa, jabyla ketui mýmkin. Saqtyqta qorlyq bolmaq emes. Amalsyzdan bәri qabirstandy betke alghan. Bәrining de jýregi lýpildep keledi. Ály erekshe mәz.

– Anau túrghan, iyә, ýlken kýmbez – osy beyitterding «bastyghyniki». Soghan baryp topyraq saluymyz kerek, – dep qoyady.

Sosyn ne kerek, mazarlardy aralap jýrip ýlken kýmbezge de jetken. Jete bergen kezde Ály taghy bir pәleni shyghardy.

– Osy kýmbezge bәrimiz amandasyp kiruimiz kerek, – dedi.

Endi sheginuge jol joq edi. Kirmeydi ekensin, mazaqqa qalasyn. Bir keregesi qaqyrap qalghan qabirding ishinen pyr etip torghay úshyp shyqsa da, jalpannan týsuing mýmkin. Balalar «pismillәsin» myng qaytara aityp, bir-birden mazargha kire bastady. Núrlan shetkerirek túr edi.

Jabyr-jabyr jotalardyng kórpesi salaq әielding jinalmaghan tósegindey úipa-túipa bolyp shashylyp jatyr eken. Taugha qaray kók esegimen Eleusiz shal «tompandap» barady. «Myna balalar ne istep jýr?» degendey anda-sanda qarap qoyady.

Núrlannyng janary balalar kezektese amandasyp kirip jatqan enseli kýmbezding qúlaghan qabyrghasyndaghy sanylaugha úmsynyp edi, tas tóbege kóterilip qalghan kýnge qaryqty. Qúlaghynyng týbinen Sýmbening súlu aghysy qytyqtaghanday boldy. Salqyn jel mazarlardan әldebir kýnirengen dybys shygharyp, qúlynday jýregin dirildetip, әldebir jyn-shaytannyng simfoniyasyn әueletip jatqan sekildi. Mazardyng qabyrghasyndaghy eskertkish tastaghy jazudy da ejiktep oqydy. «Qal-myr-za-úly Ne-sip-bek, 1931-1988 jyl, Dos-tar-y m-en ba-la-lar-yn-an». «Qúdaygha shýkir» dedi ishtey. Álipti tayaq dep biledi. Áytpese myna molanyng kimdiki ekenin de bilmes edi. Osy sәtte tanauynyng syryldap, pysh-pysh etkenin andady. Erkinen tys ala qashqan múrnynyng suyn jenimen kóldenendete sýrtip qoydy. Bú qabirding egesi – Nesipbek shal. Ózining topshylauynsha, ol kisi Núrlannyng eki jasynda dýnie salghan. Búl auylda kimning әkesi, ya kimning tuysy ekenin bir Qúday biledi. Kiru kezegi Núrlangha da kelipti. Ózgeler sekildi:

– Assalaumaghaleykým, ata, – degeni sol edi, ar jaqtan:

– Uәliksalam, – degen ýreyli dybys shyqty. U-shu. Azan-qazan. Bireu qúlap jatyr. Biri túryp ýlgerdi. Tórt-bes bala birden mazardyng esigine keptelgen. Bәrine jan kerek eken. Mazar-mazardyng ýstinen sekirip, sýrinip-qabynyp auylgha qaray dedektegen. Núrlan da ózgelerden qalyspady. Songhy kirgendikten esik jaqta túr edi. Esikten de birinshi shyqty. Tek qashyp kele jatyp, sheti týsip ketken bir qabirge shalynyp qúlady. Jýregining jarylyp ketpegenine qayran qaldy. Ol ne bolghanyn angharyp ýlgergenshe, ýstinen ýsh tórt bala ótip ýlgerdi.

Búl oqigha býkil auylgha jyr boldy. Bәrin úiymdastyrghan – Áli. Aldyn ala auyldyng ýlken jigitterimen kelisip alypty. Bir jýrek jútqany kýmbezding ishine baryp jatqan. «Uәliksalam» degen eshqanday әruaq emes, osy auyldaghy Ghaziz eken.

«Qoryqqangha qos kórinedi» degen osy. Sol kezde de aman qalyp edik. Endi nege ýreylenip jýrmin?» dep oilady Núrlan.

Ýiine keldi de, dereu kiyimin auystyrdy. Asyqpay otyryp týstendi. Balalarmen birge Beltoghangha baryp, sugha týsetin uaqyt bolyp qalypty. Kesh batqansha sol jaqta jýretin. Futbol, audaryspaq oinaydy. Kesh bata dinkelep kep qúlaydy. Býgin Beltoghangha barghysy kelmedi. Týndegi qanbaghan úiqynyng sazayyn bermek. Tósegin saldy da, jatyp qaldy. Kórpeni qymtap alghan balang jigitting myna qylyghyna qyzdyng kýlkisi keldi. Qazir asyqpay úiyqtap alsyn. Mazalamay-aq qoyayyn dep oilady.

***

Bәri neden bastalyp edi? Apasynyng kelgeninen. Jo-joq. Anasy әppaq kóilek әkelgen kýni. IYә, sol bir kýni jany bir keremet kýige enip edi ghoy. Shalyqtap jýrdi. Myna auylda, auyldy qoyyp, mynau ghalamda ózinen әdemi, ózinen súlu eshkim joq. Tek. Ras. Ýstine qúiyp qoyghanday edi kóilegi. Aynanyng aldyna jýgirip barghan. Ózin emes, perishteni kórgendey boldy. Kóilekting etegi qanday edi?! Jýrgen kezde gýlge úqsap ketetin. Týp-týzu ayaghyn aiqastyra basyp, bólmege syimay biraz jýrdi. Osy súlulyghymdy kórse ghoy dep oilaghan. Onyng atyn atamaq týgili, oilaugha qaymyghatyn-dy. Ishindegi búlqynghan sezimin bilip qoyatynday qysylatyn. Bilip qoysa, nәrkes sezimining kýl-talqany shyghatynday... Onyng ýstine qyz balanyn... IYә, onyng keybir qylyqtary Núrlangha úqsaushy edi. Dәl Núrlan sekildi úyang bolatyn. Ózimen-ózi ghana jýretin, qaq-soq minezi joq jigitti elding bәri únatatyn. Onyng aldynda keybir jas múghalimalar da ózderining ornyn úmytyp, qylymsy qalatyn. Núrlandiki sekildi balang múrty tebindep qalyp edi-au sol kezde... Múny óldige sanap, elding bәri osy ýige kónil aita kelgende... Óz oiymen ózi arpalysyp, myna bir búryshta úzaq oilanyp túryp edi-au... Qasyna baryp edi-au... Dәl sol kezde ol da sezgendey tike qarap edi-au... Kózinen bir tamshy ystyq jas... Qyz ózining oiynan shoshyp ketkendey boldy. Qaytadan kirshiksiz әppaq qarday kóilekti oilady. Sol kóilekti kie salyp, shyr kóbelek ainalghan-dy. «Adam kórki – shýberek». Múnday әdemi kiyimdi qoly jetkender ghana kiyedi.

Mektepke asyqty. Synyptastaryna aq kóilegin kórsetkisi keldi. Sonymen, sonymen alyp-úshyp mektepke barghan.

Bәri de kórgen týstey. Túlpar uaqyt ta zymyrap bara jatqanday. Sabaqqa da tiyanaqty dayyndalghan. Qyzdaghy ózgeriske býkil synyptastary tandana qarady. Sol kýni jigitter de әrneni syltauratyp, qasynan shyqpay qoydy. Tek qasynda otyratyn qúrbysy sabaqqa kelmey qalypty. Áuelgide orny bos siyaqty edi. Bir qarasa, sol bos oryngha kiymeshek kiygen әje otyryp alypty. «Búl әje mening qasymda nege otyr?» dep oilady. Ýzilis kezinde qúrbylarynan súrap edi, bәri qyzgha ýrke qarap, an-tang qalysty. Kelesi sabaqta da әlgi kempir ýn-týnsiz qasynda otyrdy da qoydy. Múnan ózge eshkim ol kisige nazar audaryp jatqan joq. Tipti synypqa ózge kempirding kirip ketkenin de elemeytin siyaqty. Qyz qorqa bastady. Sabaq bitip, ýige qaytqanda da kempir artynan bir eli qalmady. Ýige kele sala týstendi. Kempir qarama-qarsysyna kelip otyryp aldy. Dalagha bettep edi, ere shyqty. Esi auysqan janday auyldy kezip ketti. Kempir bir eli de qalar emes. Kólenkesindey ilbip ere berdi. Aqyry shydamay:

– Siz kimsiz? – degen.

– Ájenmin, Kýliya әjenmin, – dedi kempir tilge kelip...

Ákesining osydan otyz jyl búryn o dýniyelik bolghan sheshesi. Ózining әjesi. Qyz baqyryp jylap jiberdi. Aghyl-tegil... Qoryqqany sonshalyq – ne kórgenin aityp, kózine erik bergen.

Dәl sol sәtten bastap ómiri ózgerip sala berdi. Sodan keyin әkesi men sheshesi qyzdy qaratpaghan baqsy-balger, tәuip-qúshnash qalmady. Emshining bәri bar bәleni әppaq kóilekke japty. «Oqytyp tastaghan» deydi. Sony sheshesi tauyp alyp, qyzyna kiygizgen. Qyz elesten qútyla almasyn sezdi. Ýsh kýnnen keyin kórge de ýirenesin. Birte-birte ýirenise bastady. Osylay boluy kerek sekildi. Esh jeri auyrmaydy. Aqyl-esi týzik. Kerisinshe, sanasy búrynghydan da tazalana týskendey. Estigenin qaghyp alady. Bilmeytini joq. Tek. IYә, tek әjey ekeui ýige qamaldy. Dúrysy – qyzdy eshqayda qiya bastyrmaydy. Qyz eshqayda barmaghan son, әjey de ketpeydi. Bes bólmeli ýiding bir bólmesinde otyrady da qoyady. Oghan qyz ókpelemedi de. Zerikpeydi. Anyghy zeriktirmeydi. Qarap otyrmay óleng jazatyn boldy. Kýmbirletip kýy shertedi. Óleng jazbaydy, jazghyzady. Kýy shertpeydi, shertkizedi. Qonyr ýn qalyqtap shyghyp, úzaqqa samghaydy. Kýlli ghalamdy ýn besigine salyp terbetedi. Kýige qanat bitip, Sýmbening qos qyrqasyna qaray alyp úshady. Kýiding qos qanatyna әjesi ekeui minip alghan. Qos qyrqanyng ar jaghynan da osynday әserli muzyka estilip, janghyryp jatady. Shartas jaqtaghy eski qorymdardaghy әruaqtar «allahu әkbarlap» jatqanday bolady.

Ýsh ay uaqyttyng ishinde qyzdyng naqyshyna keltirip shertetin kýilerining sany tórt jýz jiyrma jetige jetti. Ájesi jazghyzghan ólendermen ýsh qalyng dәpterdi toltyrdy. Al әjesinen ýirengen әnderding sanyn eseptegen jan joq. Ýsh ay shyrqasang da, tauysa almaysyn. Ózi búrynnan biletin Qapez ben Shaltabaydy bylay qoyghanda, qazaqta әnshi men sal-seriden qisap joq eken. Olardyng ruhtary kelip, qyzgha bar ónerlerin ýiretedi. Ájesi qyzyqty qissalardy aitady. Keshegi dәstýrli әn dep jýrgenderimiz... IYә, avtorlary bar eken. Osynyng bәrin elge aitqysy keletin boldy. Biraq myna bólmeden shyghugha rúqsat joq. Bar bilgeni men bar ýirengeni osy bólmening ishinen úzay almaydy.

Bir kýni ontayly sәtti paydalanyp, dalagha shyghyp ketti. Óz ýilerining qorshaularyna japsarlastyra maldyng tezegin ýiip tastaushy edi. Sonyng ýstine shyqty da, konsert qoydy. Múny tyndaugha kelgenderding sanyn bir ghana Qúday biledi. Aynala elesterge tolyp ketti. Sol elesterding arasynda kórshiler de jýr. Qyz azghantay kórshilerding ózderinen әldeqanday ruhty elesterdi kóre almaytynyna ókindi.

– Sahnada Qazaqstannyng enbek sinirgen әrtisi Aygýl Serikqyzy...

Qyz ishtey bir kýlip aldy. Maghan múnday ataqtyng qajeti ne? Sonda da, telearnada әnshilerdi osylay tanystyryp jatady ghoy. Bir әn aitty... Eki әn... Ýsh... Býkil auyldyng aspany jyrgha bólendi. Ýsh әn – ýsh ólkeniki. Arqa, Syr, Jetisu... Dәl osy sәtte qyzdyng syrtqa shyghyp ketkenin bayqamay qalghan әkesi jetip keldi. Áp-әdemi konsertting byt-shyty shyqty. Áy-shaygha qaramay, dedektetip jeteley jóneldi. Qyz әn tyndaugha kelgen elesterden keshirim de súrap ýlgermedi. Ýige kirgen son, әkesi «syrtqa shyqpa» dep qatty úrysty.

Osylay kýnder algha oza berdi. Qyz ýshin bәri búrynghyday. Tek sabaqqa barmaydy. Elder «jyndandy» deydi. Jyndanghan ózderi. Tuystary kýn aralata jaghday súrap kelip jatqany bolmasa, deni sau. Kiyimi býtin. Kónili toq. Aqyl-esi de ornynda. Songhy ýsh aida boyyndaghy kómeski talantynyng kózi ashyldy. Tap-taza búlaq sekildi. Ol búlaqtan kýlli adamzat susyndasa da bolady.

Shóli qanady. Óshkeni janyp, ólgeni tiriledi. Ol talant kýnnen-kýnge shyndalyp jatyr. «Osylay adamdy qamap tastap, ónerdi óristetuge bolady eken ghoy» dep oilaydy.

Osy qazir әjey qayda? Kýn batyp barady eken. Qyz Núrlandy oyatpaqshy boldy. Beyuaqyt bolyp qalypty.

***

Núrlan oyanghanda kóz baylana bastaghan. Taghy da jata túrghysy keldi. Biraq, qaydam... Qazir óristen qoy keledi. Olardy bólip alyp, qoragha qamau kerek. Ýiding ishi de qarakólenkelenip qalypty. Kózin uqalap biraz otyrdy. Sosyn túra berip edi, qaq aldynan bir eles jýgirip ótti. Jýregi atqaqtap ketti. Qaytadan sylq etip otyra ketti. Maghan ne kórinip jýr? Maghan ne boldy? Bәlkim, keshegi oidan arylmaghandyqtan bolar dep oilady. Elemegensidi. Sәl otyrdy da, dalagha bettedi.

Auyl adamdary kezekpen qoy baghady. Áneugýni búlar jana ýige kóshkende tuystary «qoralaryng malgha tolsyn» degen niyetpen on shaqty túsaq ataghan edi. Mal úzap jayylghan kýni balalardyng tilegi oryndalady. Jota jaqqa baryp, oiynnyng qyzyghyna kiredi-ay deysin... Auyl balalary oiynnyng kórigin qyzdyryp jýrip key kezderi qoydyng kelip qalghanyn da andamay qalatyn. Ayaq asty u-shu bastalady da ketedi. «Áy, әlgi ong qúlaghy sholaq aq saulyq qayda?», «Ana qazaqy qoydyng qozysy adasyp qalypty, bar tauyp kel», «Áy, anau qoshqaryng býgin bizding qorada týnep shyqsyn»...

Osynday sózdermen birge qosamjarlasyp, qoy manyrap, siyr mónirep azan-qazan bolady. Osynyng ózi qyzyq. Núrlan býgin de qoydyng kesh keluin ishtey tilep kele jatyr. Býgin oiyngha barmady. Tym qúrysa bir-bir jarym saghat qúmardan shyghatyn.

Núrlandar osy auylgha kóship kelgeli, mine, on ýshinshi kýn. Erteng eki apta bolady. Biraq búryn da naghashylarynikine kep túratyn. Sondyqtan auyldy jarym-jartylay biledi. Týpkilikti kóship kelgen osy eki aptagha juyq uaqyt ishinde auyl balalarymen ýirenisip ketti. Balalar jaqsy ghoy. Soghysady. Ertesi tatulasyp, ary qaray oinap kete beredi. Kek saqtau degen joq. Al ýlkender... IYә, mysalgha әkesi men sheshesin alynyzshy. Ekeuine ne jetpeytin edi? Kýnde úrys, kýnde keris. Songhy eki jylda әkesi adam tanymastay ózgerdi. Búrynghy baqytty kýnderi úmyt. Múny moynyna mingizip alyp, arsalandap jýretin zingittey jigitting qúr sýlderi ghana qaldy. Kýnde auyldyng alqashtarynyng basyn qosady. Solarmen birge jýredi, solarmen birge ishedi. Auyldastary «alqash» dese de namystanbaydy. Sosyn ýige keledi de, sheshesin tepkining astyna alady. Núrlan osy uaqytqa deyin shydap keldi. Tek, ajyrasardyng aldynda... Ýige kirse, taghy da anasyn úryp jatyr eken. Jetip baryp, qolyna jarmasty. Masang әkesinde ne kýsh bar deysiz, júlyp aldy da, qalbalaqtatyp iyterip jiberdi. Sol-aq eken, әkesi:

– Ei, shata, sen mening balam emessin, bilesing be? Mening balam emessin! Menin...

Ákesi etbettey qúlady. Eki iyghy solq-solq etip, egilip jylap jatyr. Núrlan týk te týsinbedi. Mas adam ne demeydi? Ýiden shygha jónelgen. Kóshede biraz jýrip, ýige qaytty. Kelse, sheshesi buynyp-týiinip otyr eken. Sol kýni naghashysynyng ýiine kóship keldi. Qatty sharshapty. Ýlkender auyzghy bólmede әngimelesip otyrghan-dy. Úiyqtap ketti. Qansha uaqyt bolghanyn bilmeydi. Bireuding jylaghan dausynan oyanyp edi. Sheshesi eken...

– Ol kimge tartqanyn qaydam?.. Ynjyq emes, әiteuir. Minezi – dýt. Bir kýni bәrin bilip, óltirip qoysa qaytem? Sorlaymyn ghoy, sorlaymyn... Onsyz da on alty jyl sorlaghanym da jetedi...

«Ne jayynda aityp jatyr eken? Kim jayynda? A, ótkende kórshileri Baqarqúl әkesin ólgenshe sabap edi ghoy. Sheshem keterin ketip alyp, endi әkemdi uayymdap otyrghany nesi eken?» dep oilady.

Ar jaqtan Tarih aghay:

– Boldy, jylay bermeshi. Bәri artta qaldy, – degen.

Osynday oilarmen arpalysqan Núrlan Beltoghangha qalay jetkenin andamay qaldy. Býgin kýnde asyr salatyndardyng bәri tym-tyrys. Dónesteu jerde әngimening otyn tútatyp otyr eken. Núrlan da eriksiz qyzdy-qyzdy әngimege qúlaq týrdi.

***

Bes eshki. Shaytan adamdardyng kózine eshki bolyp kórinedi eken. Alghashqy әngime osylay bastaldy. «Qazir qoy keledi-au, sol qoydyng arasynda Sәmetting elu eshkisi bar-au... Sol eshkining beseui shaytan bolyp, myna balalardy qua jóneledi-au... Jo-joq... IYә, sóitedi.

Aytushy da, tyndaushylar da bireu «tәit» dese qasha jóneler edi. Biraq «tәit» dep aiqay salugha osyndaghy birde-bireuining jýregi daualamaydy. Kerisinshe, bir-birine anaghúrlym jaqynday týskisi keledi. Lýpildegen jýrekter, bir-birinen pana tileydi. Bir-birine qamal. Alghashqy hikaya ayaqtaldy. Biraq ekinshi bir bala eshki túyaqty súlu qyz turaly әngimeni bastap kep jiberdi.

Kishkentay jýrekter lýpildep, keudeni jaryp shygharday úrghylaydy. Oqigha qyzyqty әri ýreyli. Anau qorymdardan eshki túyaqty qyz kele jatqan siyaqty... Ol qyz osy әngimeni estip, qastarynda túrghan siyaqty... Qazir ony әngimelep túrghan bala sol qyzgha ainalyp ketetin siyaqty... Búl әngime de týgesildi. Qoydy úzata jayghan kýni otardyng bas-ayaghyn jinau qiyngha týsedi. Shamasy, býgin de sóitken-au... Qoy tezirek kelse bolatyn edi. Myna qarghys atqyr әngimelerdi tyndamay-aq qoyatyn. Balalardyng bәri osynday oilarmen ýrpiyisip túr edi. Kezekti әngimeni Ály bastady. Ásilinde, balalar múnday oqighalardy bastaghanda alghashqy әngimeshilderden asyp týskendi qalaydy.

– Núrlandar kóship kelgen ýidi bilesinder ghoy? – dep ainalasyna qoqilana bir qarap qoydy. Artynsha jarylghan ernin bir jalap alyp:

– Ol ýiden Núrәli aghalardyng nege kóship ketkenin estidinder me? – dedi.

Bәri jym-jyrt. Jana bir hikaya estiytinderin bilip, qúlaq týre qalysypty. Núrlan da әldeneni qalys estimeyin degendey entelep, Áliyding qasyna jaqyndady.

– Biz Quat ekeumiz dos boldyq qoy...

– Quat degening kim? – dedi Núrlan sózge kiyligip...

– Sen qúiysqangha qystyrylmashy, – dedi jaqtyrmay. – Quat degen – mening dosym... Senderding ýilerinde túrghan. Núrәli aghanyng balasy. Bir ay búryn qalagha kóship ketti. Ótken jyldary, biz altynshy, joq, besinshi, uje tórt jyl ótip ketipti ghoy... Besinshi synyp oqyp jýrgende Quattyng әpkesi asylyp óldi.

– Aygýl tәte, – dep eske saldy shetkerileu túrghan qara bala. Múnysy – Áliyding sózin rastaghany.

– Biz Aygýl tәtening kórshisimiz ghoy. Ol kisi jyndanardyng aldynda mynanday oqigha bolghan. Ájem erte túryp dalagha shyqsa, bizding esik aldynda әdemi әppaq kóilek pen tufly jatyr eken. Jap-jana, kiyilmegen. Ájem әlgi kiyimderdi kóripti de, oqytyp tastaghan shyghar dep laqtyryp jiberipti. Anau auyldyng shetindegi qara kempirding qyzy jynsoqty bolyp auyryp edi ghoy. Sol qara kempirding isi. Eger sol kóilekti mening әpkem kiygende, ol da jyndy bolyp keter edi, – dedi sary bala múrnyn jenimen sýrtip qoyyp.

Ály әngimesin jalghady:

– Sol kezde Aygýl tәtening asylyp qalghanyn alghash bolyp Quat ekeumiz kórdik. Quattardyn, qazirgi Núrlandardyng ýiinde tyghylmaq oinap jatqanbyz. Kóz júmatyn kezek Quatta edi. Aygýl tәte auyrghan son, eshqayda shyqpaushy edi ghoy. Sol bólmening esigin ashyp japtym da, shay ishetin as ýilerine kirip kettim. Quat kózin ashqan son, aldymen dybys shyqqan jaqtan izdeydi dep oiladym. Oilaghanymday-aq, Quat birden Aygýl tәtening bólmesine kirip ketti. Meni izdey bastady. Shifonerding ishinde shyghar dep oilap, ashyp qalsa...

Shynghyrghan dauys shyqty. Qorqyp ketip, әlgi bólmege men de kirip bardym. Betinde ainasy bar kip-kishkene shifonerding ishinde Aygýl tәte asylyp túr. Moynynda anasynyng beldigi.

– Shyn aitshy, sen sony kórding be? – dep shulasty balalar.

– Mening aitayyn degenim búl emes, – dedi Áli. Balalar demderin ishterine tartyp, tynyshtala qalysty.

– Atam aitty. Osydan ýsh apta búryn Quat Aygýl tәte asylyp ólgen bólmege kirse, tórde suretterdi shashyp tastap әpkesi otyr eken. Qatty shoshynsa kerek. Talyp qalypty. Oqys shyqqan dauystan sekem alyp, әke-sheshesi jýgirip barsa, Quat súlap jatyr deydi. Al Aygýl tәte eshtene bolmaghanday ar jaghynda kýlimsirep otyr eken. Búl kóriniske shydamaghan әke-sheshesi Quatty alyp, syrtqa qaray túra qashady. Dereu moldagha kisi jýgirtedi. Quat әzer degende esin jinaydy. Molda kelip әlgi bólmege kirse, Aygýl tәte ketip qalypty. Tek suretter shashylyp qalghan eken.

Núrlan ózine ne bolghanyn anday almady. Denesinde jan joq. Jýregi atqaqtap túr. Ayaqtary dirildep, buyndarynan әl kete bastady. Keshegi aq kóilekti, qaraqat kózdi súlu Aygýl degen qyz eken ghoy. Ol qyzdy men týnde kórdim dep aitugha batpady. Tek súlq týsip, otyra ketti. Qansha otyrghanyn ózi de bilmeydi. Áyteuir, túla boyyn bir ýrey biylep alghanyn sezdi.

***

Taghy da týn. Óli tynyshtyq. Menireu bólme. Kózge artyq eshtene týspegenimen, bir elesting barlyghy anyq. Bir eles. Núrlan býgin sheshesining qasyna jatpaq boldy. Biraq... Sheshesi túrmaq, ózgening qoynyna enip ketse de, ýreyden qútylmasyn bildi. Qap-qaranghy bólmede Aygýl jýrgen sekildi. Múny shap berip ústap alatyn sekildi. Taghy da dónbekship jatyr. Sanasy tap-taza. Oyau. Managhy әngimeden keyin úiyqtap kóriniz. Keshe ghana emes, býgin de aldynan jýgirip ótpedi me eles? Qazir bәrin sheshesine aitar ma edi? «Qoy, ózi jarymjan adamdy qinamayyn» dep oilady. Qinamayyn. Ne de bolsa, taghdyrdyng jazghanyn kórermiz. Dónbekshigen sayyn temir tósek shiqyldap dybys shygharady. Búl da ýreyge ýrey qosyp, mazany alady. Núrlan ózining bir tyghyryqqa tirelgenin andady. Tyghyryq emey nemene? «Myna ýiden kósheyik» der edi. Oghan qauqary jete me? Jetpeydi.

Qazir kýy talghaytyn kez emes. Ákesin oilady. Ol nege menen suyndy? Nege meni jek kórip ketti? Nege? Jatyn bólmening esigi ashylghanday boldy. Núrlan jastyqtan basyn júlyp aldy. Áppaq kóilekti perishte qyz kýlip jiberdi.

– Qoryqpa, Núrlan...

Núrlan tilin jútyp qoyghanyn andady. Shynghyryp jiberer edi. Shama da qalmaghan. Túla boyyn diril basqan. Suyq sugha týsip, kýnge qyzdyrynghanda, jaghy-jaghyna tiymey osylay qalshyldaushy edi.

– Men de sen siyaqty pendemin. Eki ayaqty. Tek elder óldi eken dep oilaydy. Men ólgen joqpyn...

Senbedi. Jayshylyqta kózge kórinbeytin eles qyzdyng dausy da tartymdy eken. Bólmeden qashyp ketkisi keldi. Biraq ayaghynda әl joq. Erkine baghynar emes. Qyzdyng sózin estimeyin degen oimen qolyn qúlaghyna aparmaq edi. Erkine kónbedi.

Núrlangha endi bәribir edi. Ály aitqan Quat sekildi talyp-aq qalar edi. Talmady. Aq kóilekti qyz qasyna kelip otyrdy. Ýrey de seyile bastaghanday. Kәdimgi synyptasy qasyna kelip otyrghanday әserge bólendi. Áldene dep til qatqysy kelip edi. Biraq tili de yryqqa kónbedi.

– Núrlan, sen qoryqpa! Men saghan tiyispeymin. Tek jýreging jarylyp ketpesin. Qoryqpa...

Nesine qorqady endi. Bolary boldy, boyauy sindi. Endi bәrin de biledi. Myna qyz buyndyryp óltirse de maqúl.

Qyz Núrlannyng qolynan shap berip ústay aldy. Tartyp almaq edi, shamasy kelmedi. Nәzik sausaqtar shyrmauyqtay shyrmala qalypty. «Múnyng qanday oiy bar eken?» dep oilady. Qanday oiy bar?..

Onan keyingi jaydy esine týsirse, sengisiz. Oilaudyng ózi ynghaysyz. Týnimen Núrlan elesting degenine kóndi. Eles degen aty. Áytpese kýn astyndaghy Kýnekey qyzdyng naqsýieri boldy sol týni. Netken ýreyli, netken lәzzatty týn... Ystyq qúshaq... Bal erin... Uaqyt shirkining de diyirmenning tasynday shyr ainalsa kerek. Ótti de ketti. IYә. Qolynan shap berip ústaghan kezde beker-aq qoryqqan eken. Qyz el oilaghanday qorqynyshty eles emes eken. El oilaghanday jyn da, shaytan da emes. Tap-taza perishte. Perishte bolghanda da... IYә, perishtelerding perishtesindey... Ómiri jar qúshaghyn kórmegen balang jigit pen boyjetkenning baldәureni osylay tez zuyldap óte shyghady dep kim oilaghan... Núrlannyng beti qyzaryp ketti. Ózining oiynan ózi úyalghanday.

Qúshaghyna týnde Eles-qyz engen edi. Oyanghanda Eles-әiel jylap jatty. Júbatar edi. Tili әli kýrmeuli eken.

***

Eles-әiel oyanghanda sәske týs bolyp qalypty. Keshe qyz edi. Gýli ashylmaghan. Býgin tanymy men kózqarasy ózgergen. Ómirge basqasha qaraydy. Aynanyng aldyna bardy. Beti narttay qyzaryp ketipti. Aynadaghy óz súlulyghyna ózi súqtandy. Jalanash denesinde bir min joq. Qarasa kóz toymaydy. Keshe ghana eshkimge kereksizdey seziletin edi. Endi ony qúshatyn qúshaq bar. Onyng zandy egesi bar. Túla boyyn balqytqan jas jigitting tegeurini de osal emes eken. Tarih aghay men Núrlannyng sheshesining arasyndaghy ahual óz basyna búiyrghanyna sene alar emes. «Áyel baqyty degen osy eken-au» dep oilady. Keshe Núrlan ýreyden arylyp, demige iske kiriskende, kórshi bólmede jatqan enesi estimesin degendey kórpeni tisteley bergen. Sonda da әlsiz ynyranghan ýn boyyn balqytyp, denesine qan jýgirtkendey bolyp edi. Búl qúshaqta mәngi jatugha da «ket әri» emesin sezindi.

Qanday baqytty! Kózine bir tamshy jas keldi. Bir tamshy jas. Oiy búzylyp ketti. Oiyn búzghan kórshi bólmedegi jay edi. Tarih aghay taghy kelgen be? Apyr-topyr. Týndegi jay kýndiz qaytalanyp jatyr. Bú joly «ne degen kisiler?» dep jazghyra almady. Búl degen baqyt qoy! Árkimnin-aq baqytty bolugha haqy bar. Qyz jýgire basyp, tósegining janyna bardy. Áppaq kóilegi men tufliyin kiyip aldy. Dәl osy sәtte ýige Núrlannyng kirip kele jatqanyn bayqady.

Dereu aldynan shyghyp, ýige kirgizbey qoymaq boldy. Tarih aghay men anasynyng arasyndaghy jaghdaydy Núrlan kórmeui kerek. Dalagha shyghar syrtqy esikting tabaldyryghyn attap edi, qap-qaranghy әlem. Qabir azabyn tartyp jatqan әruaqtardy kórip, shoshyp ketti. Shynghyrghan dauystar sanagha ýrey úyalatady eken. Dereu keri qaytty. Qazir ghana kórgen qorqynyshty әlemning esigi aiqara ashylyp, ar jaqtan Núrlan kirip keldi. Esikting kózindegi Eles-әielin kórip, jýregi dir ete týsti. Eles-әiel: «Núrlan, syrtqa shygha túr», – degenshe bolmady, Núrlan ishte әldene bolyp jatqanyn týsindi. Ayaq kiyimin sheshpek edi. Ayaq astynda ýlken er adamnyng tuflii amandyq súrasqanday telmire qalypty. Oilanugha múrsha joq. Dereu anasynyng bólmesine jýgirip bardy. Áueli «anam asylyp qalghan shyghar» dep oilap edi. Búl oy qaydan sap ete qaldy? Belgisiz. Tórge ozdy. Sheshesining bólmesinde әldekimning dausy jarqyn-jarqyn estiledi. Esikti shalqalata ashyp kep qaldy. Ýsh úiyqtasa týsine kirmeytin jay. Tarih aghay men anasy bir tósekte jatyr. Ómirde múnan asqan qorlyq bolar ma? Dereu keri búryldy. Syrtqa qaray túra jýgirdi. Qaq aldynan Eles-әieli shyqty. Qaydan alghany belgisiz, qolynda jip. Qaraqat kózinen mólt-mólt etip tamshylar tamyp jatyr. Dereu әlgi jipti alyp, asylyp ólmek boldy. Tarih aghay men sheshesi kiyinip dalagha shyqqansha, qoradaghy dingekke buynyp ta ýlgerip edi. Eles-әieli múny ajaldan arashalap alghysy kelgendey moynyndaghy jippen alysady. «Rayynnan qayt» degendey jalynyshty kózben qarap qoyyp, buynghan jipti sheship әure. Dәl osy sәtte Tarih aghay da jetip ýlgerdi. Asylyp túrghan jipti pyshaqpen kesti de, dereu kóz aldynda bir tauyqty buyndyryp, óltirip jiberdi. Osynyng bәrin әp-sәtte oryndady. Bayghús tauyq ajalmen qansha arpalyssa da, jene almady. Núrlan ózin úmytyp, tauyqty ayap ketti. Búl sәtte úiqy da qysqan eken. Úiyqtap barady. Joq әlde, oyau ma edi?..

***

Tanghajayyp bir әlem. Ertegiler elinde jýr. Sheksizdik. Qúrsauly jany bostandyqqa shyqqan. Erkin. Qayghysyz. Múnsyz. Ghalamat. Keremet. Ghajap. Qús sekildi. Úshyp jýr. Qonghysy kelmeydi. Qonghysy. Aynalasy týgel kempirqosaq. Jap-jasyl әlem. Jaynap túr. Aynaladan jylylyq seziledi. Eles-әieli ekeui qol ústasyp alyp, búlttardyng ýstinde úshyp jýr. Úshyp. Ólim degen sonshalyqty qorqynyshty emes eken. Tómenge qarady. Sheshesi... Tarih aghay... Anasy zar enireydi. Tarih aghay óli denesine su býrkip jatyr. Qorqynyshty... Órt sóndirgendey jýzi totyghyp ketken. Bәrine ózi kinәli ekenin sezedi. Anasyn júbatugha da әli keler emes. Al myna jaqta shat-shadyman. Kýlki. Mәngilik tynyshtyq. Jandary rahattana qalyqtaydy.

Bir әlem men ekinshi әlemning arasy múnday jaqyn bolar ma? Tym jaqyn. Biraq alys. Kókten qúiylghan núr ózine magnitshe tartady. Sol tartylystyng qúshaghyna qaray samghap keledi. Samghap. Kózding úshynda beykýnә auyl, sheshesi, Tarih aghay, synyptastary, kórshileri qalyp barady. Qosh deuge de shamalary joq. Taghdyrdyng degenine kóne salatyn siyaqty. Dәl osylay boluyn búrynnan-aq kýtip jýrgendey. Kenet núrly jol qaq aiyryldy. Biri jerge, naqtyraq aitqanda, óli denesine baghyt týzep, biri kókke jol tartty. Qos qarlyghashtay ekeuining joly ekige bólindi. Qas qylghanday Núrlandy jerge, qyzdy aspangha qaray alyp úshty. «Ketpeshi» dep aiqaylady. Jylady. «Ketpe. Meni de ala ket. Men seni...» Onan arghysyn aita almady. Jylap jatyp oyanyp ketti. Áppaq bólmede jatyr eken. Qasynda sheshesi. Aq halatty dәriger shyghyp bara jatyr. Kýbir-kýbir, gýmbir-gýmbir. Sheshesi sóilep jatyr. Týsinip bolmaydy. Dauys ta birte-birte túnyqtala bastady.

– Balam-au... Ol sening әkeng ghoy. Áken. Men saghan on bes jyl boyy aita almaghan syrym edi ghoy. Álen, Álen, iyә, Tarih aghayyng – sening әken. Sening әken... Men beybaq...

Onan arghysy taghy da estilmey ketti...

***

Eles-әiel taghy da ainagha qarady. Kózi kýlbiltelenip ketipti. Núrlan asylyp qalghan kezde dalagha qalay atyp shyqqanyn oilady. Sengisiz. Shynghyrghan dauysqa da, beline oratylghan jylangha da qaramady. Lapyldaghan otty beluardan keship, Núrlannyng qasyna jetken. Moynyndaghy jipke jarmasqan. Mandayynyng sory bes eli eken. Jar qúshaghyn bir-aq kýn kóremin dep kim oilaghan? Eger Núrlandy ajaldan arashalap almaghanda, qazir qasynda jýrer me edi?

Núrlan joq. Bes bólmeli ýreyli ýide ýreyli eles qana bar. Mynau әdemiliging kimge dәri? Búryn tek inilerin, әke-sheshesin ghana saghynar edi. Búlargha Qúday qosqan jary da qosyldy. Núrlan, Núrlanym! Saghynysh degenning ne ekenin saghynghan jan ghana týsinedi. Sal-serilerding sher tarqatar bir әnin aitpaq edi. Kónil hoshy kelmedi. «Qarghys atqyr ýiden kóshemin» dep Núrlannyng anasy jýkterin jinastyra bastaghan. Núrlan emhanada. Qansha jataryn bir Qúday biledi. Eles-әielin izdey me, joq pa? Ol arasy belgisiz. Ájesin oilady. Ol kisi qayda jýr eken? Osy bólmedegi shifonerge asylyp qalghan kezde qasynda edi. Sodan keyin joq boldy. Ol kisi bolsa, zerikpes edi. Qazir әn ýirenip otyrar edi. Kýy tartqyzar edi. A, aitpaqshy óner ýirenuden mәn qaldy ma? Eles-әiel óz ýirengenin ózgege ýiretpese, ne qajettiligi bar onyn?! Onsyz da osy bes bólmeli ýide biraz jaqút tottanyp jatqan joq pa? «Ótkende suretterdi shashyp, kózge kórinip nem bar edi?» dep oilady. Osy ýide ekenimdi bildirmesem, eshkim de kóshpes edi ghoy. Inilerimdi kýnde kórip jýrer edim. Auyr kýrsindi. IYesiz qalghan dangharaday ýy de auyr bir dem alghanday boldy.

***

Sýmbe ózeni tynymsyz aghady. Tynymsyz. Uaqyt ta sonday. Zamananyng tenizine aghysyn-
daghynyng baryn qúiyp jatyr. O shirkininiz kemerine tolyp, asyp-taspaydy. Simire beredi, simire beredi. Bolghan oqigha. Qazirgi kózqaraspen qarasanyz, bolmaghan, boluy da mýmkin emes. Núrlan eshkimge tis jarmaydy. Jarugha da qúlyqty emes. Emhanadan tәuir bolyp shyqqannan keyin anasy biraz baqsy-balgerdin, emshi-qúshnashtyng aldyn kórsetti. Bәrining aitatyny bir sóz: «Qasiyetti jerdi basyp ketipti». Ol qay jer ekeni de esinde. Áliyding shataghynyng arqasynda molagha amandasyp kirgennen keyin, jan úshyra qashpap pa edi? Dәl sol sәtte sheti qaqyraghan qabirge ayaghyn súghyp almap pa edi? Óz esebinde sol sәt... Sodan keyingi ýreyli kýnderge de sebepker – sol jer. Qazir qúlan-taza aiyqqan. Oquyn da bitirdi. Almatyda joghary oqu ornyn tәmamdady.

Sheshesi men әkesi qosylghan. Endi ol – Tarih aghay emes. Áke. Biraq Núrlannyng moyyndaghysy joq. Tek ózinen aumay qalghan inisine qarap ishtey moyyndaydy. Qoyshy. Uaqyt shirkinde toqtau bar ma? Bes bólmeli ýy de, ýreyli eles te úmyt. Eh, biraq úmytylmaytyn jaylar da bola beredi. Key kezde óz-ózine syimay ketedi. Ýreyli ýige kirip barmaqqa bel baylaydy. Eles-әielmen tildespek bolady. Oghan jiger qayda? Onsyz da әreng sauyqqanda, sau basyna saqina tilep ne kerek? Ýreyli ýiden kóshkenderine toghyz ay bolghan kezde Eleusiz shal әlgi ýiding esigining aldynan sәby tauyp alypty. Ol kezde Núrlan on birinshi synypqa kóshken. Shyryldap jylap jatyr eken. «Púshpaghy qanamaghan әieli bauyryna basypty» desedi júrt. Endi bireuler «Ol balany Almatygha aparyp, jetimder ýiine ótkizip jiberipti. Al ýiindegi kishkentay Eleusiz shaldyng nemeresi eken. Almaty jaqta túratyn inisi alghashqy nemeresin «bauyryna bassyn» dep aghasyna beripti» deydi.

Núrlan mektepti bitirgen kýni balany baryp kórmek boldy. Biraq jýregi daualamady.

Núrlan Almatygha birjola ketti. Enbek demalysyn alghanda ghana, jylyna bir mәrte ghana auylgha kelip qaytady.

El ósek aitpasa túra ala ma? Bes-alty jyl ótpey jatyp, júrt taghy bir әngimening shetin shygharghan: «Eleusiz shaldyng balasy nyshanaly eken. Arqasynda qanat bar. Ony kiyimmen jasyryp qoyady-mys. Týbinde bir jerden shyghayyn dep túrghan bala. Asa zerek. Bilmeytini joq».

Múny estigen Núrlan birjola rayynan qaytty. Lajy bolsa, balany kórmey-aq qoygha bekindi.

Qalalyq Núrlan keyde auyr kýrsinedi. Kóktem kelgende basqasha bir kónil-kýimen jýrushi edi shalyqtap. Jer jipsy bastaghaly jany jaralanyp, ózin qoyargha jer tappay jýr. «Bir ret auylgha baryp qaytsam qalay bolady eken?» dep oilady.

Keldi. Auylmen qauyshty. Ákesi... Sheshesi... Bәri birsydyrghy ómir sýrip jatyr eken. Inisi bir top dostarymen ýige kirdi. Balalar japa-tarmaghay qol berip amandasyp jatyr. Ánebir bala inisinen aumaydy eken-au. Jýregi alqymyna tyghyldy. Qaraqat kóz. Qaydan kórdim? IYә, ýreyli ýidegi әppaq kóilek kiygen perishte keyipti arudyng kózi. Balaqaydan «kimning balasysyn?» dep súray almady. Onsyz da belgili edi.

Auyldyng bas jaghyndaghy búrynghy ýreyli bes bólmeli ýy jaqqa jýrip ketti. Barsa... ýy joq. Orny ghana túr. Búzyp tastapty. Múnday jaqsy bolar ma? Núrlannyng moynyna mingen auyr jýk syrghyp týskendey boldy. Biraq jan dýniyesi órtenip bara jatyr edi. Áppaq kóilek, әppaq qyz, әppaq arman qayda eken? Beltoghan jaqqa qarap edi, bir top bala jýgirip barady. Ol balalardyng ishinde inisi men ózining túnghyshy ketip bara jatqanyn andady. Andady da, arttarynan túra jýgirdi.

Áppaq kóilek kórinbeydi, biraq qaraqat kóz bar, sol sәbiylerding ishinde!

***

Biyl demalysym kóktem mezgilimen oraylas keldi. Auylgha bardym. Bir top balalarmen Núrlan oinap jýr eken. Múnysy maghan ersi kórindi. «Au, Núrlan, qalaysyn?» – dep aiqay saldym. Ol meni birden esine týsire almady, bilem. Múny qaydan kórdim degendey úzaq qarap túryp qaldy. «Núrlan, tanymadyng ba? Men Áliymin ghoy», – deymin yrjalaqtap. Qalay tanymaydy? Qandy kóilek joldasym ghoy ol. Ázer esine týsirse kerek. Biraz oilanyp túrdy da:

– Áli, osy sen әppaq kóilekti perishte kórding be? – dedi.

– Kórmegende she? Almatyda solardyng ortasynda jýrmin ghoy, – dedim ózimshe masattanyp...

– Ony aitpaymyn. Álgi auyldyng jogharghy jaghyndaghy búzylghan ýidegi she? Bir kezderi biz kóship baratyn. Sening Quat degen dosyng kóship ketetin...

– Ol ýide perishte bar ma edi? – deppin men týkti de týsinbey.

Núrlan qolyn bir siltedi de, oiynnyng qyzyghyna týsken top balanyng ishine kirdi de ketti. Olar Núrlandy jatyrqamaytyn siyaqty.

Kórshi ýide túratyn Eleusiz shaldyng balasyna qarap:

– Dostaryng maghan ókpelep qaldy-au deymin, – dedim.

– Jyndy ghoy ol, – dedi taq-túq etip... – Jyn-dy» – dedi taghy da dausy dirildep. – Maghan ylghy da «Sen aq kóilekti perishteden tudyn, sening anannyng aty – Aygýl» dey beredi, – dedi búrtiyp.

Jýregim tónkerilip bara jatqanday boldy.

Men sonau bir jyly qoy kýtip túrghan kezde Aygýl tәte jayly ýreyli әngimeni oidan shygharyp aityp edim...

Qanat ÁBILQAYYR

2010 jyl

Abai.kz