Qazaq handyghynyng 550 jyldyghyna arnalghan «Úly Dala eli» respublikalyq tarihiy-mәdeny ekspedisiya 11 qyrkýiek kýni bir mezgilde Astana, Aqtau, Pavlodar qalalarynan bastau alyp, Manghystau, Atyrau, Batys Qazaqstan, Aqtóbe jәne Qyzylorda oblystarynda kóshin jalghaghan bolatyn. Al 1 qazan kýni tarihy tanymy mol keruen bizding ónirge at basyn tiredi. Syr elinen kelgen delegasiya mýshelerin Týrkistan qalasyndaghy Qoja Ahmet Yassauy kesenesining aldynda kýtip aludan bastalghan shara tórt kýnge jalghasyp, 4 qazan kýni Jambyl oblysyna attandy, - dep jazady "Ontýstik Rabat" gazeti.

Ekspedisiyany «Úly Dala eli» dep atauynda da ýlken mәn-maghyna jatyr. Elordadaghy Tәuelsizdik sarayynda Qazaq handyghynyng 550 jyldyq mereytoyyna arnalghan saltanatty jiynda memleket basshysy N.Nazarbaev: «Qúrmetti aghayyn, bizding qasiyetti jerimizdi yqylym zamandardan beri Úly Dala dep, al babalarymyzdy Úly Dalanyng úrpaqtary dep ataghan. Biz – solardyng jalghasymyz. Úly Dalanyng múragerlerimiz. Osynau ken-baytaq Úly Dalanyng kóginde halqymyzdyng baq júldyzy bolyp, jana Qazaqstan dýniyege keldi. Bizding Qazaqstanymyz úly isterding úiytqysy bolghan – Úly dala eli. Búl – bizding taghdyrymyz. Búl – bizding tandauymyz. Mәngilik elimizde beybitshilik pen bereke bola bersin! Halqymyz aman bolsyn!» – degen edi. Elbasymyzdyng búl sózinen tarihymyzdyng keshe ghana bastalmaghanyn, onyng týp-tamyry 2 myng jyldyqtan astam uaqytta jatqandyghyn, al etnikalyq atauyn alghan qazaq handyghynyng ózine 550 jyl tolghandyghyn menzep otyrghanyn anyq angharugha bolady. Osynday tarihy qúndylyqtardy óskeleng úrpaqtyng sanasyna siniru maqsatynda respublikalyq tarihiy-mәdeny ekspedisiyasy qúryldy. Onyng maqsaty men manyzdylyghy da osy bolatyn.

Saghynghaly SANDYBAYÚLY, OQMPU-ning prorektory, tarih ghylymdarynyng doktory, professor, ontýstik-qazaqstandyq ekspedisiyanyng mýshesi:

– Elbasy mereyli merekeni toylau iydeyasyn der kezinde kóterdi. Úiymdastyrylghan ekspedisiya tarihy taghylymy erekshe, bereri kóp is-shara boldy dep anyq aita alamyn. Bizding bir bayqaghanymyz, últtyng tútastyghy berik eken. Elimizdi meken etip jatqan әrbir últtyng tarihymyzgha bey-jay qaramaytyny bayqaldy. Sondyqtan aldaghy kýnderde de últtyng birtútastyghyn kýsheytip, ruhany birlestikti nyghaytyp, óskeleng úrpaqtyng otansýigishtik qasiyetin arttyratyn múnday sharalar jalghasa berse degen tilek bar.

Týrkistan – ruhany astana

Bizding delegasiya ruhany astanamyzda Syr elinen kelgen qonaqtardy kýtip alghannan keyin, ekspedisiyanyng qos tarap ókilderi aldymen tarihy oryndy aralap, babalar ruhyna taghzym etti. Sodan song Týrkistan sazdy-drama teatrynyng Qazaq handyghyn qúrudaghy Kerey men Jәnibek handary jayyndaghy teatrlandyrylghan qoyylymyn tamashalady. Merekelik jiynda sóz alghan Týrkistan qalasy әkimining orynbasary Tәjibek Músaev atalmysh sharanyng manyzdylyghyna toqtalsa, Qyzylorda oblysy delegasiyasynyng jetekshisi Aygýl Saghymbay «Úly dala eli» respublikalyq tarihiy-mәdeny ekspedisiyasynyng simvoly – biregey kýndelik kitapty bizding delegasiyagha tapsyrdy. Teatrlandyrylghan qoyylymnan keyin qonaqtardyng qatysuymen baspasóz konferensiya-sy ótti. Konferensiya barysynda tarih ghylymynyng mamandary tarapynan keleli oy aitylyp, tarih betterinde eskerilmey, týgendelmey jatqan tústar tizbekteldi.

Otyrarda Úly әl-Faraby tughan

Týrkistandaghy konferensiya-dan song ekspedisiya mýsheleri qyzylordalyq qonaqtardy shygharyp salyp, Otyrar audanyna jol tartty. Atalmysh audanda Arystanbab, Qúrban ata, Ózbekәli Jәnibekov kesenelerine ziyarat etti. Ziyarat kezinde kóne qalada jýrgizilip jatqan arheologiyalyq júmystar da tanys-tyryldy.

Otyrar turaly sóz bolghanda úly ústaz Ábu Nasyr әl-Faraby babamyz oigha orala ketedi. Onyng esimi Otyrarmen qatar aitylady desek te bolady. Ekspedisiya mýsheleri Ábu Nasyr әl-Farabiyding múrajayyna baryp, tarihy jәdigerler men qúndy kitaptarmen tanysyp, úly ghalymnyng topyraghynda búghyp jatqan syrlargha qanyqty.

Otyrardaghy ekspedisiya mәdeniyet sarayynda jergilikti júrtshylyqpen kezdesuge úlasty. Kezdesu kezinde audan әkimining orynbasary Ryskeldi Álish ónirding býgingi tynys-tirshiligi jayly sóz qozghady. Shara barysynda «Úly Dala tarihy» men «Qazynaly ontýstik» kitaptarynyng kezekti shygharylymy otyrarlyqtargha tartu etilip, ekspedisiya mýsheleri tarapynan respublikalyq búl sharanyng manyzdylyghy aityldy. Osy rette jergilikti ónerpazdar әl-Faraby ómirining songhy sәtterinen әserli teatrlandyrylghan kórinis qoyghanyn aita ketken jón.

Ordabasyda birlik pen ruhany birlestikting tuy tigilgen

«Úly Dala eli» ekspedisiyasy Ordabasy audanyndaghy saparyn Temirlan auylyndaghy Qajymúqan atyndaghy oblystyq sport múrajayynan bastap, jauyryny jer iyiskemegen baba ruhyna qúran baghyshtady. Ziyarattan song ekspedisiya audandyq mәdeniyet ýiinde túrghyndarmen kezdesti. Búl kezdesude audan әkimi Samat Saparbaev aimaqtyng tarihyna toqtalyp, toylanyp jatqan merekening manyzdylyghyn aishyqtap berdi. Is-shara barysynda Áz Tәukening «Jeti jarghysy» jayyndaghy qoyylymy jinalghan qauymgha tartu etildi. Óz kezeginde ekspedisiya jetekshisi, oblys әkimi apparatyna qarasty «Qoghamdyq kelisim» mekemesining basshysy Erbol Bayqonaqov Últ josparyndaghy «Birtektilik pen birlik» baghyty boyynsha «Mәngilik el múraty – el birligi» taqyrybynda sóz sóiledi.

Mәdeniyet ýiindegi kezdesuden keyin top mýsheleri 1726 jyly ýsh jýzding basy qosylyp, birlik pen ruhany birlestikting tuy tigilgen Ordabasy tauyna bet aldy. Atalmysh tauda el tizginin ústaghan ýsh jýzding bii bas qosyp, býkil qazaq dalasyn júmyldyryp, jongharlargha qarsy birigip kýres jýrgizu maqsatynda kenes ótkizgen edi. «Kýltóbening basynda kýnde jiyn» degen sóz osydan qalsa kerek. Sapar barysynda «Ordabasy» tarihiy-mәdeny últtyq qoryghynyng basshysy Shahar Qanazarúly qasiyetti jerding býgingi jay-kýii jayly syr shertti.

Kenes ISMAYLOV, oblystyq «Yjnyy Kazahstan» gazeti redaktorynyng orynbasary, ontýstik-qazaqstandyq ekspedisiyanyng mýshesi:

– Búl ekspedisiyanyng sayasy manyzdylyghy óte joghary. Qyzylorda, Ontýstik Qazaqstan, Jambyl oblystary elimizde tarihy eskertkishter kóp shoghyrlanghan ólkeler bolyp sanalady. Búl ónirlerde ayaq basqan jerde tarih jatyr. Kezinde «Mәdeny múra» baghdarlamasy ayasynda tarihtyng talay tylsym betteri ashylghan edi. Býgingi ekspedisiyalyq joryq ta «Mәdeny múra» sekildi tarihymyzgha serpin beredi dep oilaymyn. Dәl solay bolu ýshin kómilip jatqan múralardy tek zerttep qana qoymay, ony elge tanystyru jaghyn da jaqsylap jýzege asyru kerek.

Bәidibekte túnghan tarih jatyr

Bәidibek audanyna taban tiregen ekspedisiya mýsheleri eng aldymen Domalaq ana men Bәidibek ata kesenelerine ziyarat etti. Ármen qaray top mýsheleri Shayandaghy Appaq Ishan medresesine bas súghyp, múrajaydaghy tarihy jәdigerlerge qanyqty. Arheologiyalyq qaz-balardan tabylghan qysh ydystar, qúmyralar, qyshtan jasalynghan búiymdar VIII-XIII ghasyrlardan syr shertedi.

Ádettegidey ekspedisiyanyng kelesi otyrysy audandyq mәdeniyet ýiinde jalghasyn tapty. Basqosu barysynda audan әkimining orynbasary Áyten Temir mereyli mereke ayasynda ekspedisiyalyq sapardy qoldaytyndaryn jetkizdi. Óz kezeginde top jetekshisi Erbol Bayqonaqov «Tendessiz syi» aksiyasy ayasynda jergilikti kitaphanagha kitaptar tartu etti.

Sozaq – alghash islam núry tógilgen aimaq

Sozaq audanyna sapar shekken ekspedisiya Sholaqqorghan auy-lyna atbasyn búryp, «Jastar» sayabaghyndaghy Kerey men Jәnibek handargha qoyylghan eskertkishke gýl shoqtaryn qoydy. Eng alghash sóz alghan audan basshysy Maqsat Isaev әr tasy syr shertetin teriskeyde әli de ashylmay jatqan qúpiyanyng kóp ekendigin algha tartty.

Jospardaghyday audandyq kitaphanagha qúndy dýniyelik kitaptar tapsyrylghan son, top mýsheleri Sozaq auylyna bet týzedi. Óz dәuirinde belgili qalalardyng biri bolghan shahardyng orny býgingi kýnde talay tarih betterin jasyryp, ýiilgen qúm kómip jatyr. Kóz tastap, kónil jýgirtip qaraghan jangha, әli de bolsa týbegeyli zertteudi qajet etetini bayqalyp túrghanday.

Top mýsheleri Sozaqtaghy saparyn Qarabura men Haqnazar hannyng kesenelerine baryp, babalar ruhyna taghzym etumen ayaqtady.

Shymkent qalasyna taban tiregen ekspedisiya mýsheleri eng aldymen Otyrar kitaphanasynda ziyaly qauym ókilderimen kezdesip, odan keyin sapar barysyn Mәrtóbemen jalghastyrdy. Sóitip, oblysymyzdyng tarihyn tórt kýn boyy týgendegen ekspedisiyasy jýrisi ayaqtaldy. Al kýndelik-kitap 6 qazan kýni Jambyl oblysyndaghy Merki audanyna jetkizildi.

Ádilhan ABAYÚLY

Abai.kz