قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا ارنالعان «ۇلى دالا ەلى» رەسپۋبليكالىق تاريحي-مادەني ەكسپەديتسيا 11 قىركۇيەك كۇنى ءبىر مەزگىلدە استانا، اقتاۋ، پاۆلودار قالالارىنان باستاۋ الىپ، ماڭعىستاۋ، اتىراۋ، باتىس قازاقستان، اقتوبە جانە قىزىلوردا وبلىستارىندا كوشىن جالعاعان بولاتىن. ال 1 قازان كۇنى تاريحي تانىمى مول كەرۋەن ءبىزدىڭ وڭىرگە ات باسىن تىرەدى. سىر ەلىنەن كەلگەن دەلەگاتسيا مۇشەلەرىن تۇركىستان قالاسىنداعى قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىنىڭ الدىندا كۇتىپ الۋدان باستالعان شارا ءتورت كۇنگە جالعاسىپ، 4 قازان كۇنى جامبىل وبلىسىنا اتتاندى، - دەپ جازادى "وڭتۇستىك رابات" گازەتى.

ەكسپەديتسيانى «ۇلى دالا ەلى» دەپ اتاۋىندا دا ۇلكەن ءمان-ماعىنا جاتىر. ەلورداداعى تاۋەلسىزدىك سارايىندا قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان سالتاناتتى جيىندا مەملەكەت باسشىسى ن.نازارباەۆ: «قۇرمەتتى اعايىن، ءبىزدىڭ قاسيەتتى جەرىمىزدى ىقىلىم زامانداردان بەرى ۇلى دالا دەپ، ال بابالارىمىزدى ۇلى دالانىڭ ۇرپاقتارى دەپ اتاعان. ءبىز – سولاردىڭ جالعاسىمىز. ۇلى دالانىڭ مۇراگەرلەرىمىز. وسىناۋ كەڭ-بايتاق ۇلى دالانىڭ كوگىندە حالقىمىزدىڭ باق جۇلدىزى بولىپ، جاڭا قازاقستان دۇنيەگە كەلدى. ءبىزدىڭ قازاقستانىمىز ۇلى ىستەردىڭ ۇيىتقىسى بولعان – ۇلى دالا ەلى. بۇل – ءبىزدىڭ تاعدىرىمىز. بۇل – ءبىزدىڭ تاڭداۋىمىز. ماڭگىلىك ەلىمىزدە بەيبىتشىلىك پەن بەرەكە بولا بەرسىن! حالقىمىز امان بولسىن!» – دەگەن ەدى. ەلباسىمىزدىڭ بۇل سوزىنەن تاريحىمىزدىڭ كەشە عانا باستالماعانىن، ونىڭ ءتۇپ-تامىرى 2 مىڭ جىلدىقتان استام ۋاقىتتا جاتقاندىعىن، ال ەتنيكالىق اتاۋىن العان قازاق حاندىعىنىڭ وزىنە 550 جىل تولعاندىعىن مەڭزەپ وتىرعانىن انىق اڭعارۋعا بولادى. وسىنداي تاريحي قۇندىلىقتاردى وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ ماقساتىندا رەسپۋبليكالىق تاريحي-مادەني ەكسپەديتسياسى قۇرىلدى. ونىڭ ماقساتى مەن ماڭىزدىلىعى دا وسى بولاتىن.

ساعىنعالي ساندىبايۇلى، وقمپۋ-ءنىڭ پرورەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، وڭتۇستىك-قازاقستاندىق ەكسپەديتسيانىڭ مۇشەسى:

– ەلباسى مەرەيلى مەرەكەنى تويلاۋ يدەياسىن دەر كەزىندە كوتەردى. ۇيىمداستىرىلعان ەكسپەديتسيا تاريحي تاعىلىمى ەرەكشە، بەرەرى كوپ ءىس-شارا بولدى دەپ انىق ايتا الامىن. ءبىزدىڭ ءبىر بايقاعانىمىز، ۇلتتىڭ تۇتاستىعى بەرىك ەكەن. ەلىمىزدى مەكەن ەتىپ جاتقان ءاربىر ۇلتتىڭ تاريحىمىزعا بەي-جاي قارامايتىنى بايقالدى. سوندىقتان الداعى كۇندەردە دە ۇلتتىڭ بىرتۇتاستىعىن كۇشەيتىپ، رۋحاني بىرلەستىكتى نىعايتىپ، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ وتانسۇيگىشتىك قاسيەتىن ارتتىراتىن مۇنداي شارالار جالعاسا بەرسە دەگەن تىلەك بار.

تۇركىستان – رۋحاني استانا

ءبىزدىڭ دەلەگاتسيا رۋحاني استانامىزدا سىر ەلىنەن كەلگەن قوناقتاردى كۇتىپ العاننان كەيىن، ەكسپەديتسيانىڭ قوس تاراپ وكىلدەرى الدىمەن تاريحي ورىندى ارالاپ، بابالار رۋحىنا تاعزىم ەتتى. سودان سوڭ تۇركىستان سازدى-دراما تەاترىنىڭ قازاق حاندىعىن قۇرۋداعى كەرەي مەن جانىبەك حاندارى جايىنداعى تەاترلاندىرىلعان قويىلىمىن تاماشالادى. مەرەكەلىك جيىندا ءسوز العان تۇركىستان قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى تاجىبەك مۇساەۆ اتالمىش شارانىڭ ماڭىزدىلىعىنا توقتالسا، قىزىلوردا وبلىسى دەلەگاتسياسىنىڭ جەتەكشىسى ايگۇل ساعىمباي «ۇلى دالا ەلى» رەسپۋبليكالىق تاريحي-مادەني ەكسپەديتسياسىنىڭ سيمۆولى – بىرەگەي كۇندەلىك كىتاپتى ءبىزدىڭ دەلەگاتسياعا تاپسىردى. تەاترلاندىرىلعان قويىلىمنان كەيىن قوناقتاردىڭ قاتىسۋىمەن ءباسپاسوز كونفەرەنتسيا-سى ءوتتى. كونفەرەنتسيا بارىسىندا تاريح عىلىمىنىڭ ماماندارى تاراپىنان كەلەلى وي ايتىلىپ، تاريح بەتتەرىندە ەسكەرىلمەي، تۇگەندەلمەي جاتقان تۇستار تىزبەكتەلدى.

وتىراردا ۇلى ءال-فارابي تۋعان

تۇركىستانداعى كونفەرەنتسيا-دان سوڭ ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى قىزىلوردالىق قوناقتاردى شىعارىپ سالىپ، وتىرار اۋدانىنا جول تارتتى. اتالمىش اۋداندا ارىستانباب، قۇربان اتا، وزبەكالى جانىبەكوۆ كەسەنەلەرىنە زيارات ەتتى. زيارات كەزىندە كونە قالادا جۇرگىزىلىپ جاتقان ارحەولوگيالىق جۇمىستار دا تانىس-تىرىلدى.

وتىرار تۋرالى ءسوز بولعاندا ۇلى ۇستاز ءابۋ ناسىر ءال-فارابي بابامىز ويعا ورالا كەتەدى. ونىڭ ەسىمى وتىرارمەن قاتار ايتىلادى دەسەك تە بولادى. ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ مۇراجايىنا بارىپ، تاريحي جادىگەرلەر مەن قۇندى كىتاپتارمەن تانىسىپ، ۇلى عالىمنىڭ توپىراعىندا بۇعىپ جاتقان سىرلارعا قانىقتى.

وتىرارداعى ەكسپەديتسيا مادەنيەت سارايىندا جەرگىلىكتى جۇرتشىلىقپەن كەزدەسۋگە ۇلاستى. كەزدەسۋ كەزىندە اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى رىسكەلدى ءالىش ءوڭىردىڭ بۇگىنگى تىنىس-تىرشىلىگى جايلى ءسوز قوزعادى. شارا بارىسىندا «ۇلى دالا تاريحى» مەن «قازىنالى وڭتۇستىك» كىتاپتارىنىڭ كەزەكتى شىعارىلىمى وتىرارلىقتارعا تارتۋ ەتىلىپ، ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى تاراپىنان رەسپۋبليكالىق بۇل شارانىڭ ماڭىزدىلىعى ايتىلدى. وسى رەتتە جەرگىلىكتى ونەرپازدار ءال-فارابي ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتتەرىنەن اسەرلى تەاترلاندىرىلعان كورىنىس قويعانىن ايتا كەتكەن ءجون.

ورداباسىدا بىرلىك پەن رۋحاني بىرلەستىكتىڭ تۋى تىگىلگەن

«ۇلى دالا ەلى» ەكسپەديتسياسى ورداباسى اۋدانىنداعى ساپارىن تەمىرلان اۋىلىنداعى قاجىمۇقان اتىنداعى وبلىستىق سپورت مۇراجايىنان باستاپ، جاۋىرىنى جەر يىسكەمەگەن بابا رۋحىنا قۇران باعىشتادى. زياراتتان سوڭ ەكسپەديتسيا اۋداندىق مادەنيەت ۇيىندە تۇرعىندارمەن كەزدەستى. بۇل كەزدەسۋدە اۋدان اكىمى سامات ساپارباەۆ ايماقتىڭ تاريحىنا توقتالىپ، تويلانىپ جاتقان مەرەكەنىڭ ماڭىزدىلىعىن ايشىقتاپ بەردى. ءىس-شارا بارىسىندا ءاز تاۋكەنىڭ «جەتى جارعىسى» جايىنداعى قويىلىمى جينالعان قاۋىمعا تارتۋ ەتىلدى. ءوز كەزەگىندە ەكسپەديتسيا جەتەكشىسى، وبلىس اكىمى اپپاراتىنا قاراستى «قوعامدىق كەلىسىم» مەكەمەسىنىڭ باسشىسى ەربول بايقوناقوۆ ۇلت جوسپارىنداعى «بىرتەكتىلىك پەن بىرلىك» باعىتى بويىنشا «ماڭگىلىك ەل مۇراتى – ەل بىرلىگى» تاقىرىبىندا ءسوز سويلەدى.

مادەنيەت ۇيىندەگى كەزدەسۋدەن كەيىن توپ مۇشەلەرى 1726 جىلى ءۇش ءجۇزدىڭ باسى قوسىلىپ، بىرلىك پەن رۋحاني بىرلەستىكتىڭ تۋى تىگىلگەن ورداباسى تاۋىنا بەت الدى. اتالمىش تاۋدا ەل تىزگىنىن ۇستاعان ءۇش ءجۇزدىڭ ءبيى باس قوسىپ، بۇكىل قازاق دالاسىن جۇمىلدىرىپ، جوڭعارلارعا قارسى بىرىگىپ كۇرەس جۇرگىزۋ ماقساتىندا كەڭەس وتكىزگەن ەدى. «كۇلتوبەنىڭ باسىندا كۇندە جيىن» دەگەن ءسوز وسىدان قالسا كەرەك. ساپار بارىسىندا «ورداباسى» تاريحي-مادەني ۇلتتىق قورىعىنىڭ باسشىسى شاھار قانازارۇلى قاسيەتتى جەردىڭ بۇگىنگى جاي-كۇيى جايلى سىر شەرتتى.

كەڭەس يسمايلوۆ، وبلىستىق «يۋجنىي كازاحستان» گازەتى رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى، وڭتۇستىك-قازاقستاندىق ەكسپەديتسيانىڭ مۇشەسى:

– بۇل ەكسپەديتسيانىڭ ساياسي ماڭىزدىلىعى وتە جوعارى. قىزىلوردا، وڭتۇستىك قازاقستان، جامبىل وبلىستارى ەلىمىزدە تاريحي ەسكەرتكىشتەر كوپ شوعىرلانعان ولكەلەر بولىپ سانالادى. بۇل وڭىرلەردە اياق باسقان جەردە تاريح جاتىر. كەزىندە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا تاريحتىڭ تالاي تىلسىم بەتتەرى اشىلعان ەدى. بۇگىنگى ەكسپەديتسيالىق جورىق تا «مادەني مۇرا» سەكىلدى تاريحىمىزعا سەرپىن بەرەدى دەپ ويلايمىن. ءدال سولاي بولۋ ءۇشىن كومىلىپ جاتقان مۇرالاردى تەك زەرتتەپ قانا قويماي، ونى ەلگە تانىستىرۋ جاعىن دا جاقسىلاپ جۇزەگە اسىرۋ كەرەك.

بايدىبەكتە تۇنعان تاريح جاتىر

بايدىبەك اۋدانىنا تابان تىرەگەن ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى ەڭ الدىمەن دومالاق انا مەن بايدىبەك اتا كەسەنەلەرىنە زيارات ەتتى. ارمەن قاراي توپ مۇشەلەرى شايانداعى اپپاق يشان مەدرەسەسىنە باس سۇعىپ، مۇراجايداعى تاريحي جادىگەرلەرگە قانىقتى. ارحەولوگيالىق قاز-بالاردان تابىلعان قىش ىدىستار، قۇمىرالار، قىشتان جاسالىنعان بۇيىمدار VIII-XIII عاسىرلاردان سىر شەرتەدى.

ادەتتەگىدەي ەكسپەديتسيانىڭ كەلەسى وتىرىسى اۋداندىق مادەنيەت ۇيىندە جالعاسىن تاپتى. باسقوسۋ بارىسىندا اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى ايتەن تەمىر مەرەيلى مەرەكە اياسىندا ەكسپەديتسيالىق ساپاردى قولدايتىندارىن جەتكىزدى. ءوز كەزەگىندە توپ جەتەكشىسى ەربول بايقوناقوۆ «تەڭدەسسىز سىي» اكتسياسى اياسىندا جەرگىلىكتى كىتاپحاناعا كىتاپتار تارتۋ ەتتى.

سوزاق – العاش يسلام نۇرى توگىلگەن ايماق

سوزاق اۋدانىنا ساپار شەككەن ەكسپەديتسيا شولاققورعان اۋى-لىنا اتباسىن بۇرىپ، «جاستار» ساياباعىنداعى كەرەي مەن جانىبەك حاندارعا قويىلعان ەسكەرتكىشكە گۇل شوقتارىن قويدى. ەڭ العاش ءسوز العان اۋدان باسشىسى ماقسات يساەۆ ءار تاسى سىر شەرتەتىن تەرىسكەيدە ءالى دە اشىلماي جاتقان قۇپيانىڭ كوپ ەكەندىگىن العا تارتتى.

جوسپارداعىداي اۋداندىق كىتاپحاناعا قۇندى دۇنيەلىك كىتاپتار تاپسىرىلعان سوڭ، توپ مۇشەلەرى سوزاق اۋىلىنا بەت تۇزەدى. ءوز داۋىرىندە بەلگىلى قالالاردىڭ ءبىرى بولعان شاhاردىڭ ورنى بۇگىنگى كۇندە تالاي تاريح بەتتەرىن جاسىرىپ، ۇيىلگەن قۇم كومىپ جاتىر. كوز تاستاپ، كوڭىل جۇگىرتىپ قاراعان جانعا، ءالى دە بولسا تۇبەگەيلى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىنى بايقالىپ تۇرعانداي.

توپ مۇشەلەرى سوزاقتاعى ساپارىن قارابۋرا مەن حاقنازار حاننىڭ كەسەنەلەرىنە بارىپ، بابالار رۋحىنا تاعزىم ەتۋمەن اياقتادى.

شىمكەنت قالاسىنا تابان تىرەگەن ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى ەڭ الدىمەن وتىرار كىتاپحاناسىندا زيالى قاۋىم وكىلدەرىمەن كەزدەسىپ، ودان كەيىن ساپار بارىسىن مارتوبەمەن جالعاستىردى. ءسويتىپ، وبلىسىمىزدىڭ تاريحىن ءتورت كۇن بويى تۇگەندەگەن ەكسپەديتسياسى ءجۇرىسى اياقتالدى. ال كۇندەلىك-كىتاپ 6 قازان كۇنى جامبىل وبلىسىنداعى مەركى اۋدانىنا جەتكىزىلدى.

ءادىلحان ابايۇلى

Abai.kz