Adamzat ózin sanaly eseptegenimen, tarihyndaghy myndaghan qyrghyn soghystar onyn  da «djungly zanymen» ómir keship kele jatqanyn kórsetedi. Ayyrmasy – óz jyrtqyshtyghyn aqtau ýshin týrli syltaular tabatyndyghy. Sonyng biri – kýshi basymdau halyqtyng ózge bir etnosty «tarihta eleuli ister jasamaghan, kesh payda bolghan kemshin últ, sol sebepti óz erkimen ómir sýruge tiyisti emes» degendey pikir taratyp, jaulap aluy. Áriyne, eski jazba derekterde aty men isteri tanbalanghan halyqtargha basqynshylyq osynday syltaumen jasalmaydy. Múnday qiyanatqa, negizinen, tarihyndaghy týrli jaghdaylarmen ózining etnostyq atauyn ózgertken halyqtar úshyraydy. Mysaldy jaqynnan izdesek, osynday «jas etnos» qataryna 15-ghasyrda Joshy úlysynan (Altyn ordadan) bólinip, ózderine jana, tarihta kezdespegen laqap atau alghan Noghay, Ózbek, Qazaq halyqtary iligedi. Búghan Qazaq handyghynyng qúryluynyng 550 jyldyghyn atap ótu arqyly ózimiz sebep jasap otyrsaq, ózge halyqtar «olay emes edi» dep arhivterdi aqtara qoymaydy.

Mәskeude bir tarihshygha qazaq etnosy 550 jyl búryn «joqtan payda bola qalmaghanyn», últymyzdyng negizi Shynghys hannyng basshylyghymen 13-ghasyr basynda Mәngi el memleketin qúrushy, tipti, odan búryn da memleketter qúrghan taypalardan túratynyn týsindirmek bolghanmyn. Ol seninkiremey, ózge memleketter tәjiriybesinen birqatar mysal aitty. Reseydegi Vyatka qalasy ertedegi vyatich, Tveri qalasy men oblysy tiyver taypasynyn, al beride, 1916 salynghan Murmansk qalasy ugro-finndik murom taypasynyng atymen atalghan eken. «Murom ormany» da bar. Bizdegi Qanjyghaly Bógenbay, Qarakerey Qabanbay degendey, orys anyzdaryndaghy Iliya-Muromes osy taypadan kórinedi. (Bibliyalyq «Iliya» atyna qaray búl anyz osy ólke hristian dinin qabyldaghannan song payda bolghan synayly). Mәskeu qalasy (oblysy) da ugro-finndik moksha (mokseli) taypasy atauynan payda bolghan eken. Germaniyadaghy Saksoniya, Prussiya, t.b. oblystardyng da ertedegi germandyq  saks, pruss taypalarynyng attary ekenin bilemiz. AQSh-taghy kóptegen shtattaryna osy elding bayyrghy halqy – ýndis taypalarynyng attary berilgen: Dakota shtattary – lakota, Montana – montanie, Ayova – kayova, Chikago – chikaso taypasynyng aty eken. Kanada astanasy Ottava qalasy da ýndis taypasynyng atauy. Tipti, qazirde Resey iyeligindegi alyp ólke Sibiri – IH ghasyrda Edil ózenining orta túsyn meken etken týrkting Suvar taypasynyng atynan tughan. Osynau eldi meken ataulary ertedegi әlgi ru-taypalardyng otandary dәl osy ólkeler ekenin bildirip túr.

     Mәskeulikke sózimdi dәleldey týspekke men de kóne tarihnamalarda jazylghan  rulardyng atauyn Qazaqstan jerinen izdegen edim, esime Balqash qalasyna jaqyn  Soltýstik Qonyrat qalashyghy týsti. Alayda, ol oryssha «Kounrad» delinipti. Ózim tughan Matay stansasy әr qartada kórsetile bermeydi. Negizgi rudyng bir bútaghy ghana bolghandyqtan eski shejirelerde de jazylmaghan. Ár elding tarihshylaryn Qazaqstangha jetektep әkelip kóshe aralap: «Qaysyng Nayman, qaysyng Kereysin?» – deu qolaysyz sharua. Sondyqtan ózge júrtqa (ózimizge de) Qazaqtyng «jas etnos» emes, tamyry ejelden bar ekenin kórsetip nasihattar útymdy joldardy izdeu qajet. Meninshe, sonyng biri – Qazaqstan geografiyalyq kartasynda halqymyzgha qatysty, kóne tarihnamalarda jazylghan, әlem tarihshylary qanyq ataulardy mýmkindiginshe mol kórsetu.               

«Oghyz-namada» bayandalghanday, baghzy zamandarda Týrkistan ólkesinde bolghan ózara (azamattyq) soghystan song Oghyz handy qoldap qasynda bolghan bes taypadan qazir qazaq qúramynda bary Qanly men Qypshaq. Al Oghyz hangha baghynbay shyghysqa ketip jana jyl sanaugha deyingi 209 jyly Hunnu imperiyasyn qúrushy týrkterding bas, biyleushi taypasy Qiyat (Qiyan, qytay tarihnamalarynda Huyani, týrkting «qúighan» sózi), odan taraghan kóptegen rulardan Qonyrat, Qoralas ta qazaq ishinde bar. Shyghystaghy Hunnu imperiyasymen bir zamanda elimizding qazirgi territoriyasynda Qanly jәne Ýisin memleketteri bolghany búrynghy-songhy kóptegen tarihshylar enbekterinde jazylghan. Ertis pen Dunay ózenderi aralyghyndaghy alyp territoriya H-ghasyrdan Deshti Qypshaq atalghany ayan. Osy birlestikte bolghan týrk taypalary býginde әrtýrli ózge etnonimder alghanda, «qypshaq» atauy tek qazaq qúramyndaghy ruda saqtalypty. Qazaq halqynyng qúramyndaghy Jalayyr (Yaghlaqar) taypasynyng atauyn 8-ghasyrda Úiyghyr qaghanatynyng (qazirgi Mongholiya-Manjúriya jerinde) qúryluyna baylanysty kezdestiremiz. Rashid ad-dinning 1310 jyly jazylghan «Jamigh at-Tauarihynda» da Jalayyrlar Qidan memleketine, Shynghyz han tarihyna qatysty aitylghan. «Jamigh at-Tauariyh» jәne basqa da Shynghyz han tarihy jayyndaghy shejirelerde Nayman men Kerey rulary turaly onynshy ghasyrdan bastap molynan bayan etilgen.

      Endeshe, eski tarihnamalarda jazylyp, әlem tarihshylaryna belgili bolghan osy  Qanly, Ýisin, Qiyat, Jalayyr, Nayman, Kerey, Qypshaq, Qonyrat ataularymen nege Qazaqstandaghy oblys, audan, eldi mekenderdi atap, Qazaq etnosyn tarihta әigili osynau taypalardyng qúryp otyrghanyn ashyp kórsetpeske. Mysaly (shartty týrde bolsa da)  Qaratal ózeninen Altay tauyna deyingi jerdi Nayman úlysy, Qaratal men Ile ózeni aralyghyn Jalayyr úlysy, Ile men  Shymkent qalasy (?) aralyghyn Ýisin úlysy (Dulat úiysy), odan Janaqorghangha deyin Qonyrat úlysy dep atasa bolady. Otarshyldyq kezeng belgisi «Qyzylorda» atauynan qútylyp, oblys atyn osy ólkede ejelden handyq qúrghan ru atymen «Qanly úlysy» dep, al sany azdyghyna qaray osynda túratyn Qiyat ruyna qala aty (Qyzylorda) berilgeni jón. Kerey men Qypshaq, әlemdik tarihta aty mәshhýr bolghan basqa da ru ataularymen, qazirgi qonystanuyna qaray úlys, úiys (audan) attaryn ataugha bolady. Mysaly, qazirgi Panfilov audanyn nege «Alban-Suan úiysy» dep atamasqa. Álde bizge aruaqty babalar esiminen  góri Panfilov aty ayauly ma?!  

 «Úlys», «úiys» sózderin úsynu sebebim, orystyng «oblasti» (bizshe «oblys»), volosti, volosnoy (bizshe «bolys») sózderi, shyn mәninde, týrktin  (qazaqtyn) «ýles, úlys» sózining búrmalanuynan payda bolghan. Orystiki delinetin «uezd» de kónetýrktik «yus» (qazaqsha «úiys», «jýz» – Úly jýz, Orda jýz, Kishi jýz) sózinen. Ras, «úlús, úlys» sózi Shynghyz hannyng óz úldaryna ýles berude (Joshy úlysy, Shaghatay úlysy, t.b.) qoldanylghandyqtan, jer aumaghyn belgileude «aymaq, aumaq» sózderi kelinkirer edi. Degenmen kópten qoldalynyp kelgen «oblys» sózinen alshaqtamau ýshin «úlys» sózin alghan jón.

     Áriyne, osy atalghan rulardyng keybiri ertede dәl býgingi ornyn meken etpegen de bolar. Biraq, maqsat rulargha ýles bólip beru emes, olardyng Qazaqstan jerinde, qazaq etnosynyng qúramynda ekenin kórsetu, sol arqyly qazaqtyng «jas» emes, ejelgi etnos ekendigin dәleldeu.

      (Taqyrypqa oray, oblystarymyzdyng býgindegi ataulary jayyna da nazar audartqym keledi. Mysaly, Qaraghandy qalasy qaraghan bútasy mol  jerde túrghyzylghan bolar, Aqtóbe qalasy manynda aq tóbe ya tóbeshik bar delik. Biraq býkil oblystyng jeri qaraghan bútaly, nemese әlgi bir tóbening janyna ornalasa almaydy ghoy!? Sondyqtan qalanyn  atymen býkil úlysty atau qisyngha kelmeytinin oilastyrghan jón bolar).

       Kesheleri KSRO imperiyasynyn, «sovettik últ» jasau úranymen jýrgizgen «otaryndaghy halyqtardy orystandyru sayasaty» sanasyn sharpyghan qandastarymyz aramyzda әli de barshylyq. Múny olardyng ara-kidik eski әdetpen «rushyldyqpen, últshyldyqpen kýresu» turaly «ýndeuler» jariyalauynan bayqaymyz. «Ata-babalarymyzdyng atynan bezinip halqymyzdyng tarihyn ózimiz kelte etpeyik!» – degen osy úsynysymyzgha әlgilerding býgin de óre týregelerin sezip otyrmyn. Olar múnday isimen, qazirgi, әlemdi ghalamdastyrmaq, adazatty últtyq tamyryn úmytqan tegin bilmes tobyrgha  ainaldyryp basqarudy kókseushilerge septesip otyrghandaryn ya biler, ya bilmes. Biraq osylardyng ózi ruyn esh úmytpaghan, úmytqysy da kelmeydi. Tek syrt kózge (keshe Mәskeuge, býgin – ózin deputattyqqa úsynatyn halyqqa) «internasionalist» bop úpay jinaudy kәsipke ainaldyrghan.

       Búl mәsele, olar aitqanday, eger úlys ya úiys (audan) bir rudyng atymen atalynsa, ol jerge basqa rudyng kisisi bara almaydy degen sóz emes. Almaty oblysynda «Úighyr audany» bar. Alayda, onda әrtýrli basqa da últtar túratyny, al úighyrlardyng dәl osynda ghana emes, Qazaqstannyng ózge de qala, úlys, audandaryn mekendeytini belgili. Sonday-aq Matay stansasynda tek Naymandar túrady dep kim aitypty? «Óli riza bolmay tiri bayymaydy» degen, tek as beru emes, ata-babalarymyzdyng atyn óshirip almay nasihattau da ekenin týsinuimiz kerek.

     Osyghan oray, Ahmet Yassauy atyndaghy halyqaralyq qazaq-týrk uniyversiytetining rektory U.Ábdibekovting «Qazaq ru, jýzge bólinbeydi, qayta ru, jýzden qúralady» atty maqalasyn («Aqiqat» jurn. 2015, №4), akademik M.Myrzahmetúlynyng «Ómir ózegi – otbasy tәrbiyesi» maqalasyn («Qazaq ústazy» jurn. 2014), B. Bóteevting («Alash ýni» qoghamdyq birlestikter odaghynyn) «Qazaq bay-quatty boluy ýshin ne isteui kerek?» jobasyn oqyp shyghudy úsynar edim.

      Últymyzdyng «jas etnos» emestigin aiqyn kórsetuding taghy bir útymdy joly, ol memlekettik tuymyzda tek bir ghana «kýn-tanba» emes, qazaqty qúryp otyrghan barsha týrk taypalarynyng negizgilerining de tanbalarynyng boluy. Tanbalardy Kók týsti tudyng bir jaq búryshynda ornalastyrsa bolady (AQSh tuyndaghy 50 júldyzday). Álem tarihshylary osy tanbalar ishinen nebir ejelgi ru-taypalardyng belgilerin kórip-aq etnostyq tamyrymyzdyng tym terendigine tandanary haq.

      Ózge de týrk elderi óz tularyn osynday ýlgimen jasasa, býginde qazaq, qyrghyz, ózbek, tatar, týrkimen, qaraqalpaq, bashqúrt, monghol, saha, buryat shúbash, t.b. dep jýrgen halyqtardyng qúramynda birneshe ortaq rulardyng baryn kórer edik. Búl – barshasynyng týbi bir Týrk degen halyq ekendigine kórnekti dәlel bolar edi.

Temirjoldy Qoja-Týrk

 (Hasen Qoja-Ahmet)

 Abai.kz