Biz ómirge kelgeli qyryq jylgha juyqtady. Az da emes, kóp te emes. Az deyin desek, iniler agha dep aldyna tartady, kóp deyin desen, kónil jas, shýkir, aldaghy ýlkender de barshylyq. Biraq ómir bizdi bәribir kýn sayyn, jyl sayyn týrli shekterden attatyp, búryn onay bolghan nәrsening bәrin qiyndatyp, eng bastysy, sabyr men imangha shaqyryp, alyp kele jatyr. Osy qyryq jylgha juyq uaqyt ishinde biz óz halqymyzdyng minezinde de ýlken ózgerister bolghanyn bayqap, kórip, angharyp jýrmiz.

IYә, bizding halyq óz qoly óz auzyna tiygen jiyrma jylda qalay ózgerdi? Qanday qúndylyghynan aiyryldy?

Birinshi. «Tughan jer – túghyryn» degen halyq edik. Qazir kimbiz? Tughan jer degende, tútas qazaq jeri ekenin ashyp aitqymyz keledi. Janbaghys ýshin óris izdep, azamattyng bәri derlik kindik qany tamghan jerden alystap ketetini zandy ghoy. Alayda osy kýni «adam ómirge bir-aq ret keledi, endeshe sol ómirdi adamsha ótkereyik» dep múhit asyp, bolmasa batysqa bet búryp jatqandar kóp. Jazghyra da almaysyz. Óitkeni, dýnie qym-qighash. Kim janyn qay jerde bagha alady, qay jerde jan saqtay alady, sol meken tughan jeri bolyp túr. Biraq artta tughan jer jetimsirep qalyp qoyghanyn kimge aityp týsindirersiz? Jamandaghanymyz emes, әsirese orys tildi, qalada tughan nemese qala manynda ósken qazaqtar óris auystyrugha beyim keledi. Ótken jyly Qazangha jolymyz týsip, supermarketterding birinde qazaq jigitimen jolyghysyp qaldyq. Bauyrymyzdy kórgendey anqylday úmtylghanymyzgha týsinbey qarady, biraq qazaqsha tilin búrap bolsa da sóilesuge jarady. Tatar astanasynda júmys istep jýr eken, túraqtap qalatyn oiy da bar. «Elge qaytpaysyng ba?» degen súraghymyzgha qol siltey saldy, «sharuang qansha?» degenin tez úghyp, sytyla berdik. Áleumettik jelilerde de kýndiz-týni osy kýi. Tipti bir jigit almatylyq taksiyshining nalasyn ezile otyryp bayandapty. «Eki jyldan beri әielimiz ekeumiz griyn-kart kýtip jýrmiz, qolymyzgha qalay tiyse boldy, solay AQSh-qa tartyp otyramyz. Ol jaqta joq degende adamdy syilau degen bar ghoy» dep múng shaghypty eludi ortalaghan taksiyshi.

IYә, ainalagha qarasanyz, bas saughalaghan júrt: bireuden soghystan, bireu ezgiden, bireu joqshylyqtan qashyp ketip jatyr. Europagha ayaq bassanyz, qara júmystyng basym bóligin kelimsekter isteydi. Milannyng tórinde qonaqtardyng auyr sómkesin bólmesine jetkizip berip, syrtqy esikti ary-beri ashyp jiberip túrghandardyng bәri – ontýstik-shyghys Aziyanyng ókilderi. Duomo ghibadathanasyna jaqyn kóshening boyynda tamaqtanugha otyrghanymyzda, búryn Qazaqstanda túrghan moldovan jigit dayashy bolyp qyzmet kórsetti. Qym-qighash qyryq úryqtan «qúrastyrylyp» jatqan әlemge qazaq ta osylay ýles qosugha beyimdelip barady. Al osy elde, osy jerde qalatyn kim? Osy eldi iyghyna salyp, eti kesilip, sýiegine qayys ýikelip jýrip ertengi «núrly kýnderge» kim jetkizedi? Jana qogham qúrghan tústa adamnyng bәri derlik bolashaqtaghy jaqsy kýnder ýshin, úrpaqtarynyng adamsha ómir sýrui ýshin óz ómirin azappen, namysyna tiygen sózdermen, týrlishe qorlaumen qúrban etetinin shiyrek ghasyrdan beri nege týsinbey jýrmiz? «It – toyghan jerine, er – tughan jerine» deytin qazaq edik. It ekenbiz biz…

Ekinshi. Erkek otbasynyng tiregi edi, qazir she? Qysqasy, júmyssyz erkekter kóp. «Eki qolgha – bir kýrek», «Esekting artyn jusang da mal tap», «Qoly qimyldaghannyng auzy qimyldaydy» dep ózin-ózi aqtap alushylar óte kóp. Inishegim bir jyly qatty júmys izdedi. Bir kýni qara kәstóm-shalbarymdy súrady. Áldebir joghary oqu ornynda talapkerlerding ÚBT tapsyruyn qadaghalaugha kýzet qyzmetkerleri kerek eken. Jolyqqan adamy mindetti týrde qara týsti kәstóm-shalbar kiyip keludi tapsyrypty. Inishegim tang qalyp jýr. «Menimen birge júmys izdep barghan 9 jigitting ekeui – zanger, ýsheui – ekonomist, bireui menedjer eken. Bәrining diplomy bar. Nege júmys tappay jýrgenin súrasam, dúrys jauap bermeydi. Soghan qaraghanda, diplomdy satyp alghan ba deymin» dedi ol. Aqyry, ýsh kýn múrnynan shanshyla júmys istegen sol 10 jigitti joghary oqu ornynyng kýzet qyzmeti «synaqtan ótpey qaldyndar» dep bir tiyn tólemey qaytaryp jiberdi.

Qazaqta «alifons» erkekter kóbeyip barady. 90 jyldardyng basynda әiel adamnyng esebinen kýn kóretin erkek qoghamda birden «migit» delinushi edi. Qazirgi qogham migitten ayaq alyp jýrgisiz. Áyeli júmys isteytin ýiding erkegi keshkisin kartadan «auyl chempionatyna» attanyp ketetinine kóz ýirendi. Áyelining tapqanyn útqyzyp kelip, ol az bolsa, araqqa shekeden toyyp kelip, «meni eshkim týsinbeydi» dep kýnirenetinder jetip-artylady. Aqyry sýiegine deyin araq ótip ketkender dúrys bas jaza almay ólip ketip te jatyr.

Qaybir jyly teledidarda lotereyadan iri útysqa ie bolghan jigitti kórsetti. Týri óte montany, auyldan alysqa onsha úzap shyghyp kórmegen adam ekeni bayqalyp túr. Jýrgizushi mikrofon tosyp edi, berekesi ketip, auzynan sózi, qoynynan bózi týsti de qaldy. Bir kezde túryp-túryp: «Osy lotereyany satyp alghanym ýshin apama, apamnyng pensiyasyna rahmet!» – dep saldy. Rahmet! «Bóri aryghyn bildirmes, syrtqy týgin qampaytar»… Bóri emespiz biz…

KSRO kezinde mektep qabyrghasynan-aq jýrgizushilikti ýirenip shyghatyn balalar әskerden oralghan song auyl sharuashylyghynyng bir ketigine baryp onay qalanar edi. Qazir onday jýie de joq. Jigitter mausymdyq júmys istep, sony maldanyp, boykýiezdikke әbden boy ýiretip aldy. Qalagha kelse de qúshaq ashyp túrghan eshkim joq. Qazir «men» degen myqty mamannyng ózine millionnan astam túrghyny bar abattan júmys tabyla bermeydi. Búryn on adam júmys isteytin jerde qazir ary ketse eki-ýsh-aq adam otyrady.

Ýshinshi. «Ózi ýshin» ómir sýretinder kóbeydi. Múnyng astarynda últ qasireti jatyr. Bәri ózimshil bolghan da jaqsy shyghar. Mýmkin, keybirimiz ketkimiz keletin batystyq qoghamda sonday shyghar. Biraq ata-babamyz san ghasyrlar boyy osy dalada ózine tәn minezben ghana ghúmyr keshkenin sanamyzdan syzyp jatqanymyz ókinishti. «Qazaqtyng tarihy – birigu tarihy» degendi aghalar beker aityp jýrgen joq qoy. Qazir ne istesek te – ózimiz ýshin. Qyzdarymyz ashyq-shashyq kiyinse, júrttyng pikirin «úryp qol qoyghany bar» – ózi ýshin. Azamattarymyz tar shalbar kiyip, qyz dauyspen syzylsa – ózi ýshin. Múnyng bәri – dýrmek.

«Ózi ýshin» bala tuyp alghan әielderding perzentteri osy kýni kәmelet jasynan asty. 90 jyldary bolsa, múnday әngime mýlde aitylmas ta edi. Býkil auyl bet shymshysyp, sol әuletting sýiegine qara tanba mәngi týskenin sezinisip jýrer edi. Osy kýni jalghyzbasty, kariera quyp jýrip qalghan qyzdar qyryqqa iyek artqanda uaqytty ótkizip alghanyn kenet týsinip, әke bolugha layyq adamdy syrttay tandap, eng qasireti, sony ózining әkesi men anasyna syrttay tanystyryp, «batasyn» alyp baryp, úrpaq kóruge bel sheshedi. Bir qaraghanda, dúrys qadam. Erteng qartayghanda, kimning jalghyz qalghysy keler deysin? Alayda әkesiz ósken bala, әkesining kim ekenin bilmeytin bala qoghamgha qosylady ghoy. Qala tәrbiyesimen jetilgen son, oghan «jeti atasyn bilmegen – jetesiz» degen sózdi qalay týsindirersin?

Qazaq bir maqtansa, basqa halyqtan qanynyng myqtylyghymen, eshbir jaqynymen qan aralastyrmaghanymen maqtanatyn edi. Osy kýni ol da qúnyn joyyp bara jatyr. Jer-jerlerde «alys naghashysynyn» qyzyn «attay qalap» kelin ghyp alyp jatqandardy da estiymiz.

Mine, kórdiniz be, bir mәsele ekinshi mәselening «ayaghyn basyp» sóiletip jatyr.

Tórtinshi – dinimiz qoyyrtpaq… Besinshi – toqsanynshy jyldardaghy mәiekti tilding júrnaghy qalmay barady… Altynshy – shynayy dostan góri virtual dosymyz kóp… Jetinshi – óte qasang oilaytyn bolyp kettik, әzil týsinbeytin júrtqa ainaldyq… Segizinshi – júrttyng qansyghyn tansyq kórude bizden asqan absolutti chempion joq… Toghyzynshy – tym sauyqshyl bolyp aldyq… Onynshy – tym shýkirshil bolamyz dep bardan aiyrylyp jatyrmyz…

Ayta bersek, bas-ayaghy jiyrma jyl ishinde qazaq qoghamynyng asty ýstine keldi. Abay atamyz aitatyn «ózinde barmen kózge úryp, artylam deme ózgeden» degen aqyldy tyndap jatqan eshkim joq. Shiyrek ghasyr ishinde qazaq aqshaqúmar elge ainaldy. Búl endi – naghyz dert. Qazir qoly qimyldasa tilemsektenip túratyn bauyrlarymyz bar. Olar balalaryna da sony ýiretip jatyr. «Aqysyn berseng boqysyn shygharamyz» – qazirgi qúndylyq osy…

Qayda bara jatyrmyz ózi?.. Betalysymyz qay jaq? Myrza kýlkini ezuine ýiirip, bar әlemge pang qaraytyn qalpymyz qayta kele me, әlde osy ketkenimiz ketken be?

Esey JENISÚLY,

«Reyting» gazeti, №2, 21 qantar 2016 jyl.