Jaqynda asa kórnekti memleket jәne qogham qayratkeri Altynbek Sәrsenbayúlynyn  kisi qolynan qaza tapqanyna túp-tura 10 jyl boldy. 2006 jyly 11 aqpanda qasaqana jasalghan qastandyqtan mert ketken sayasatker Ýkimettegi iydeologtardyng biri bolyp, mәnsap qúrdy. Tәuelsiz eldi tәumendi túlghalardyng basqaruyna ynta-shyntasymen qarsy shyghyp, oppozisiyalyq kýshterding serkesine ainaldy.  

Ókinishtisi sol, elining shynayy tәuelsizdigin, otandastarynyn baqytty ómir sýrgenin qalaghan jәne soghan berile qyzmet etken Altynbek Sәrsenbayúly býginde aramyzda joq.

Arnayy sayasy tapsyrys boyynsha kisi qolynan 44 jasynda qaytys bolghan asyl azamatty Alash júrty ardaq tútatyny ras. Ol gerontakratiyaly әm avtoritarlyq basqaru jýiesine ashyq qarsy túryp, oppozisiya men aqsaqal biylikti demokratiyalandyru jolynda esh nәrseden tayynbady.  Býgin biz Altynbek Sәrsenbayúlyna zәrumiz...

Bizding sóz etpegimiz Altynbek Sәrsenbayúlynyng qazasynan keyin Qazaq biyligining búl oqighadan qanshalyqty sabaq alghany, neni týigeni, qay baghytta әreket etkeni turaly bolyp otyr.

Aqpannyng 11-i kýni Altekenning kózin kórgen azamattar marqúmnyng ruhyna arnap Almatyda as berdi. Dóngelek ýstel úiymdastyryp, Altynbek Sәrsenbayúlynyng sayasy qayratkerligi turaly syr aqtaryp, estelikter aitty. Osy jiynda Altynbek Sәrsenbayúlynyng zamandasy bolyp, Memlekettik qúrylymda da, oppozisiyada da birge jýrgen sayasatker Ámirjan Qosanov myrza «jana sayasy kýsh qúru» turaly ortagha oy tastady.

Biz  as pen alqa qotan otyrystan keyin sayasatker Ámirjan Saghidrahmanúlyn sózge tarttyq.

ALTYNBEKPEN IYDEYaLYQ QARSYLAS TA BOLGhANBYZ

-Altynbek Sәrsenbayúlynyng qaytqanyna 10 jyl toldy dep jatyrmyz. Ángimemizding auanyn әueli Altekeng shyqqan shyndyq biyigi turaly oidan bastasaq...

-Shyndyq shyny dep jaqsy aittynyz. Búl ómirde әr adam, sonyng ishinde, әr sheneunikting aldynda bir tandau kezigedi. Ya shyndyqty aityp, tәuekelge bel buasyn, sóitip, bas biylikke jaqpaysyn, qyzmetten ketesin, qughyngha úshyraysyn, ya «lәbbay taqsyrizmge» salynyp,  týk bolmaghanday, ainalandaghy әdiletsizdik pen shylghy ótirikti kórmegendey, qu tirlik keshesin. Tandau – ózinde!

Altynbek, oghan deyin de oppozisiya qataryna ótken azamattar sekildi, kezinde óz tandauyn jasady. Sóitip, sol shynshyldyqtyng qúny onyng ómiri bop shyqty.

Shyndyq biyigine shyghar jolda kedergi, kóre almas dúshpandar kóptep kezdesedi. Ishten shyqqan jau jaman demekshi, keyde súm jauyng keshegi ózinning syrlas әri syilas dosynnyng qatarynan tabylyp jatady.

Altynbekting de óz batyrashtary men qotyrashtary bolghany ras.

-Tәuelsizdikting alghashqy jyldarynda, siz iydeologiya salasynda jýrgende, әrtýrli kýrdeli sayasy oqighalar boldy. Osy oqighalardyng basy qasynda bolghan Altynbek Sәrsenbayúlynyng júrtqa beymәlim syrlary turaly aityp berseniz.

-Tarihty, ómirbayandy qayta jazu mýmkin emes. Shyndyghyna kelsek, 1998 jyly oppozisiyagha ketip, RNPK sekildi bedeldi partiyanyng atqaru komiytetin basqarghan men jәne sol kezde biylik iydeologtarynyng biri bolghan Altynbekpen iydeyalyq qarsylas bolghanymyz ras. Ol ashy bolsa da, ómir shyndyghy. Ol turaly «Ádiletti Qazaqstan ýshin» qozghalysynyng qatarynda birge jýrgende Altykenmen talay oy bóliskenbiz. Sonda onyng ózi: «RNPK siyaqty partiya qúryp, sender Ákejan Qajygeldinmen birge biylikpen ashyq kýres jolyna kóshkende men «biylikti onyng ishinde jýrip te ózgertuge bolady» dep oilaghanmyn. Uaqyt óte, búl oiym dúrys emes ekenin týsindim», - dep aghynan jarylghan-dy. Bir fakulitetti oqyp, bir mamandyqty tandap, biylik qatarynda bir kezde júmys istep, keyin oppozisiyada birge jýrdik. Jasymyz da qatar boldy. Osynyng bәri ózara talqylaghan ortaq taqyryptarymyzgha sebep boldy...

-Elimning erteni ne bolmaq dep shyryldap ótken Altekenning jan týrshigerlik qazasynyng syry arada 10 jyl ótse de sheshilmey keledi. Osy turaly aitsaq, ol kisining qazasy kimderge kerek boldy? Oppozisiyagha ma? Bәlkim, qoghamgha bolar? Joq. Onda kimge? Biylikke me?  

-Altynbek biylikti ótkir әri dәleldi syngha alghan oppozisiyalyq sayasatker boldy. Sondyqtan da, onyng ayausyz, asqan jauyzdyqpen óltiriluining basty sebebin onyng osy, kәsiby salasymen baylanystyru kerek dep oilaymyn. Ekinshi jaghynan, Zamanbekti preziydent saylauynyng qarsanynda atyp tastasa, Altynbekti sol saylaudan keyin, yaghny bolar is bolghannan keyin óltirdi. Sodan týietinim – biylikting ishki mehanizmining basqa júrtqa beymәlim, qúpiya әri kólenkeli tústarynan bir adamday habardar Altynbekting tiri jýrgeni biylik ishindegi yqpaldy toptargha tiyimsiz boldy-au deymin.

Altynbek sekildi yqpaldy túlghany óltiru turaly sheshimdi qabyldaghandar sózsiz, ózderi de yqpaldy boldy! Jәne de ol sheshimge jogharghy jaqtaghy biylik sanksiya berui de shart. Sondyqtan, ne bolsa da, biylikting oghan tikeley qatysy bar ekeni anyq.

BIYLIK TE OPPOZIYaSIYa DA JANARUY KEREK

-Keshe siz Altynbek marqúmdy eske alu jiynynda «Altynbekting qaytqanyna 10 jyl boldy, jana sayasy kýsh qúrylatyn kez jetti», -dediniz. Osy tónireginde әngime órbitsek.

-Últtyq, memlekettik, demokratiyalyq túrghyda oiy bir úiymdar men azamattardyng birigui turaly kópten beri oilap jýrgenim ras. Ol turaly birneshe dýrkin jazghan da edim. Osy saylau aldynda «barsha demokrattar bas qosayyq, forum ótkizeyik» degen de bastama kótergenmin.

Keshe sóz sóiler aldynda jiyngha jinalghan adamdargha qaradym. Bәri de bedeldi, elge tanymal túlghalar, kerek deseniz, әrqaysysy bir partiyanyng ornyn basa alady! Shyndyq ýshin shyryldap jýr. Biraq, bayqaghanym, zalda otyrghan olardyng eshqaysysy da (!) qazir ótip jatqan parlament saylauyna qatysatyn partiyalardyng tiziminde joq eken! Osynday azamattar enbegen ol neghylghan parlament dep oilap qaldym.

Sodan osy – azat oily, shynshyl, әdiletshil azamattardyng basyn jana úiym negizinde biriktiru kerek degen oiymdy taghy da jinalghan júrtqa jetkizudi jón kórdim.

Biz «biylik janaru kerek» dep jii aitamyz. Olay bolsa, oppozisiyanyng ózi de janaruy kerek! Ol oppozisiya janarghysy kelmese, janadan úiym týzu qajet!

-Ol qanday kýsh bolady? Ol kýshting qatarynda kimder boluy kerek? Sizder dayyndaghan halyqtyq baghadarlama Ýkimet tarapynan qoldy bolyp ketpey me?  

- Ol kýsh janasha Qazaqstan tarihynda bolghan barlyq progresshil úiymdar men partiyalardyng tәjiriybesin boyyna jinaqtay alatyn, olar jasaghan qatelikterdi qaytalamaytyn, halyq pen biylik ortasynda dialog ornata alatynday yqpaldy kýsh boluy tiyis dep oilaymyn. Onday tәuelsiz túlghalar ortalyqta da, auyl jaqta da barshylyq.

Baghdarlamanyng nobayy da aiqyn. Osy kýnge deyin últshyl, halyqshyl úiymdar men azamattar aityp jýrgen sýbeli oilar – sol baghdarlamanyng negizi bola alar edi.

Ýkimet onday ozyq oilardy paydalanyp, ómirge engizip jatsa, núr ýstine núr! Óz basym ýshin «jenisting avtory kim» ekendigi asa manyzdy emes, әiteuir, sol úsynys-pikirler eldin, últymyzdyng týpki mýddesine, onyng bolashaghyna qyzmet etip jatsa, boldy!

-Býgingi qýngi maqsat - jau izdeu emes, piqir toqaylastyratyn jer izdeu. Osy túrghydan alghanda, búl Altynbek marqúmnyng iske asyra almay ketken iydeyalaryn jalghaytyn úiym bolady ghoy?

-Kez kelgen syn ne balama pikir aitushyny jau kóru – biylikting bir jaman dәstýri bop ketti ghoy. Atam qazaq «syn týzelmey, min týzelmeydi» dep beker aitpaghan bolar. Jәne de búl sózding eki jaqqa – biylikke de, oppozisiyagha da – tikeley qatysy bar.

Qazaqstanda әdilet ornauy ýshin kýres jolynda ómirin qighan Zamanbek pen Altynbek, Batyrhan men Ashattyng da basty armany demokratiyalyq kýshterding birligi  emes pe edi?! Eger de oppozisiya ókilderin ózine jau sanamaghanda, bәlkim, olar aramyzda jýrer me edi, kim bilsin...

Ol da barshamyz ýshin bir sabaq.

Oryndy, uәjdi, órkeniyetti, jekebastyq emes, memlekettik mýdde túrghysynan aitylghan syn, balama pikir, úsynys qashan da kerek. Ol ýshin, әriyne, biylikting óz synshylaryna degen teris, jekkórinishti kózqarasy týbegeyli ózgerui tiyis.

Qarap otyrsaq, biylik pen oppozisiyanyng birigip atqarar isteri az emes. Mәselen, memleketting Tәuelsizdigi, jerimizding tútastyghy, últtyq sayasat, әleumettik-ekonomikalyq reformalar, sayasy janaru, jemqorlyqqa qarsy kýres, sheneunikterding halyqqa baghynyshtylyghy, sóz bostandyghy. Kórdiniz be, qanshama sharua!

-Qúrylatyn jana sayasy kýshting negizgi funksiyasy qanday?

-Onday úiym turaly әngemeni jalghyz men ghana emes, qogham, onyng bar ókilderi aitqany jón. Men óz oiymdy aittym. Qoldau bolyp jatsa, birlese talqylaytyn, jýzege asyratyn iydeya ghoy...

-Uaqyt algha ozdy. Alashtyng jadyndaghy Altynbek Sәrsenbayúlynyng esimi men enbegi jyl ótken sayyn janghyryp, jalghasyp keledi deymiz. Alayda qazirgi jogharghy biylik sol Altynbek Sәrsenbayúlynynan әli kýnge seskenetindigin bayqaymyz...Tipti, qazirgi biylik tizginin ústap otyrghan kóp sheneunik, kezindegi ózderining әriptesi bolghan, kórnekti memleket qayratkeri turaly súhbat beruge qúlyq tanytpaydy. Demek, qorqady. Arnayy tapsyrma berilgen.

- Ol da mýmkin. Biraq keyingi kezdegi BAQ-ta men Altynbekpen birge júmys istegen sheneunikterding ishinde Imanghaly Tasmaghambetov, Marat Tәjin sekildi, qazir de biylikte jýrgenderding Altynbek turaly jyly sózderin oqyp qaldym. Qazirde qalyptasyp qalghan qatang da qasang jaghdayda ol – naghyz azamattyq, jigittik!

Qalghandary óz kólenkesinen qorqyp jýrgender ghoy. Ómirden ótken keshegi әriptesi turaly bir auyz jyly sóz aitugha jaramaghan ol beysharalar erteng ózderining basyna is týskende kóresin kóredi!

-Altynbek aman bolghanda Qazastandaghy býgingi sayasy ómir qanday bolar edi?

-Shynymdy aitsam, óz basym kez kelgen túlghany absoluttendiruge qarsymyn. Ol óliler men tirilerge, biyliktegiler men odan tys jýrgenderge, bir sózben aitqanda, barshagha qatysty. Bәrimiz de pendemiz, et pen sýiekten jaralghanbyz, jaqsy da, jaman da jaqtarymyz jetkilikti.

Desem de, Altynbekting memlekettik jәne oppozisiyalyq mektepten ótip, qoghamgha, biylikke meylinshe obektivti kózqarasy qalyptasqan túlgha retinde elge sinirer enbegi әli alda edi, barshylyq edi. Yqpaldy sayasatker retinde aramyzda jýrgende – qogham da, biylik te, oppozisiya da basqasha bolar ma edi...

-Al sayasy partiyalar qanday dengeyde bolar edi?

-Basqasyn bilmedim, biraq Altynbekting basqalarmen birge negizin qalaghan «Aqjol» - «Naghyz Aqjol» - «Azat» partiyasy jandanyp, osy jolghy saylaudyng sózsiz favoriyti bolar edi ghoy...

ÓTIRIK EL IShINDEGI NARAZYLYQTY ÓRShITIP BARADY

-Jaqynda Preziydent pәrmenimen parlamentting tómengi palatasyn saylau nauqany bastaldy. Osy rette, Qazaqstandaghy sayasy partiyalardy salystyryp qarastyrsaq, qazirgi oppozisiyalyq partiyalardyng jaghdayy «kelgende Jiyenqúlgha shyqpaydy ýnim» degendey bolyp qalmay ma?

-Bizde osy kýnge deyin ózin oppozisiyalyq dep atap kele jatqan eki partiya bar.

Biri – JSDP. Kezinde ózim basqalarmen birge sony qúrghanmyn, basshylyq etkenmin. Biraq belgili bir mýddeli top ony jekeshelendirip aldy, nәtiyjesinde birikken JSDP «Azat» partiyasyn jikke bólip, bólek otau tikti, keshegi әriptesterin syrtqa tepti. Ol partiyanyng qazirgi basshylary saylaugha deyin úiqyly-oyau jýrip, endi ghana tirilgen siyaqty. Saylau aldynda men «JSDP tizimin meylinshe keng formatta týzep, elge tanymal túlghalardy, әsirese, bilimdi de bilikti, últshyldyghymen el iltipatyna ie bop jýrgen jastardy qosu kerek» degen bolatynmyn. Ókinishke oray, ondaghy zeynetkerler taghy da ózderin úsynyp, biren-saran ghana jana ýmitkerdi qosypty. Jәne de kezinde biregey oppozisiyany ydyratqan olardyng teris qylyghyn júrt úmyta qoyghan joq. Osynyng bәri olardyng saylaudaghy nәtiyjesine óz әserin tiygizeri anyq.

Al «Azat» partiyasyn kezinde joyyldy dep edi, ol OSK tiziminde bar eken. Ol partiya da saylaugha ne derbes, ne JSDP-men birigip týsui kerek edi. Biraq ókinishke oray, sol partiyanyng basshysy bolghan azamattar osy joly ýnsiz qaldy.

-«Mәselen, tyng oi-pikir aita alatyn azamattardy da, ony jetkize biletin aqparat qúraldaryn da halyq qúrmetteydi jәne solargha ýiirsek bolady» degen eken kezinde Alteken. Jalpy, bizding qoghamda oi-pikirdi ashyq aitugha qanshalyqty mýmkindik bar eken? Altynbek aghanyng kózi tirisindegi oppozisiya men býgingi júlym-júlymy shyqqan oppozisiyany salystyryp qarasaq, birtútastyq joghalghan siyaqty.

 - Áriyne sóz bostandyghy bizde atymen joq. Syrtqy jәne ishki senzura onyng týbine jetken synayly.

Qanshama jyl boynyna demokratiyalyq kýshterding birligin úrandatyp kele jatqan men ýshin, búl, әriyne óte-móte qiyn әri auyr súraq. Meninshe, «eski oppozisiya» dep atap jýrgen ol kýshterding osynday әlsiz jaghdaygha dushar boluynyng birneshe sebebi bar.

Birinshiden, bizde partiya qúrylysy sekildi manyzdy prosess jogharydan, yaghny biylik tarapynan qatang rettelip otyrdy. Tipti ózin «Núr Otannyn» opponentimiz» dep atap jýrgen keybir demokratiyalyq-symaq partiyalardyng naghyz qojayyndary ne biylikting naq ózi, ne sol biylikting tapsyrmasyn oryndap jýrgen oligarhtar.

Ekinshiden, bizde partiyalar belgili bir iydeologiyalyq negizde emes (mәselen, onshyl ne solshyl jәne tb.), kerisinshe, jeke bir túlghanyng tónireginde qúrylyp keledi. Al múnyng ózi oppozisiyanyng óz ishindegi topshyldyqqa, bara-bara kósemshildikke әkep soqtyrady. Ekeui de demokratiyalyq prinsipterge qayshy.

Ýshinshiden, osy kýnge deyin ózin demokrat ataghan kýshterding ózi últtyq mәselelerde tabandylyq kórsete almay keldi. Sóitip, memleket qúraushy últ – qazaqtardyng qoldauyna ie bola almay keldi.

Mine, osy jәne basqa kemshilikterden arylsaq, dýniyege janashyl, zaman men qogham talabyna say, yqpaldy sayasy kýshke ainalatyn úiym qúrugha bolady.

-Búl degeniniz, «apama jezdem say» demekshi, «osynday biylikke osynday oppozisiya  jarap túr» degenge saya ma?

-Apa men jezde turaly mәtelinizben keybir oppozisionerlerding biylikpen auyz jalasyp, tuys bop ketkenin menzep otyrghan joqsyz ba? (kýledi).

Kezinde bir iydeya, bir tudyng astynda bas qosqan oppozisiya, rasynda da, osy saylaugha ydyraghan, әlsiz qalpynda kelip otyr. Onymyz dúrys bolmady. Ol ýshin jauapty, aldymen, ózderin «oppozisiyalyq partiya basshysymyz» dep jýrgender. Bәlkim, olar osylaysha biylikting tapsyrmasyn da oryndap jýrgen bop shyqsa, men oghan da tang qalmaytyn boldym.

Biraq qoghamnyng oppozisiyalyghy tek onyng partiyalyghymen ghana anyqtalmaydy.

Óitkeni, qogham damuy – subektivti jayttar әser etse de, týbegeyli ózgerte almaytyn obektivti prosess. Sondyqtan biylikting ózi «oppozisiyalyq partiyalardyng birin aitqynymyzgha kóndirdik, al ekinshisining kózin qúrttyq» dep, quanbauy tiyis.

Tausylmaytyn, shegi joq jәne de syrttan emes, óz ishimizden óris tauyp jatqan daghdarys. Tengenin, yaghny jalaqy men zeynetaqynyng eki ese qúnsyzdanuy. Jappay júmyssyzdyq. Eldi jaylaghan jemqorlyq. Kózboyaytyn sayasat. Resmy BAQ-taghy ótirik. Osynyng bәri el ishindegi narazylyqty kýn sayyn kýsheytip jatyr.

Naqty kezende naqty oppozisiyalyq partiya әlsiz boluy mýmkin.

Biraq halyq eshqashan da әlsiz bolmaydy. Ony qorqytamyn, ýrkitemin degen pasyq oy da – dalbasa!

Jәne de úiqygha shomyp ketken batyr erte me, kesh pe, әiteuir, oyanady. Sol kezde óz halqymen sanaspaghan kez kelgen biylik óz tayaghyn jeydi. Ókimet osyny úmytpauy tiyis!

Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz