Demalys kýni ghoy teledidarda ne bar eken dep qosyp qalsam 12 telearnanyng 11-i oryssha sayrap jatyr eken. Tek sol kýni yaghni, biylghy 23 qantar kýni ghana, (saghat 11-12 arasy) solay bolyp, basqa kýnderi әlgi 11 arna qazaqsha, qalghan bireui ghana oryssha sóiley me desem keyin olay emes ekenine sol kýni-aq kózim jetti. Kónil shirkin irigen irkittey iyir-shiyr boldy da ketti.

Sodan, artyq aitsaq Qúday keshirsin, әueli patshalyq Reseyden  sosyn  onyng otarshyldyghyn keremet sheber súrqiyalyqpen bayqatpay jýrgizgen kenestik Reseyden azattyq alghan respublikalar ishinde qoghamdyq hәm memlekettik ómirding san-salasynda әli de túsauly attay ayaghyn kibirtiktep basyp kele jatqan jalghyz el – Qazaqstan shyghar. IYә, eger  shynymen ózge elden  azattyq alghanyng ras bolsa birinshiden býkil aqparat qúraldarynnyng baghyt-baghdary, býkil mazmúny,  óz qolynda boluy, ekinshiden sol BAQ-tardyng tiline memlekettik tilding basymdyghy berilui kerek. Osydan biraz búryn Elbasymyz qazirgi qazaq televiziyasyna qatysty bir sózinde qanday tәuelsiz memleket búl aqparat qúraldaryn basqanyng qolyna berip qoyady degen siyaqty pikir aitqany bar. Al qazirgi Qazaqstan telearnalarynyng týgelge juyghy reseylik myqtylardyki jәne sol telearnalarymyzda qazaqsha efir uaqyty orysshadan әldeqayda az ekenin kózimiz kórip otyr. Ánebir jyldary televiziya habarlaryna qatysty 50h50 degen zang qabyldandy.  Sol zandy búzushy orystildi aqparatshylarmen sottasyp ottasqan kezderimiz de boldy. Sonda qazaq tili ýshin kýresushilerding (әsirese, marhúm Batyrhan Dәrimbetovtyn) birde-bir ret sotta jenip shyqqanyn kórmedik. Yaghni, sot bizdi ylghy orystilin qorghaushylar men  óitip-jatyrmyz da býitip jatyrmyz dep ótirik kólgirsushilerding ayaghyna jyghyp berip otyrdy. «Betbaq jendim, deydi, beyshara-kóndim deydinin» kebin kiyip býginde telearnalardyng qazaqilyghy ýshin olay kýresudi de qoydyq.  Endeshe, jalpy býgingi qazaq baspasózi qanday  kýide degen saual qoyyluy da óreskeldik bola qoymas.

Elbasymyz aqparat qúraldary turaly әlgindey degende onyng berjaghynda aqyn, belgili qogham qayratkeri Múhtar Shahanov ta elimizdegi «aqparattyq diyversiya» turaly talay mәrte baspasóz betinde de, parlament minberinen de jaghy talghansha qaqsaghan joq pa edi?! Sol bir jyldary  qazaq tili memlekettik til dep jariyalanghan Qazaqstanda bar bolghany 453 basylym ghana qazaq tilinde shyqsa, resmy til dep atalatyn orys tilinde 223 basylym shyghatynyn, ol az bolghanday elimizge Reseyden taghy da 5248 gazet, jurnaldar keletini mәlim bolghan edi. Amal ne, sol kezde ne Parlamentten, ne Ýkimet tarapynan, «mynauymyz úyat eken, bizding búnymyz  tәuelsizdigimizge núqsan ghoy, búny qolgha alyp, elimizge Reseyden qarday boraghan basylymgha biraz tosqauyl qoyayyq, sóitip, ana tilimizding óz biyigine shyghuyna septik bolayyq degen tiri pende bolghan joq. Tek Rozaqúlov degen ózbek deputat shal ghana keyin birese deputattargha, birese dýbәra ministrlerge «Au, qazaqsha sóilesendershi» dep qayta-qayta eskertu jasaumen boldy. Oghan da pysqyrghan jan bolmady. Osy arada aita keteyik, «resmy til» degen sóz tirkesi birde-bir halyqaralyq  lingvistikada joq. Tek Qazaqstanda ghana orys tili «resmy til» degen ataq-danqqa ie bolyp otyr. Biraq qansha jerden ataq-danqy bolsa da eshuaqytta resmy dýnie memlekettik dýniyeden biyik túrmauy kerek.  Sonau jyldary memlekettik jәne ózge de mekemelerdegi qazaq tilining jәi-kýiine kýizele jurnalistik zertteuler, reportajdar jýrgizetin «Til saqshysy» degen habar bar edi. Keyin ol da zym-qayym joq boldy. Býginde telearnalarda onday habar túrmaq, ana tilimizding elimizdegi jay-kýii turaly bir auyz sóz de aitylmaytyn boldy. Al tilimizding jay-kýii sol kezderdegiden keremet jaqsaryp ketti dep ne ýkimet, ne býkil esebi men bayandamasyn oryssha aitatyn ministrler úyaty bolsa aita qoymaytyn shyghar. Keybir zertteulerge qaraghanda tәuelsizdik alghan jyly tuyp, býginde 25-ke kelgen jastardyng 70 payyzy oryssha sóileydi eken. Sonda endi olardyng tilin qazaqylandyru ýshin «tәuelsizdigimizding arqasynda tilimiz onalyp keledi» dep taghy da 25 jyl toy toylaymyz ba? Biz «Til saqshysy» siyaqty habarlardy jabu arqyly telearnalarda ana tilimizdi nasihattaudy azaytyp, tipti, toqtatyp jatqanda Resey basshylyghy býkil Internetti «rusifikasiyalaudy», yaghni, «orysshalandyrudy» qolgha alghan bolatyn. Fizikanyng zany boyynsha bir dene ózine tiygen soqqygha sonday kýshpen qarsy tebedi. Resey basshylary әlgindey «rusifikasiyamen» shyj-byj bolyp jatqanda Ukraina býkil kinoteatrlarda filimderding bәrin ukrain tiline kóshiruge kirisip te ketken edi. Al biz arada sodan beri birneshe jyl ótkende sony mysalgha keltirip jazyp otyrghanda «31 arnadaghy» orys tildi jurnalist «onay» degen bir sózdi aitugha basyn qatyryp jatpastan birese «onay», «onay», birese «Dostyqty» «Dastyk»  deumen boldy.

IYә, qay memleketting de qanshalyqty tәuelsiz ekeni ministrlerining qay tilde sóilep,  aqparat qúraldarynyng qay tilde basymyraq ekeninen-aq kórinip túrady! Endeshe, qazaq baspasózi men orystildi baspasózding ýles salmaghyndaghy aiyrmashylyqty kóre túra qalaysha janyng kýizelip, jýreging auyrmaydy. IYә, sol jyldardan beri Qazaqstangha kelip jatqan orystildi gazetter sany birneshe ese úlghaymasa kemigen joq. Qazir orystildi radio-televiziya habarlary men jәne orystyldy baspasóz qúraldarymen salystyrghanda qazaqtildi-aqparat týiening qasynda túrghan qoshaqanday-aq. Býginde keshegi Kenesting qúrsauynan shyqqan respublikalardyng ishinde Reseyding aqparattyq ekspansiyasynan shygha almay, shyghugha talpynbay otyrghany da  tek Qazaqstan ghana. Sonau jyldary orystar bizding tilimizde 300 milliongha juyq adam sóileydi dep maqtansa, Kenes ókimeti taraghasyn tәuelsiz jana respublikalarda orys tili «ógey balanyn» kýiine týsti dep jylay bastady. Aytpaqshy, ol Qyrghyzstanda da resmy til dәrejesinde. Al basqa respublikalarda «shet el tili» nemese «az últ ókilderining tili»  degen resmy ataqqa ie boldy. Qazir orys tilin ana tilimiz dep esepteytinderding 90 payyzdan astamy tek Reseyde ghana túrady.

Osyghan oray taghy bir aqiqattyng betin ashayyq. Búryn «últyng kim?» deseng ózderin oryspyn deytin qazaqstandyq ukrain da, polyak ta, mordvin de býginde oryspyn demeydi. Olargha qazir sen oryssyng ghoy deseng «net ya ne russkiy» deydi jәne óz tilinde ne qazaqsha sóileuge tyrysady. Qazaqstanda  túratyn úighyr, ózbek, tatar, qarashay, әzirbayjan, týrik týgel qazaqsha biledi, elimizding 67 payyzy – qazaqtar. Endeshe, tәuelsizdik alghan basqa respublikalardan ala-bóle Qazaqstanda orys tili men orystildi aqparat qúraldarynyng shamadan tys shalyqtay týsui nelikten?

Biz әsheyinde «orystan ýiren» degen sózdi әli de qaytalaudan tanbay kelemiz. Endeshe, últtyq namysty, últtyq dýniyetanymdy qay jerde de birinshi oryngha qoydy nege orystan ýirenbeymiz. Al últtyq namys, últtyq dýniyetanym, últtyq tәrbiye, qysqasy últtyng býkil aman-saulyghy onyng tilin saqtaudan,  ony ózgelerge taratudan bastalady. Resey memleketi qanday pishimge, yaghni, formagha kóshse de mәseleni eng aldymen orys tilin dәripteuden bastaydy. Ýkimet basyndaghylarynan bastap, auzynan samogon men temeki iysi búrqyrap túratyn qarapayym mújyq orys ta qayda jýrse de orys tilin algha salyp jýredi. Ánebir kezde Mәskeude orys baspasózinin  dýniyejýzilik kongresi dep atalghan jiynda Vladimir Putinning «Biz BAQ-tardyng tәuelsizdigi men derbestigin saqtay otyryp ózge elderdegi orystildi baspasóz qúraldaryna bir kýsh-jigerimizben qoldau kórsetemiz (maksimalino podderjivaem) degenining arjaghynda ne jatyr dep oilaysyz? Búl orysshyldyq pighyl býginde tek Qazaqstanda ghana jýzege asyp, elimizding Almaty, Astana, Qaraghandy siyaqty iri-iri qalalary týgil audan ortalyqtary men auyldaryna sheyin orystildi gazet-jurnaldar qarday borap jatyr. Aytpaqshy, sol kongreske Euraziya mediforumy dep atalatyn forumnyng tórayymy Darigha Nazarbaeva da qatysyp, Vledekenning dәl janynda otyrdy. Sol jiynda Putinge jaramsaqtanyp Qyrymda ukrain tilinde gazetter kóbeytilmekshi degen «uayymyn» aitqan orys redaktoryna Darigha hanym: «Qane, sabyrly (tolerantty) bolayyqshy. Árkim óz jyrtyghyn ózinshe jamaydy. Ukraindar da solay» dep óte tapqyr tórelik aitqan edi. Ukrainany aitasyz, myna túrghan Ózbekstan, Týrkimenstan óz eline Resey basylymdarynyng kiruine aldaqashan tiym salghan. Olar ony Reseyge nemese býkil orys ataulygha degen óshpendilikpen istep otyrghan joq. Olardyng maqsaty-әlekedey jalanghan jahandanu dep atalyp jýrgen jeti basty bәleketting aluan-aluan kesapatymen  tәnine de, janyna da әrtýrli  aqau týsken últtyq qasiyetterin aman saqtap qalu. Jәne últty aman saqtaudyng eng basty amaly tildi aman saqtau ekenin ózbek, týrkimen, tәjik atqaminerleri óte jaqsy týsinip otyr. Olar  Reseyden kelgen gazet-jurnaldar bastan-ayaq eng әueli orys mýddesin sóz etip, Reseyding qanday  sayasatyn da izgilik pen inabattylyqtyng ýlgisi etip úsynatynyn, sóitip ózderining jas úrpaghynyng tilinen de, dilinen de alshaqtauyna әkep soghatynyn bilgendikten sóitip otyr. Tipti, keybir respublikalarda orystildi jurnalistika az últ ókilderine ghana arnalghanday dengeyge týsip ketti. Ukraina men Baltyq elderinde búl is әueli qoghamdyq kólikterde (avtobus, trolleybus, tramvay) oryssha әnder men habarlar berudi toqtatudan bastaldy. Olar sәbiylerine tek ana tilindegi mulitfilimderdi ghana kórsetedi. Qysqasy, Resey sayasatkerleri men jurnalisteri aluan týrli ailagha salyp (birese qorqytyp, birese ózderi mýlәiimsip) shuyldasa da qazir búrynghy kenestik respublikalar әrqaysysy óz últynyn  últtyq sanasyn oyatugha, qúldyq psihologiyadan aryltugha sonau 90-shy jyldardan bastap birden kirisip ketti. Sóitip, býginde últtyq memleketpiz dep ashyq jariyalamasa da últtyq memleketke jaqyn memleket qúryp aldy. Al últtyng namysyn da, últtyq sana-sezimin de, últtyq maqtanyshyn da oyatatyn  eng kýshti qúral onyng óz tilindegi jurnalistikasy.  Búl –uaqyttyng ózi dәleldep otyrghan aqiqat. Ár el, әr últ myna almaghayyp zamanda óz tilinin, dininin, dilinin, ýrdis-salttarynyng joyylyp ketpey aman qaluy jolynda jantalasyp jatqanda ghasyrlar boyy jýzdegen últ pen ondaghan memleketti temir qúrsauynda ústap ýirenip qalghan Kremlidi múnysy ýshin kinәlau da orynsyz. Onyng ýstine býgingi Resey basshylarynyng arasynda «úly orystyq» shovinizm auruy arghy atalarynan qan arqyly (geneticheskaya peredavaemosti) jalghasyp jatqandar da az emes. Olar búl jolda eng myqty qaru BAQ, yaghni, jurnalistika ekenin óte jaqsy bilgeni ýshin de kinәli emes.

Endeshe, biz ne isteuimiz kerek. Biz orystardan, yaki, Reseyden eng bolmasa últjandylyqty  ýirenuimiz óte qajet. Aqiqatyn aitar bolsaq, býgingi qazaq baspasózinde jogharydaghylardy synamaq týgil anany renjitip almayyq, mynanyng arqasýieri kim eken, gazetimizge kesiri tiyp ketpesinshi, әldeqaytip ketermiz degen siyaqty sauysqanday saqtyq pen kóniljyqpastyq әbden ornyqty. Al qazaqtildi telearnalar turaly aitudyng ózi úyat. Qazir qazaq telejurnalistikasyn óte arzan, óte sauatsyz әnshi-symaqtar men kýpining biytindey qaptaghan ne әninde, ne mәtininde mәn-maghyna joq «júldyzqúrttar» basyp aldy. Olargha qoyylatyn súraqtar da «sýigen jarynmen (ony kóbine «joldasynmen» deytin boldy) qalay tanystyn?», «qyzdar kóp mazalaydy ma», «neshe beynebayan týsirdin», «qanday airandy jaqsy kóresin?» siyaqty ne estetikalyq, ne qarapayym tәrbiyelik týiir sózi joq súraqtar. Óziniz aitynyzshy, anau «Roza shaqyrady», «Týngi studiyada Núrlan Qoyanbaev»-tan bastap, «Kónilashar», «Du-duman», «Ýzdik әzilder», «Toyveststar», »Ázil әlemi», «Karaoke killer» jәne basqa da tolyp jatqan sayqymazaq kórsetilimderden basqa bizde ne qaldy? «Nysana» degendi әzil-syqaq teatry dep ataydy eken. Múnda «óner kórsetip» jýrgenderding óte anayy da dóreki sózderi men qimyldaryn bylay qoyghanda mektep oqushysynyng múghalim apayyn «dәl qazir úryp jatyr» degen ospadarsyz túrpayy әzilin estip otyrghan sәtte jýregimiz auzymyzgha tyghylyp, aua qarmalap qaldyq. Al «býgingi kýnning eng basty janalyqtary» nemese «arnamyzgha kelip týsken janalyqtar legi» degen siyaqty qosymsha atauy bar «Janalyqtardan» jol apatynan neshe adam ólip,  bireuding óz balasyn, әielin pyshaqtap óltirgeni, neshe qyz kýieuge tiymey ekiqabat bolghany, qoqys salatyn jәshikten nemese dәrethanadan shalajansar jana tughan sәby tabylghanynan «habardar» bolasyz. Qazaq jurnalistikasy, yaghni, BAQ-tary (key tústa!) Resey sayasatynyng yqpalynan shygha almay otyrghanyn olar Resey aqparat qúraldary ne aitsa sony sol kýiinde qaytalaytynynan-aq bayqaugha bolady. Áriyne, olardyng aqparat kózderin paydalanba deuge eshkimning de haqysy joq. Alayda, biz tәuelsiz elding aqparatshysy ekenimizdi esten shygharmay reti kelgende ol aqparattar dәiekti me, dәieksiz be, olar bizding últtyq, tәuelsizdik mýddelerimizge qayshy kelmey me sol jaghyn da eskerip, reti kelgende júrtty oilandyrarlyqtay bir-eki kýmәndi saualdardy jurnalistik sheberlikpen qystyryp jiberuding esh aiyby da joq jәne ony sayasy qylmys dep te eshkim aita almaydy. Átten, bizding әsirese telejurnalisterimiz óituding ornyna key kezderi Resey jurnalisterining yghyna jyghylady da olardy tyndap otyrghan adam «e-e, kóp úzamay Amerikanyng sharuasy bitedi eken», «Euroodaqqa mýshe elderge joqshylyq, asharshylyq kelip-aq qalghan eken», «Ukraina degen bir kileng onbaghandar jinalghan el eken, al Armeniya men Qyrghyzstan qatty qarqynmen damuda eken» dep  qalary sózsiz. Al nege ekenin qaydam óz kýnin ózi kórip otyrghan Ózbekstan men Týrkimenstan turaly kóbasa eshnәrse aityla qoymaydy.

Sóz sonynda aitarymyz Qazaqstanda  baspasóz arqyly da,  televiziya arqyly da qazaq últynyng mәselesin, әsirese, әli de óz biyigine kóterile almay jatqan qazaq tilin nasihattaugha kóbirek kónil bóletin uaqyt jetti. Jәne oghan elimizde qarsy bolatyndar onsha kóp emes dep oilaymyz. Ol ýshin elimizge jan-jaqtan qarday borap kelip jatqan, últtyq dýniyetanymymyz, últtyq tәrbiyemiz, últtyq dәstýrimiz ben ýrdisterimizdi damytugha esh ýles qospaytyn, qospaq týgil óz elinin, óz últynyng sayasatyn keyde ashyqtan-ashyq, keyde jymysqylyqpen erteng eltútqa bolar úrpaghymyzdyng sanasyna siniruge tyrysatyn ózge elding qaptaghan gazet-jurnaldaryna tolyq tiym salmasaq ta solardyng ishinen kәdemizge jaraydy degenderin ghana qaldyruymyz kerek. Qazir Qúdaygha shýkir qazaqtar óz elinde 67 payyzgha jetti, әlginde elimizde túratyn bauyrlas týrkitektes últtar týgel qazaqsha biletinin aittyq. Demek, búdan bylay telearnalarymyzda orystildi әrtýrli kórsetilimderdi qysqartyp, qazaq tilindegi jobalardy kóbeytuimiz kerek. Jyl sayyn derlik Euraziyalyq mediaforum degendi ótkizip otyrmyz. Endeshe qazaqtildi búqaralyq aqparat qúraldarynyng qúryltayy siyaqty ýlken bir shara ótkizip otyrsaq ta artyq bolmas edi. Bir jyldy qazaqtildi jurnalistika jyly dep atasaq ta eshkim de «Búlaryng ne?» dey qoymas edi ghoy. Endeshe, kimnen seskenip otyrmyz? Siz ne deysiz?

Myrzan KENJEBAY

Abai.kz