Qazaqstannyng aqparattyq sayasatynyng syn kótermeytin kýide ekeni búrynnan aitylyp keledi. Sala mamandary, sarapshylar әrtýrli dәlel-dәiek keltirip, mәseleni ong baghytqa búrudyng týrli joldaryn da úsyndy. Byltyr jarnama turaly zang jobasy maqúldanyp, sheteldik kabeldik arnalar Qazaqstannyng aqparattyq naryghyndaghy jarnamagha ortaqtaspaytyn bolghanday edi. Búl da bir dәtke quat kóringen. Biraq, múnymen aqparat salasynyng qordalanghan mәselelerining týiini tarqatylyp ketti deuge kelmeydi. Aqparat memleketting ishki-syrtqy sayasatynda ýlken qúralgha ainalyp, әp sәtte kez kelgen sayasatkerdi, sayasatty shyr ainaldyryp, aqparattyq resurstargha iyelik etetin toptyng ynghayyna, qalauyna qaray ózgeretin jәne soghan milliondardy lezde sendiretin alyp kýshke ie bolghan qazirgi zamanda әr memleket ózining aqparattyq qauipsizdigine últtyq qauipsizdik dengeyinde mәn berip otyr.

Ókinishke qaray, Qazaqstannyng jaghdayynda aqparattyq qauipsizdik - el ishindegi erkin oily baspasózdi әkimshilik jolmen retin tauyp túnshyqtyru; qazaq baspasózine ekinshi sortty degen tanba basyp, onymen sanaspau; jazghanyna mәn bermeu, shetke qaghu, qarjylyq mýmkindigin taryltyp, jana kenistikke ótuine, damuyna barynsha kedergi jasau; baspasóz ataulyny bir ortalyqqa baghyndyru arqyly baspasóz erkindigin shekteu әri biylikke tәueldi etu bolyp tabylady. Mine, biylikting aqparat sayasatyna jauapty «kisilerdin» "aqparattyq sayasat" dep týsinetini jәne jasap otyrghan júmystarynyng siqy.

Sonda Qazaqstannyng aqparattyq sayasaty kimder ýshin qolayly bolyp túr? Resey, Ukraina, Belorusi elderinen shyqqan media-tranzitti túlghalar ýshin. Nege dersiz? Bizding she múnyng birneshe sebebi bar.

Biylikting aqparattyq týsinigi: qazaq tili – qor, orys tili – zor

Qazaqstan biyligi shiyrek ghasyr boyy memlekettik til mәselesin sheshe almay keledi. Til jaghdayy sóz bolsa, biylik úrsyp jauap qatady. Mysaly bylay: «Senderge ne jetpeydi, ózdering sóilep alyndar, qazaq tili dep jylaghandy qashan qoyasyndar?!.» t.b. Osylaysha qazaqqa dýrse qoya beretin biylik sayasy erik-jigerge iyek artyp, naqty iske eshqashan barghan emes. Tap osy til mәselesindegi biylikting ústanymy men kózqarasy aqparattyq qauipsizdik mәselesin túralatyp, ony oidan-qyrdan qashqan kóldeneng kók attynyng paydasyna sheshiluine jol ashyp berdi. Mine, qaranyz: (http://radiotochka.kz/8997-kto-vladeet-populyarnymi-kazahstanskimi-internet-portalami.html)

Múnday reyting týzude de ýlken maqsat jatyr. Ol – әlemdi orys tili arqyly ghana tanyp-bilip otyrghan biyliktegi shendilerge qazaq baspasózining janazasy әldeqashan shygharylghanyn, osy tizimdegi «myqtylarmen» ghana sanasyp, kenesip, budjetting aqparat salasyna qarastyrylghan aqshasyn osylargha tendey bólip berip, aqparattyq sayasat týzesing degen dong aibat. Shuyldamasyn dep arasynda itke tastaghan sýiektey ghyp qazaq baspasózine de birer qara baqyr laqtyryp qoyatyny bar. Qarap otyrsanyz, búl tizimdegi aqparattyq resurstar orys tilinde kontent jasaghan. Qazaq tili tek әlsiz, solghyn әri ýnemi týsten keyin manyraytyn audarma kýiine týsken. Búl – memlekettik tildi, tútas qazaq baspasózin joqqa shygharyp, aqparattyq kenistikke kimning ie bolyp otyrghanyn ýnsiz týsindiru. Júmys jýrgizu tәsilderi de aqparattyq kóringenimen, qoghamnyng oiyn lastau, qoghamnyng nazaryn týkke túrghysyz aighay-shugha audaryp, joq nәrseni jalaulatu. Al, memlekettik mýdde,  últtyq qúrylys, qazaq mәselesine kelgende, lәm dep auyz ashpaydy. Sebebi, onday mәseleler olargha jat. Óitkeni, qazaq tilining olargha qajettiligi joq. Orys tili júmysyn jýrgizip, memleket pen aqparattyq naryqtaghy bar qarjyny qolyna әkep berip otyr. Múnday mýmkindikti biylikting ózi jyldar boyy erinbey-jalyqpay jasap berdi. Osydan keyin olardyng memlekettik mýddemen jatyrlas qazaq mәselesine týkirgeni bar. Jәne aqparattyq sayasatqa jauapty Mәskeuden oqyghan «kisilerding de». Bú «kisilerdin» olay etetini, basqany bylay qoyghanda, Preziydentting maqalalary men súhbattaryn reseylik gazetterde jariyalatyp, Qazaqstanda Preziydentting jazghanyn, aitqanyn basugha jaraytyn qazaq baspasózi joq ekenin orystildi әlemge jariya etti. Sodan son, Qazaqstandaghy baspasóz naryghyna reseylikter aghyla bastady. Olar eldegi orys tildi jurnalisttik orta men sol ortanyng «myqtylarymen» tez til tabysyp, kózdegen maqsattary bir ekenin bilgen son, jogharydaghy «kisilerdin» qoldauymen Qazaqstannyng aqparattyq naryghyna kirdi de ketti. Mine, qazir qazaq baspasózi jabylyp, qarajattan qysylyp, jurnalistteri qysqaryp jatqanda olar milliondap tabys tauyp otyr. Bәri aqparattyq sayasatty týzip otyrghan shendi «kisilerdin» enbegi.

Bәseke jәne baspasóz

Qazaq baspasózi turaly sóz bola qalsa, "jylauyq", "Ýkimetten aqsha súraghannan basqa tirlik jasamaydy", "damugha yqylassyz", "reytingi tómen", "jurnalistikasy әlsiz", "bәsekege qabiletsiz", "sauatsyz", "qazirgi zamanghy jurnalistikanyng zandylyqtary men erejelerinen habarsyz", - degendi estiymiz. Tipti, orys tildi baspasózding «myqtylary» úiymdastyratyn forumdarda da osy tektes sózderdi aitqan әriptesterimiz bolghan. Búl da qazaq baspasózin aqparattyq kenistikten shygharudyng aila-tәsilderi. Eger, qazaq baspasózi bәsekege qabiletsiz bolsa, osy kýnge deyin ómir sýruin toqtatar edi. Qazaq baspasózi qashan da memleket pen qazaq qoghamynyng sózin sóilep, әleumettik, qoghamdyq-sayasy ómirdegi mәselelerdi jazyp, aityp keledi. Qazaq tilin bilmeytin adam múny eshqashan bile almay ótedi demesek...

Al, osy  "qazaq baspasózi bәsekege qabiletsiz" degen әngimeni shygharudyn  ar jaghyndaghy maqsat aqyry oryndalghanday. Biylik reyting jaghynan joghary aqparattyq resurstarmen ghana júmys isteytindi shyghardy. Búl jogharydaghy aitqandarymyzdyng «jemisi». Qazaq baspasózi ólmes ýshin reyting qualauda. Ol ýshin baspasóz ne istemey jatyr deysiz?.. Osy kýni reyting qualau - qogham sanasyn   ulaytyn dertke ainaldy. Al, Resey, Ukraina, Belorusi jәne Qazaqstandaghy orys tildi baspasóz «myqtylarynyn» úpayy týgel, reyting joghary. Biylik "reytingisi jogharymen júmys isteymin, sonyng sózin sóileymin, óitkeni, ol júmys istep otyr, sangha senem be, saghan senen be" dep kóz qylyp aitady da, orys tildi baspasózding qoynyna zyp berip kirip ketedi. Sebebi, orys baspasózi onyng kózin ashyp kórgeni, auyz ashyp ópkeni. Álemdi sol baspasózding ainasy arqyly ghana tanidy. Ol ne aitsa da jón. Orys baspasózi qazaq sheneunigine әke-shesheng seniki emes dese de senip, ata-anasynan bas tartugha bar. Al, múnyng qasynda memlekettik mýdde, aqparattyq sayasat degen ne tәiiri...

Bizde qazaq baspasózin túqyrtqysy keletinderding ishinde ózimizding keybir «janashyl» әriptesterimiz de jýredi. Olar da reytingige senedi. Sony algha tartady. Al, reyting degeniniz - qarajaty qamsyz, yqpaldy aqparattyq-sayasy toptyng ynghayyna, qalauyna qaray týzile beretinin ol shirkin sezbeydi...

Týiin

Búl aitylghandar, aqparattyq qauipsizdik mәselesining terende jatqan bir parasy ghana. Búdan shyghatyn qortyndy: biylik saylaudan keyingi auys-týiis kezinde aqparattyq qauipsizdik mәselesine jete mәn berip, birqatar sheshimderdi qayta qarap, zangha ózgerister men tolyqtyrular engizui kerek dep esepteymiz. Bizding she әueli, aqparat salasy jeke ministrlik bolyp shyghuy shart. Ekinshiden, týp iyesi – shetel azamaty bolyp otyrghan aqparat qúraldarynyng memlekettik budjetten qarjy aluyna tyiym salu; Qazaqstan aqparat naryghynan jarnama tartqan jaghdayda, salyq mólsherin ósiru; Jәne baspasózdegi tildik normany ózgertip, jalpyhalyqtyq sanaq deregi kórsetken sangha negizdeu qajet; orys tildi baspasózde memlekettik tilde aqparat taratudy qatandatyp, qazaq tilin audarma til týrinde ghana qoldanudy shekteu, tolyqqanda qazaq tildi qosymsha redaksiya jasaqtaluyn talap etu; budjet qarjysyn bólude reyting emes, aqparattyq qúraldyng memlekettik tilde aqparat taratuyna, memlekettik mýddeni qorghauy men últtyq qauipsizdik mәselesin údayy kótergenin esepke alu.

Minekey, jalpy aitqanda osy syndy mәselelerdi kýn tәrtibine shygharu - kezek kýttirmeytin mәsele. Olay bolmaghanda, kýni erten, kózdi ashyp-júmghansha Qazaqstandaghy reytingi joghary orys tildi baspasóz memleketting qúrylymyna, Tәuelsizdikke zor qater tóndiretin kýshke ainalyp shyqpasyna eshkim kepildik bermeydi. Oghan dәleldi tosynnan izdemey-aq, alys-jaqyn elderdegi sayasy ahualdardy esepke alsaq ta jetip jatyr.  

Ómirjan Ábdihalyqúly

Abai.kz