Redaksiyadan: 

El ishinde tarih ghylymynyng zandylyqtaryna, erejesine baghynbaytyn taghy bir «tariyh» bar. Ol – anyz-әngimelerdi, kóne jyrlardy, jer-su, adam attaryn paydalanyp, sony negizgi argument retinde kórsetip, ony әrtýrli últtar men úlystardyng tarihyndaghy ataularmen baylanystyra otyryp, maqsat etken taqyrypty neghúrlym terendetip, ru-taypa shejiresin dýnie bastauyna deyin jetkizu. Múnday «tariyh» qazaq ishinde bayaghydan aitylyp, jazylyp kele jatqan nәrse. Oghan toqtau joq. Taghy bir qyzyghy, búl dýniyelerge qyzyghushy, oqushy adamdar kóp bolady. Sondyqtan, Mәmbetkәrim Qojyrbayúly esimdi azamattyng jibergen kólemdi materialyn oqyrman nazaryna úsynyp otyrmyz.

Maqalagha qatysty aitarynyz, alyp-qosarynyz bolsa, bizge joldanyz.

Abai.kz

«Ru shejiresin bilu – sahara tósinde kóship-qonghan qazaqtar ýshin ómirlik qajettilik. Qazaq halqynyng ru-taypalyq, jýzdik-qauymdastyq birtútas bitimi ghasyrlar boyy «býkil qazaq – bir atanyng úrpaghy, bir tamyrdyng bútaghy» degen ústanym boyynsha ósip-órkendep otyrghan»

QR Preziydenti N.Nazarbaev

 «Atasy alys bolghanmen

Jamighy qazaq bir tughan»

Bazar jyrau (1842-1911)  

        Qazirgi «bilgishter» auzyn ashsa boldy rudy jamandap shygha keledi. Rudy әngime etsen, qazaqtyng rulyq shejiresin  biletinderdi el arasyna jik salady dep kýstanalaydy, jau kóredi.

        Osy maqalamdy Sizderge, yaghniy,  «Ru» degen sózdi jau kóretinderge jauap retinde joldap otyrmyn. Mening maqsatym - óz qandas-bauyrlarymnyng arasynan jau izdeu emes, kerisinshe, barlyq qandastardyng basyn qosu. Úly atalarymyz da osylay jasaghan. Qazaq halqy san myndaghan jyldardan beri osy rulyq jýieni saqtaghandyqtan ghana býgingi kýnge jetip otyr. Áytpese, qazaq shejirelerinde aitylatynday adam-adam bolghaly bergi 70 000 myng jyl ishinde qanshama el, qanshama últ dýniyge kelip, qanshama el men últ joyylyp ketti. Jogharyda Elbasymyz ben Bazar jyrau aitqanday, Ru eldi bólmeydi. Kerisinshe biriktiredi. Sebebi, qazaq elining ózi birining ishinen biri shyqqan rulardan (atalardan) túrady. Osyghan sәikes, ejelgi Qazaqtyng ata saltyn da beytanys qazaqtar birinshi kezdeskende, amandasqannan keyingi әngime «Ru súrasudan» bastalghan. Ru súrasqan qazaq mindetti týrde qandas-bauyr, naghashy-jiyen, qúda-jekjat, qaryn bóle, tuys bolyp shygha keledi. Búl qaghida kýni býginde de qoldanylady. Osy qaghida boyynsha jaqyn tumalastar arasynda qyz alyspaytyn, qan tazalyghy saqtalady.

        El-júrtqa kósemsóz arnaytyn azamattardyng ishindegi óz qandastaryna (qazaqtargha) arnap «halyq jauy» degen termindi qoldanatyndargha aitarym: Búl sózden 1937 jyldardaghy qazaqtyng barlyq ziyaly qauym ókilderin «últshyl-fashist» dep aiyptaghan  Kenestik bolishevizm «ýshtigi» sayasatynyng iyisi shyghatynyn bile jýrgenimiz abzal.

        Al, «Ru» degen sózge qysqasha týsinik berer bolsam, Ru - Ata degen sóz. Ru men Ata sinoniym. Qazaqtyng «Ruyng kim?» degeni, sening «Úrpaghyna ýlgi bolghan, el tanityn eng úly Atannyng aty kim?» degeni. Qazaqta ru atyn iyemdenu eng jogharghy dәreje. Ángimening qysqasy, qazaqtyng ruyn (atasyn) jamandap, rulyq shejireni qazirgi úrpaqqa jau qylyp kórsetu, jenildetip aitqanda dostyng isi emes.

        Dәlel me? Tyndap kóriniz,  Ru degen sózding qanday ómirsheng ekendigin.                       

«Qosaydan — Áytey, Begey, Baybol, Tiney, Bәli, Sýiindik (Jaman Aday). Olar ósken auyl. Aday shejiresinde Alty Qosay bolyp atalady.

        …Segiz arys adaydyng ýlken bir tobyn qúraytyn osy Alty Qosay bolyp esepteledi («Manqystau ensiklopediyasy» Almaty, 1997. 198-199 better).

       Qosay Ata jәne onyng úrpaqtary jóninde belgili jazushy, memlekettik syilyqtyng iyegeri Ánes Saray ózining «Kónelikter» dep atalatyn enbeginde kóptegen derekterdi jinaghan. Sózdi Ánes aghamyzgha bereyik:

       «Aday taypasynyng eng kóp taraghan jәne kóp shashylghan irgeli atalardyng biri — Qosay. Adaylar ony eng úly әulie shalymyz dep airyqsha qadir tútady. Torqaly toy, topyraqty ólim de tór — Qosay úrpaghynda, bata beretin de solar. «Qosay shapany» isi  Adaygha mindetti bas kәde.  «Jolym bolsyn deseng — Qosaydan joldasyng bolsyn» degen mәtel de mәlim. Qysqasy, Qosay-erekshe qadirli Áz әuliye. Qosay úrpaqtary Qosaydyng qabirin tauyp, basyna mazar kóterilip, iygilikti is isteude. Olardyng payymdauynsha, Qosay 500 jyl búryn ómir keshken.

        Al tarih soraptary Qosay jәne Qosay ruy turaly alarlyqtay mәlimetter beredi. Qosay atauy birde kisi esimi, birde ru aty qalpynda almasyp, jiyi-jii qaytalanyp otyrady. Jeke túlghalar qanshama danqty, dabyraly bolghanymen ómirden ótedi-ketedi, al rulyq qauymdar meyilinshe úzaq jasaydy. Sondyqtan, әngime  aldymen Qosay ruy  turaly bolghany jón. Bayqap otyrsaq, tórt tarapqa shashylghan «ad» qauymynyng arasynda jan sany mol, irgeli Qosay taypasy bolghanyn angharamyz. Onyng alghashqy ókilderining biri b.d.d. X ghasyrda Dәuit patsha tónireginen kórinse, Múhammed payghambar dýniyege kelmes búryn  200 jyl shamasynda arabtarda Qosay ruy bolghanyn, payghambardyng besinshi atasy Zeyd Qosay әuletinen әiel alyp, solardy panalaghandyqtan, Qosay atanghan… Olardyng keri lyqsyp, qazaq topyraghyna qaytyp oraluy ekitalay, olardy da  «joghalghan adaylar» sanatyna jatqyzghan jón dep jazady Ánes Saray.

       Ánes Saray akademik Álkey Marghúlannyng «tarihy jazular boyynsha Qosay Týrik qaghanaty kezinde jasaghan kisi bolugha tiyis. Búl kezde Altay men Jetisu arasynda ómir sýrgen  nushibiy  taypalarynyng bir kósemi Koshu degen atpen belgili edi. Tarihy bar ómirin Besbalyq (Beyjin)  qalasyn qorghau  isine júmsap, Saryózenning basy Órtóske deyin joryq jasaghan kisi. Orhon jazuy boyynsha (Qoshay) 720 jyly Besbalyqty jau әskerinen bosatqan» dep oy qorytady Áleken»- dep jazady, Ánes Saray. Taghy da ghalymnyng eshbir jaltaqsyz Koshudy Qosaymen shendestirgenin kórsetedi.

       Týrik dәuiri turaly tarihy zertteulerde koshu jәne onyng belgili tarihy túlghalaryna mәn   berile kelip, atalmysh etnonimdi qazaq, qyrghyz, altay epostyq jyrlarynyng basty qaharmany Er Qosaymen úshtastyru niyeti anyq angharylady. Alayda, qytay jylnamasy Kýltegin jazuyndaghy Koshu men epostyq Er Qosay uaqyt jaghynan alshaqtap, sәikes kele bermeydi. Eki esimning aralyghynda 4-5 ghasyr uaqyt jatyr. Sony eskergen ghalymdar «Manas jyry ilgeri-keyingi tarihy oqighalardy qamtyghan epos, erterek kezde ómir sýrgen». Er Qosay turaly әngimeler Manas dәuirine jaqyndastyryluy mýmkin syndy tújyrymgha iyek artady» dep jazady Áneken. Al qazaq, qyrghyz, altay júrtynda aty mәlim, әri әuliye, әri batyr qylyshtyng jýzimen el qorghaghan Er Qosay qay zamannyng perzenti? Bizding taqyrybymyz ýshin manyzdysy osy - Qosay. Qosay qazaq eposynan oiyp oryn alghan eng túlghaly qaharmandardyng biri. Ol - «Er Kókshe»,  «Er Kókshe úly Er Qosay jәne Múryn jyrau»,  «Qyrymnyng qyryq batyry» jelisine qosyp jyrlaghan «Er Qosay» jyrynyng bas keyipkeri. Sonday-aq, Er Qosaygha qatysty jyr-tolghaulardyng V.V.Radlov jazyp alghan Jýsip Kópeev, Asayyn Hangeldiyn, Biysen Sarimanov jyrlaghan versiyalary da bar. Al Qyrghyzdyn  «Manasynda» Qosay ortalyq qaharman dәrejesine kóterilgen beyne. «Manas» jyrynda onyng halyq ýshin istegen erlik isterining birazy tizilgen. Bala kezinde qazylyq boyynda dәu ash bórimen jalghyz alysyp, ony jenip, el-júrtynyng alghysyna bólenedi. Ekinshiden, Kegen ózeni boyynda elge jau tiygende erlik kórsetedi.  Ýshinshiden, ataqty er Belerekti Masqaranyng tútqynynan bosatady. Tórtinshiden, Beyjindi (Besbalyqty) jaudan qútqarady.  Jyrda tómendegidey tamasha joldar bar:

          «Bekinip qalghan Bejinnin

          Betin ashqan Er Qosay.

          Túryp qalghan Túrpannyn

          Týsin ashqan Er Qosay.

          Baylanyp qalghan bazardyn

          Baghyn ashqan Er Qosay».

          Búdan biz Qosaydyng meken túraghy Shyghys, Týrkistan, Túrpan, Besbalyq qalalarynyn  tóniregi ekenin angharamyz. Al, búl bolsa yada (Ada M.Q.), koshu (Qosay M.Q.) taypalarynyng bayyrghy qonystary degendi aitady Ánes Saray.

       «Manas» jyrynda qara qytaylardyng qysymymen qyrghyzdar Altaygha qayta kóshuge mәjbýr bolghanda Qosay dúshpangha bel bermey, ata qonysy Ýchtóbede taban taban audarmay túraqtap qalady.  «Qúlaly jiyp kýsh qylghan, Qúrama jiyp júrt qylghan» dep jyrlaghanyna qaraghanda, Qosaydyng úlysy Qúrandy júrt bolghangha úqsaydy. Zertteushi Ánes Saraydyng jazghanyna zer salsaq, qazirgi Atbasy men Naryn jotalarynyng aralyghynda «Qosaydyng qaratauy»,  «Qosay qorghany» Talas ózenining basynda  «Ýsh Qosay», Alatauda «Qosay tau» atalatyn tau da bar eken. Qazirgi aitylyp jýrgen shejire anyzdargha sýiensek, Qosay ata tendesi joq batyr, kóripkel әuliye, artynan halqy ergen úlys kósemi retinde aitylady. Biraq, Qosay ata esimi Shynghys úrpaqtary biylik qúrghan kezde ne batyr esebinde, ne әulie retinde auyzgha ilinbeydi. Ol orys jylnamalarynda  «ólmeytin Koshey» bolsa, al arab kezbelerining jol jazbalarynda әulie atanyng esimi estilmeydi. Osyghan qaraghanda, Ánes Saray zertteuin oqyghannan keyin, búl mynjyldyqtan Qosay ata atyn izdep tabu onaygha soqpasa kerek.  Arada myndaghan jyldar ótse de, halyq óz batyry men  kóripkel әuliyesining atyn, jadynan shygharmay, Qosay atanyng ómir sýrgen dәuirin, bergi zamangha qaray iytermelep jaqyndatyp, jasartyp otyrghan. Áulie atany pir tútqan halyq, elding basyn biriktirip, ortaq jaudy jenuge qarsy Qosay ata esimin joghary ústap, úlystyng úranyna ainaldyrghan. Bir tandanarlyghy, «Adaydyng eki úly tarmaghy Kelinberdi — Qúdayke arasynda jik týsip, qyrghiqabaq boldy» - degen qauasetti estimegen ekenbiz. Aghayyndy eki elding tatulyqty tu etip, Kelinberdi baldarynyn, Qosay úrpaqtaryna  «aghanyng balasy» dep óz jolyn berip otyrghany osyghan dәlel. Ghasyrlargha sozylghan osy syilastyq, birin-biri kótermelep, jamanyn jasyryp, jaqsysyn asyryp, aragha shaytan kiylikpey, jýz shayyspay qasiyetti qara shaldarymyzdyng arqasynda tatulyqty múra tútyp, osy qaghidadan ainymay bizding zamanymyzgha deyin jýripti. Adaylardy janyna toptastyryp, әkesi Toqtamys hannyng kegin alghan. Toqtamystyng eki kishi úly Kerimberdi, Manghyt Edigeni óltirgennen keyin, ózi de úzaqqa barmay qaza tabady. Kerimberdining qazasyna qayghyrghan elge Edil-Jayyq, Jem-Saghyz qarang qalghan qonysqa ainalady. Taban tirep, arqa sýienetinen aiyrylghan el shyghysqa qaray bet týzegen» (Ánes Saray «Kónelikter»).

          Álem tarihyna ýnilsek, bizding jyl sanauymyzdyng V ghasyrynyng ortasynda Mekkeni iyemdenip, Hidjaz ónirining kóptegen aimaghyn basyp alghan Qúrayyshtardyng әigili qolbasshysy bolghan — Qosay atagha tap bolamyz. Qosay óz zamanynda asa yqpaldy әri bay adam bolghan. Bir taypalyq ru basynyng kósemi bolghanmen, qúrayyshtar ony basyna kóterip «Súltan» dep madaqtaghan. Bizge jetken kóne әngimelerde Mekke ónirindegi bolghan basty oqighalardyng bәrin Qosay esimimen baylanystyra shejireleydi.

         Qosay ata Múhammed payghambardyng tórtinshi atasy bolyp keledi, yaghny payghambar dýniyege kelerden 200 jylday búryn ómir sýrgen. Múhammed dýniyege kelgen tústa Qosaydyng bes balasynan taraghan erkek kindiktilerding sany eki jýz, eki jýz eluge jetken. Búl tústa Mekke shahary Qosay túqymynyng ashsa alaqanynda, júmsa júdyryghynda boldy. Jogharyda kórsetkenimdey, ol úrpaqtar búl kezde ósip-ónip, top-top bolyp úl órbitken, ýrim-bútaghy tolysqan ortagha ainaldy. Ataqty qaghbanyng kilti de solardyng qolynda boldy. Suyq qol, úry-qarydan qaghbany qorghau ýshin oghan qúlyp salugha mәjbýr bolghan da solar. Qaghba ainalasyndaghy qúdyqtardy qadaghalau, sot isterin jýrgizu jәne kesim aitu, taypalar arasyndaghy daudy sheshu, qúrayyshtar jaugha attanghanda kóterip shyghatyn kiyeli tudy saqtau, joq-jitikter ýshin salyq jinau, aqsaqaldar mәjilisine qatysu, jinalysqa shaqyru, qoghamdyq qarjyny basqaru, balgerlik jebelerge bas-kóz bolu, mine, osy siyaqty Mekkedegi barlyq qyzmetke basshylyq etu Qosay úrpaqtarynyng qúzyrynda boldy.

          Sol ýrdisti kýni býgingi Aday elining qúramyndaghy Qosay ata úrpaqtary tap sonday dәrejede jalghastyryp keledi desek artyq aitqandyq bolmaydy. Olar Adayda agha balasy retinde ýlken qúrmetke iye. Alys sapargha shygharda, halyq mýddesi ýshin keleli is bastarda, jaugha attanarda Qosay ata úrpaghynan bata alu, qasyndaghy saparlas seriging Qosay ata úrpaghy bolsa, jolyng bolady degen úghymda osy Qosaylar sol Qosaydyng býgingi úrpaqtary degenge sayady desek, shyndyqtan alys ketpeymiz. Oghan dәlel kerek bolsa, ony da aita keteyik. Mysaly, Qosay esimining kýni býginge jalghasyp, qaytalanyp otyruy. Qazaqtan nemese qazaqqa tuystas elderden basqalary  balalarynyng esimin Qosay dep qoymaydy. Mening búlay dep oy týiindeuime týrtki bolghan basty sebep, bizding (Adaydyn) týp qazyghymyz, qúranda kórsetilgendey, eng alghashqy mәdeniyetti dýniyege әkelgen Ad elining úrpaghy ekendigimiz bolyp tabylady. Sonda qazirgi músylman dini bizding ata-babalarymyzdyng arasynda dýniyege kelgen bolyp shyqpay ma?! Búl jóninde Shynghyshan babamyzdyng Joshydan taraytyn tikeley úrpaghy Ábilghazy atamyz óz qolymen jazghan «Týrik shejiresi» atty kitabynda «Týrik halqy Iafesten Alynsha han zamanyna sheyin músylman edi» dep jazypty (16 bet).

       Al, Qaraqalpaq elindegi Besoba jerinde jerlengen jaqynda ghana 500 jyldyghyna arnap úrpaqtary as bergen, Qosay atamyzgha kelsek, búl atamyz sol búrynghy Qosay atamyzdyng úrpaghy, tektiden tughan tekti dep esepteuimiz kerek. Tektiden tekti tuuy búl kýnde býkil әlemde de, ghylymda da moyyndalghan shyndyq.

      Tarihta Týrik qaghanaty kezinde jasaghan taghy bir Qosay bar. Ol sol zamanda Altay men Jetisu aralyghynda ómir sýrgen Nushuby taypasynyng kósemi bar ómirin Besbalyq (Beyjin, qazirgi Pekiyn) qalasyn qorghau isine arnaghan. Orhon-Eniysey jazbasynda «Qosay 720 jyly Besbalyqty jau әskerinen bosatqan» dep jazylghan.

      Jalpy Qosay taypasy ejelgi adtardyng qúramynda ejelden birge jasasyp keledi, tipti b.d.d. IV ghasyrda Gimalay tauynyng bir shatqalynda pútqa tabynatyn Budda dinin dýniyege әkelgen. Osy  Qosayda songhy Qosaylardyng týp atasy bolyp tabylady. Onyng jazbasha tarihy aighaqtamasyn Ábilghazynyng «Týrik shejiresinen» tabamyz: «Kýiik han ata taghyna otyryp, birneshe jyldar әdil patshalyq qúryp, altynshy úly Alynshany óz ornyna otyrghyzyp, halyq baratyn jerge ketti.

      Alynsha han kóp jyldar patshalyq qyldy. Núh payghambar zamanynan Alynsha hangha sheyin barsha Iafes әuleti músylman edi. Alynsha han zamanynda júrt bayyp dәuleti tasydy. «It semirse iyesin qabar» degen ózbek (qazaq)  maqaly bar edi. Ár kisi ózining eng qimas adamy ne úly, ne qyzy, bolmasa agha-inisi ólse, soghan úqsatyp, quyrshaq jasatyp qoyatyn boldy. «Búl - pәlenshening sureti» dep ony sýier edi, as kelgende onyng aldyna as qoyyp, onyng jýzin óbip, kózin sýrter edi, oghan bas úrar edi. Búnday әdet qaytalana-qaytalana pútqa tabynugha әkeldi» deydi (13 bet). Taghy  bir   derekte:  «Túrpannyn   bezekilik    saghasyndaghy    budda    dininin   ýngir   (myng ýi) ghibadathanasynyn  qabyrghasyna jәne tóbesine syzylghan órnekterde qazirgi qazaq syrmaqtaryna salynatyn mýiiz oilardyng ýlgisi kezdesedi. Búl ong-órnekterding tym erteden kele jatqandyghynan derek beredi»  («Qazaqtyng kóne tarihy». Almaty. 1993. 364 bet).

      Qosay qazaq- qyrghyz   jyrlarynyn  basty     qaharmany.  Olardyn    qataryna  Orta  jýzdin    Uaq    toptamasyna     engen       «Er    Qosay»,   Qyrghyzdyn    «Manasy»     jatady.  Negizi    osy  Qosaylardyn  barlyghynyn  tegi    bir.   Manas   ensiklopediyasy,     Qosaydyng  ata   qonysy   Atbasy   óniri,  osy   Atbasy   men   Naryn    jotalarynyn    arasynda   «Qosay qorghany» atty qamal   baryn  jazady.  Japon jerinde  Kamamasu  qalasyna  jaqyn  jerde  Qosay, Tәnir   atty   mikrotoponim men eldi meken bar.  Endi Qosay degen sózding tikeley óz  maghynasyna  kelsek, osy  sózdin    týbirindegi    qos    sózi    qosaqtalu   nemese  ekeu   bolyp  birigu  degen  sóz.   Múndaghy  «Ay»  jalghauy da   kópshe  maghynada.   Sonda Qos ay degenimiz Adaydyn  Qúdaykeden  taraytyn  eki  nemeresinin  (Tәzike men Qosaydyn),   yaghniy    eki (qos)   aidyn,  yaghny  eki úrpaqtyn   bir atanyng úrpaghy ekendigin aishyqtau    shyghady.   Búl   tújyrym   qazaqtyn   shejire deregimen de  sәikes keledi.

       Qosay ata esimi  – er  men әiel degendi de bildiredi. Oghan «qos» pen «júptyn» sinonim ekeni kuә. Qazaqtyng janadan otbasy qúrghandardy «Jas júbaylar» deytinimiz osy. Sebebi, Ay sózi   ana, әiel, aru  degen maghynada da qoldanylady. Mysaly, Aysúlu (Ayday aru), Ayaru,  Ayman (Ay Mannyng qyzy) Aynúr, Aygýl, Ayjan, t.t. bolyp kete beredi. Demek, Ay — әiel, ana obrazyn jasap túr. Búl tújyrymnyng aiday aighaghy, Aspandaghy aidyng «ay» dep ataluy. Aspandaghy Ay jerding serigi bolsa, adamdarda әiel erding serigi. Ekeui qatar órilip túr.

       Onyng toponomikalyq aighaqtamasy, býgingi qazaq jerindegi Qostanay oblysy atauy bolyp tabylady. Demek, búl jer Adam atanyng eki úrpaghynyng birigip qos tikken jeri. Ary qaray osy sóz qos tigu, qostanu, qonysqa qonu, qosaqtalu, júp bolu (júbay sózining tórkini osy) atalyp kete bardy. Osy oblystyng ortalyghy Qostanay qalasynyng qaq ortasyn jaryp Tobyl (Tobysh)  ózeni  aghyp  jatyr.   Osy  Tobyldyng jaghasynda  Aday  atty  jer men eldi meken kýni býginde de bar.

      Qaz Adaydyng shejire deregi boyynsha, Qosay Aday atanyng ekinshi nemeresi, yaghny ýshinshi buyn úrpaghy bolsa, Tobysh jetinshi nemeresi, sonymen qatar toghyzynshy buyn úrpaghy bolyp tabylady.

      Qosay – birikken sózderden túratyn taza qazaq sózi. Sóz týbiri Os (Osh) bolsa,  Qos – eki,  nemese egiz (júp) + Ay degen sózderden jasalghan Ýsh sanynyng atauyn beredi.

       Búl tújyrym Qaz Adaydyng shejire deregimen de, qazaqtyng tarihy deregimen de, qazaqtyng sandyq jýiesimen de tolyqtay sәikes keledi.

       Birinshi buyn (bir sany), Aday atanyng eki úly Qúdayke men Kelimberdi.

        Ekinshi buyn, Qúdaykening ýlken úly Tәzike (Áz ata, Áz әuliye). Tolyq maghynasy, T- tolyp tolysu; Ázimiz – Áz (Az); «I» — balasy, úrpaghy; songhy «Ke» jalghauy – әke degen maghyna beredi.  Búl eki buyn, qazaq ta «Aqqu menen Qaz, Aday menen Taz egiz», — tújyrymdalghan. Balama atauy Az eli (kóp emes, az halyq). Eki sany Qazaqtardyng sandyq atauy.

        Ýshinshi buyn, biz әngimelep otyrghan Qúdaykening eki úlynyng kishisi Qosaydyng qauymy. Olardan Qosay atanyng úrpaghy Núh payghambar, onyng otbasy jәne músylmandyqty moyyndaghan az  ghana el topan suda kemege minip aman qalghan. Ýsh sany Qosaylardyng sandyq aty.

        Tórtinshi buyn (tórt sany), Qúnanorys. Basynda bәri bir halyq, yaghny tórteui týgel bolyp, tóbedegini alyp, qatarynyng bәrinen ozghandar  osylar.  Olar bólinudi bastap bergendikten, Qazaqtyng «Tórteu týgel bolsa, tóbedegi keler» degen úlaghatty sózi solardan qaldy. Tórt sany Qúnanorystardiki. Býgingi orystar osy rudyng atyn iyemdengen úrpaqtary. Biraq olar býginde atalyq tekten bezip, analyq tekke, yaghny Rashangha (aghylshyndar olardy nasha Rasha deydi) ainalyp ketti.

        Besinshi buyn, Aqpandar. Qazaqtyng aqiqatqa ata bolyp, agha atanatyny osy atalarymyzdyng túsy. Aq Kýnder (Aq Húndar, Aqqadtar), Saq, Saqtar jәne qazaqtyng eng asyl qasiyetining atauy (sózi) Saqy (myrza, qoly ashyq) sózi solardan qaldy. Qazaqty aqiqatqa ata qylyp, býkil әlem elderine agha (qaz agha, qazaq) atandyrghan osylar.

(jalghasy bar)

Mәmbetkәrim Qojyrbayúly

Abai.kz