Seysenbi, 23 Sәuir 2024
Alashorda 7830 0 pikir 4 Qantar, 2016 saghat 20:12

QAZAQTYNG JONGhARDAN BASQA JAUY BOLMAGhAN BA?

Resey imperiyasynyng qazaq halqyn qyrghyngha úshyratqany jayly orys jazushysy Gersen «Kolokol» deytin ataqty shagharmasynda: «Kóne ósiyet soghystary men monghol shapqynshylghy dәuirinen bergi tarihta dәl osynday jiyrenishti, qútyrghan shapqyn bolghan emes… Búl qandy oqigha bolashaqta shejirege enui tiyis», – dep jazady. Erterekte auyl aqsaqaldary aitatyn: orys basqynshylyghyna qarsy shyqqan auyldardy Resey әskerleri halqyn qyryp, mal-mýlkin tonap, kiyiz ýilerdi órtep tiri jan qaldyrmaghan. Key auyldarda qazaq erkek kindiktilerin: jana tughan nәresteden, bes jasqa deyingi er balalardy aspangha laqtyryp qylyshymen shanshyp, vintovkasymen mergendikke atyp jaryssa, bes jastan – on jasqa deyingi er balalardy kókpar qylyp tartysqan, on jastan – on beske jasqa deyingi úldardy alanqaygha qaqshityp túrghyzyp qoyyp, atpen shapqylap, qiqulap kelip, jalang qylyshpen bastaryn dopsha qaghyp týsirudi kýndelikti jattyghugha ainaldyrghan…

Aytatyny joq, eger qazaqtyng erkekterin joysa, qazaq últyn joyatynyn Resey әskerleri jaqsy bildi. 1921 jyly Azamat soghysy bitip el tynyshtanghansha qazaq erkekterining kózin joyyp, qatyn qylghan, zorlaghan, qazaqtyng qyz –kelinshekteri qazaqtyng emes, kók kóz, sary shashty, shiyki sary orys tektes balalardy myndap kóbeytti. Zorlanghan qyz-kelinshekterding kóbisi: «Deneme kәpir tiyip, arymdy bylghady» dep qazaqtyng qansha adal qyzdary ózderine qol júmsasa, birazy «jaudan» bala tughanda olardy óz qoldarymen óltirip otyrghan…

Keshegi qazaq sovet әdebiyetining negizin qalaghan klassik jazushylar men qyp-qyzyl aqyndar: «Jana zamannyng ónerin, ghylym-bilimin mengeru ýshin eng әueli orys tilin ýirenu, orys hatyna jetigu kerek. Qazaqtar sonda ghana aldynghy qatarly júrttarmen terezesi teng halyqqa ainalmaq, sonda ghana týnekten shyqpaq. Sondyqtan da qazaq ziyalylary orys atyn jatyrqamaugha, orys mәdeniyetinen nәr alyp, orys ghylymymen qanyghugha sol arqyly adamzat qoly jetken barlyq ruhany jәne materialdyq baylyq biyligine kóterilemiz» dep shaqyrdy. Al, qane jetken jetistigimiz? Kerisinshe orystan bostandyq alghanda bilim-ghylymynyng shynyna, әlemdik mәdeniyetti mengergen últ emes, eng mesheu qalghan shala sauatty, óz últyn ózi joyyp jatqan el ekenimizdi biraq bilgen joqpyz ba. Kerek deseniz jóni týzu baspanada sala almaydy ekenbiz. Kedendik odaqqa, Reseyge qosylu arqyly taghy da әlemdik damudyng sonynda qalatyn týrimiz bar. Tarihshylarymyz – qorqaq, rejiyserlarymyz – jaltaq, biylik basyndaghy keybir jauaptylar – qaltaq, sayasatymyz – saltaq, basqaru jýiemiz ben mәdeniyetsymaghymyzdy orystar jýrgizip otyr. Qazaq tәuelsizdigine baylanysty, qazaq batyrlary jóninde kórkem shygharma nemese kórkem filim týsirse, ainaldyrghan «ata jauymyz» bir jongharymyz bar. Ol ózi ertek siyaqty. Óitkeni qazirgi tanda jonghar deytin memleket te, onday halyq ta joq. Sondyqtan oqushylar, jastar jongharlar jóninde aitqan patriottyq әngimelerimiz ben filimderimizge Gresiyanyng nemese ejelgi rimning mifologiyalyq anyzdary siyaqty nemqúrayly qaraydy. Eshqanday patriottyqqa elin, halqyn sýige tәrbiyelemeydi. Reseydegi orystar: «9 mamyr jenis kýni» dep, «Nemis basqynshylary, jaularymyz, nemis, friys, fashist» dep әlemdegi eng jaman sózderimen qorlap, masqaralap, kórkem filimderinde eng aqymaq, topas qylyp kórsetse de Germaniya memleketi olarmen úryspay-aq zkonomikalyq, mәdeni, dostyq, yntymaqtystyqta qarym-qatynas ornatyp aralaryna syzat týspeydi. Al bizding tarihshylarmyz ben sayasat baqqan qyraghylarymyz Reseyge qosylghaly tek qyrylyp joyylumen, әlem órkeniyetinen, әlemdik ghylym, bilimnen artta kele jatqanymyzdy bilse de shyndyqty aitar týri joq. Kerisinshe, qazaqty qorlap filim týsirgende aldaryna jan salmaydy.

1901 –1910 jyldary Resey imperiyasy Stolypinning reformasyna oray «óz erkimen» qosylghan qazaq halqyn shúrayly jerinen quyp, qyzyn qatyn, әielderin kýn, balasyn qúl etti. Qarsylasqanyn atty, týrmege jauyp, qazaqtyng tazartylghan shúrayly jerine ishki Reseyden orys mújyqtaryn taraqanday qaptatty. 1916 kóteriliste, 1918-1920 jyldary aq pen qyzylgha bólip, azamat soghysynda milliongha juyghyn qyrdy. 1921–1923 jyldary bir jarym millionyn ashtan óltirdi. 1927–1929 baylardy kәmpeskeleu, atu, asu. 1930-1931 j. Alash arystaryn qamady, atty. 1932-1933 j. 3 million qazaqty ashtan qyrylyp, kómusiz qaldy. 1937 – 1939 j. 66 000 bas kóterer sauattylaryn «halyq jauy» dep kózin qúrtty. 1941 –1945 j. Ekinshi dýniyejýzilik soghysty «Úly Otan soghysy» dep taghy ýsh jýz mynyn opat qyldy. 1951 –1953 j. Taghy repressiya. 1955-61 jyldar «tyng iygeru» degen qarghys atqyr nauqanmen qazaqtyng jeti jýz mektebin jauyp, qanghyp kelgen tóremshikterding qolynan qansha qazaqtyng qyzy zorlanyp, qansha asyl analarymyzdyng ary taptalyp, aibyndy erlerimizding qanshasy «búzaqylardyn» qolynan qaytys bolghanyn belgisiz. 1979 – 1989 j. Qazaq ýshin bir tiyn qúny joq «Aughan soghysynda» nar jigitter sheyt boldy. 1961 – 1984 j. Qazaq jappay ishkilikke salynyp, meshitter búzylyp dinsizdenip, dilsizdenip, qazaq tilin anayy týrde joyyp, últtyq ruhynan aiyrylyp esengirep qaldy. 1986 –1987 j. Bas kótergen qazaq jastaryn qangha boyap, sottady, týrmelerge tyghyp óltirdi.

Qarap otyrsanyz, arasyn úzatpay, ýnemi qazaq halqyn joyyp otyrghan.Tóbe shashyng tik túryp, jýreging jarylyp ketetin, myndaghan filimderge arqau bolatyn, jantýrshigerlik súmdyq oqighalar emes pe? Osylardy әshkerelep tarihi, derekti filimder týsirse, qazaq halqynyng Resey imperiyasy aldynda ezilip qalghan ensesin kóterer edi-au!

Toghaybay NÚRMÚRATÚLY

www.namys.kz/

0 pikir