قازاقتىڭ جوڭعاردان باسقا جاۋى بولماعان با؟
رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاق حالقىن قىرعىنعا ۇشىراتقانى جايلى ورىس جازۋشىسى گەرتسەن «كولوكول» دەيتىن اتاقتى شاعارماسىندا: «كونە وسيەت سوعىستارى مەن موڭعول شاپقىنشىلعى داۋىرىنەن بەرگى تاريحتا ءدال وسىنداي جيرەنىشتى، قۇتىرعان شاپقىن بولعان ەمەس… بۇل قاندى وقيعا بولاشاقتا شەجىرەگە ەنۋى ءتيىس»، – دەپ جازادى. ەرتەرەكتە اۋىل اقساقالدارى ايتاتىن: ورىس باسقىنشىلىعىنا قارسى شىققان اۋىلداردى رەسەي اسكەرلەرى حالقىن قىرىپ، مال-مۇلكىن توناپ، كيىز ۇيلەردى ورتەپ ءتىرى جان قالدىرماعان. كەي اۋىلداردا قازاق ەركەك كىندىكتىلەرىن: جاڭا تۋعان نارەستەدەن، بەس جاسقا دەيىنگى ەر بالالاردى اسپانعا لاقتىرىپ قىلىشىمەن شانشىپ، ۆينتوۆكاسىمەن مەرگەندىككە اتىپ جارىسسا، بەس جاستان – ون جاسقا دەيىنگى ەر بالالاردى كوكپار قىلىپ تارتىسقان، ون جاستان – ون بەسكە جاسقا دەيىنگى ۇلداردى الاڭقايعا قاقشيتىپ تۇرعىزىپ قويىپ، اتپەن شاپقىلاپ، قيقۋلاپ كەلىپ، جالاڭ قىلىشپەن باستارىن دوپشا قاعىپ ءتۇسىرۋدى كۇندەلىكتى جاتتىعۋعا اينالدىرعان…
ايتاتىنى جوق، ەگەر قازاقتىڭ ەركەكتەرىن جويسا، قازاق ۇلتىن جوياتىنىن رەسەي اسكەرلەرى جاقسى ءبىلدى. 1921 جىلى ازامات سوعىسى ءبىتىپ ەل تىنىشتانعانشا قازاق ەركەكتەرىنىڭ كوزىن جويىپ، قاتىن قىلعان، زورلاعان، قازاقتىڭ قىز –كەلىنشەكتەرى قازاقتىڭ ەمەس، كوك كوز، سارى شاشتى، شيكى سارى ورىس تەكتەس بالالاردى مىڭداپ كوبەيتتى. زورلانعان قىز-كەلىنشەكتەردىڭ كوبىسى: «دەنەمە كاپىر ءتيىپ، ارىمدى بىلعادى» دەپ قازاقتىڭ قانشا ادال قىزدارى وزدەرىنە قول جۇمساسا، ءبىرازى «جاۋدان» بالا تۋعاندا ولاردى ءوز قولدارىمەن ءولتىرىپ وتىرعان…
كەشەگى قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاعان كلاسسيك جازۋشىلار مەن قىپ-قىزىل اقىندار: «جاڭا زاماننىڭ ونەرىن، عىلىم-ءبىلىمىن مەڭگەرۋ ءۇشىن ەڭ اۋەلى ورىس ءتىلىن ۇيرەنۋ، ورىس حاتىنا جەتىگۋ كەرەك. قازاقتار سوندا عانا الدىڭعى قاتارلى جۇرتتارمەن تەرەزەسى تەڭ حالىققا اينالماق، سوندا عانا تۇنەكتەن شىقپاق. سوندىقتان دا قازاق زيالىلارى ورىس اتىن جاتىرقاماۋعا، ورىس مادەنيەتىنەن ءنار الىپ، ورىس عىلىمىمەن قانىعۋعا سول ارقىلى ادامزات قولى جەتكەن بارلىق رۋحاني جانە ماتەريالدىق بايلىق بيلىگىنە كوتەرىلەمىز» دەپ شاقىردى. ال، قانە جەتكەن جەتىستىگىمىز؟ كەرىسىنشە ورىستان بوستاندىق العاندا ءبىلىم-عىلىمىنىڭ شىڭىنا، الەمدىك مادەنيەتتى مەڭگەرگەن ۇلت ەمەس، ەڭ مەشەۋ قالعان شالا ساۋاتتى، ءوز ۇلتىن ءوزى جويىپ جاتقان ەل ەكەنىمىزدى بىراق بىلگەن جوقپىز با. كەرەك دەسەڭىز ءجونى ءتۇزۋ باسپانادا سالا المايدى ەكەنبىز. كەدەندىك وداققا، رەسەيگە قوسىلۋ ارقىلى تاعى دا الەمدىك دامۋدىڭ سوڭىندا قالاتىن ءتۇرىمىز بار. تاريحشىلارىمىز – قورقاق، رەجيسەرلارىمىز – جالتاق، بيلىك باسىنداعى كەيبىر جاۋاپتىلار – قالتاق، ساياساتىمىز – سالتاق، باسقارۋ جۇيەمىز بەن مادەنيەتسىماعىمىزدى ورىستار جۇرگىزىپ وتىر. قازاق تاۋەلسىزدىگىنە بايلانىستى، قازاق باتىرلارى جونىندە كوركەم شىعارما نەمەسە كوركەم فيلم تۇسىرسە، اينالدىرعان «اتا جاۋىمىز» ءبىر جوڭعارىمىز بار. ول ءوزى ەرتەك سياقتى. ويتكەنى قازىرگى تاڭدا جوڭعار دەيتىن مەملەكەت تە، ونداي حالىق تا جوق. سوندىقتان وقۋشىلار، جاستار جوڭعارلار جونىندە ايتقان پاتريوتتىق اڭگىمەلەرىمىز بەن فيلمدەرىمىزگە گرەتسيانىڭ نەمەسە ەجەلگى ءريمنىڭ ميفولوگيالىق اڭىزدارى سياقتى نەمقۇرايلى قارايدى. ەشقانداي پاتريوتتىققا ەلىن، حالقىن سۇيۋگە تاربيەلەمەيدى. رەسەيدەگى ورىستار: «9 مامىر جەڭىس كۇنى» دەپ، «نەمىس باسقىنشىلارى، جاۋلارىمىز، نەمىس، فريتس، فاشيست» دەپ الەمدەگى ەڭ جامان سوزدەرىمەن قورلاپ، ماسقارالاپ، كوركەم فيلمدەرىندە ەڭ اقىماق، توپاس قىلىپ كورسەتسە دە گەرمانيا مەملەكەتى ولارمەن ۇرىسپاي-اق زكونوميكالىق، مادەني، دوستىق، ىنتىماقتىستىقتا قارىم-قاتىناس ورناتىپ ارالارىنا سىزات تۇسپەيدى. ال ءبىزدىڭ تاريحشىلارمىز بەن ساياسات باققان قىراعىلارىمىز رەسەيگە قوسىلعالى تەك قىرىلىپ جويىلۋمەن، الەم وركەنيەتىنەن، الەمدىك عىلىم، بىلىمنەن ارتتا كەلە جاتقانىمىزدى بىلسە دە شىندىقتى ايتار ءتۇرى جوق. كەرىسىنشە، قازاقتى قورلاپ فيلم تۇسىرگەندە الدارىنا جان سالمايدى.
1901 –1910 جىلدارى رەسەي يمپەرياسى ءستولىپيننىڭ رەفورماسىنا وراي ء«وز ەركىمەن» قوسىلعان قازاق حالقىن شۇرايلى جەرىنەن قۋىپ، قىزىن قاتىن، ايەلدەرىن كۇڭ، بالاسىن قۇل ەتتى. قارسىلاسقانىن اتتى، تۇرمەگە جاۋىپ، قازاقتىڭ تازارتىلعان شۇرايلى جەرىنە ىشكى رەسەيدەن ورىس مۇجىقتارىن تاراقانداي قاپتاتتى. 1916 كوتەرىلىستە، 1918-1920 جىلدارى اق پەن قىزىلعا ءبولىپ، ازامات سوعىسىندا ميلليونعا جۋىعىن قىردى. 1921–1923 جىلدارى ءبىر جارىم ميلليونىن اشتان ءولتىردى. 1927–1929 بايلاردى كامپەسكەلەۋ، اتۋ، اسۋ. 1930-1931 ج. الاش ارىستارىن قامادى، اتتى. 1932-1933 ج. 3 ميلليون قازاقتى اشتان قىرىلىپ، كومۋسىز قالدى. 1937 – 1939 ج. 66 000 باس كوتەرەر ساۋاتتىلارىن «حالىق جاۋى» دەپ كوزىن قۇرتتى. 1941 –1945 ج. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى «ۇلى وتان سوعىسى» دەپ تاعى ءۇش ءجۇز مىڭىن وپات قىلدى. 1951 –1953 ج. تاعى رەپرەسسيا. 1955-61 جىلدار «تىڭ يگەرۋ» دەگەن قارعىس اتقىر ناۋقانمەن قازاقتىڭ جەتى ءجۇز مەكتەبىن جاۋىپ، قاڭعىپ كەلگەن تورەمشىكتەردىڭ قولىنان قانشا قازاقتىڭ قىزى زورلانىپ، قانشا اسىل انالارىمىزدىڭ ارى تاپتالىپ، ايبىندى ەرلەرىمىزدىڭ قانشاسى «بۇزاقىلاردىڭ» قولىنان قايتىس بولعانىن بەلگىسىز. 1979 – 1989 ج. قازاق ءۇشىن ءبىر تيىن قۇنى جوق «اۋعان سوعىسىندا» نار جىگىتتەر شەيت بولدى. 1961 – 1984 ج. قازاق جاپپاي ىشكىلىككە سالىنىپ، مەشىتتەر بۇزىلىپ دىنسىزدەنىپ، دىلسىزدەنىپ، قازاق ءتىلىن انايى تۇردە جويىپ، ۇلتتىق رۋحىنان ايىرىلىپ ەسەڭگىرەپ قالدى. 1986 –1987 ج. باس كوتەرگەن قازاق جاستارىن قانعا بوياپ، سوتتادى، تۇرمەلەرگە تىعىپ ءولتىردى.
قاراپ وتىرساڭىز، اراسىن ۇزاتپاي، ۇنەمى قازاق حالقىن جويىپ وتىرعان.توبە شاشىڭ تىك تۇرىپ، جۇرەگىڭ جارىلىپ كەتەتىن، مىڭداعان فيلمدەرگە ارقاۋ بولاتىن، جانتۇرشىگەرلىك سۇمدىق وقيعالار ەمەس پە؟ وسىلاردى اشكەرەلەپ تاريحي، دەرەكتى فيلمدەر تۇسىرسە، قازاق حالقىنىڭ رەسەي يمپەرياسى الدىندا ەزىلىپ قالعان ەڭسەسىن كوتەرەر ەدى-اۋ!
توعايباي نۇرمۇراتۇلى
