Búl shaghyn maqala әueli orys tilinde jazyldy. Sebebi, Reseyden tәuelsizdik aldyq dep qysy-jazy dumandatyp toy-toylap kele jatqan 25 jyldan beri qazaq tilining onalmay qalghan ahualy, jalpy qazaqtyng últtyq mәselesi turaly búqaralyq aqparat qúraldarynda qazaqsha aitylyp ta, jazylyp ta kele jatqan nebir jan shyrylyna orystildi basylymdardyng onshalyqty ýn qospaytynyna әbden kózimiz jetkesin oryssha jazugha mәjbýr boldyq.

Jәne ýkimettegi qazaqtardyng qazaqsha jariyalanymdardy oqymaytynyn, oqysa oghan jauap berudi de qajet dep eseptemeytinin, al oryssha basylymdarda shyqqan bolmashy ghana syn-materialdyng ózine de «srazu sreagirovati» etetinin de bilemiz. Mine, qyzyq, osy maqalanyng orys tilindegi sol núsqasyn «Tengry kz»,  «zona kz», «matrisa» dep atalatyn orystildi ýsh saytqa jibergenimde ony osy ýsheuining birde-bireui jariyalaudy qajet dep tappady. Sondyqtan sol maqalanyng jalpy mazmúnyn yaghny ózimdi-ózim qazaqshagha sózbe-sóz tәrjimalaghanym bylay bolyp shyqqan edi.

IYә, «Pervyy kanal Evraziya» dep atalatyn telearnanyng osy bir ýsh jýrgizushisining «jurnalistik» sóileu, ózderin ekran aldynda ústau mәnerindegi ersilikterin  baspasóz betinde jariyalaudy kópten beri armandap jýretin edim. Endi mine, «Jas Alash» gazetinde jariyalanghan (04.05.2016) «Kim satqyn?» degen maqalany oqyp bolghasyn osy «Evraziya» telearnasynyng orys tilindegi «Glavnye novostiy» baghdarlamasy arqyly beriletin, rasy qaysy, ótirigi qaysy ekeni beymaghlúm jaghdayattargha degen kózqarasymdy búdan әri irkuge bolmasyna anyq kózim jetti.  «Jas Alashtaghy» maqalany oqymay túryp ta «Glavnye novostidaghylardyn» jer satyluy men shetelderge jalgha beriluine qarsy shyqqan narazylyqtardy synap-minep, keketip-múqatyp, dereu Ukrainada bolghan uaqighalardy eske sala, әsirese, jýrgizushiler Aymira Shaukentaeva men Ruslan Smykovtyng sonshama suyryla, órshelene, keudelerin tynymsyz qozghalaqtatyp sabaq ýlgerimi óte nashar oqushylardyng miyna dәl osy joly býkil ghylym-bilimdi qúiyp tastaghysy kelgen múghalimshe ekilene sóileuine jәne osy narazylyqtardy әldebir sheteldegiler tughyzyp otyr degenge  megzep otyrghanyna onsyz da yzalanyp, tipti osy ekeuining qimyl-әreketine jiyirkene qaraghanym da ras.

IYә, kýnige keshki saghat 20.00-de osy «Evraziya-1» telearnasyn ashyp qalsanyz, múndaghylar kóbine «әlqissasyn» әueli Ukrainada bolyp jatqan uaqighalardan bastaydy. Uaqigha bolghanda qanday deysiz ghoy? Tyndap otyryp, apyr-au, myna elding qúryp bituine endi neshe kýn qaldy eken, búl netken azap shegip jatqan el dep óz-ózinizden zәreniz qalmaydy. Tipti, Ukraina degen jer betindegi eng zansyzdyq ornaghan, biylik basyndaghylary kileng óz elinde oiyna kelgenin istep esirip ketkender, búl elding túrghyndary amalsyzdan ózderining eshqanday da, eshnәrsege de húqy joq adamdar ekenine amalsyz shydap otyrghandar jәne basqa da óreskeldikter men kelensizdikter jaylaghan eng beyshara el eken dep qaluynyz bek mýmkin. Qysqasy, osyndaghy «Vobshem» degen «kolonkanyn» avtor-jýrgizushisi Aymira Shәukentaevasha sóileytin bolsaq, «Vobshem Ukrainanyng jaghdayy qiyn». Al el preziydenti Poroshenko men onyng ainalasyndaghylar she? Bas-ayaghy birneshe minut A. Shaukentaevanyng «Vobshemi» men R. Smykovtyng «Kstatiyin» kórip shyqqan anghal kórermen Ukrainadan da, Poroshenko men onyng ainalasyndaghylardan da bezip ketui mýmkin. Odan әri әlgi anghal kórermen jer betinde eng bir salihaly da әdil sayasat jýrgizip otyrghan adam jalghyz Putin dep qaluy da yqtimal. «Glavnye novostiydegiler» Putindi bylayghy maqtauy az bolghanday Amerikanyng shekaragha óz әskerlerin shoghyrlandyruyna baylanysty Putinning janadan ýsh diviziya jasaqtaghanyn aita kele titrdi «Dalinovoidnaya politika» degen jazumen tolyqtyryp qoydy. Jýrgizushiler osylaysha Ukraina mәselesin «talqylap» bolghannan keyin endi Amerikany «qolgha alady». Onyng basty keyipkerleri Hillary Klinton, Tramp, «ketkeli otyrghan» Obama jәne basqalary. Olardyng bәri Putiyn, Medvedev, Lavrov siyaqty Kremlidegi «beybitshilik sýigishter» men «gumanisterge» qaraghanda kileng bir kýlkili jәne sayasy kózqarastary túraqsyz, tayyz da әdiletsiz adamdar retinde suretteledi. Shәukentaevasha aitqanda «vobshem» solay. Al Smykovshe aitsaq, «kstatiy» búl telearnanyng «Glavnye novostiyi» Qazaqstanda qazaq tiline layyq oryn – memleket tórindegi oryn nelikten orys tiline berilip qoyylghany, ne ýkimet basshysy Kәrim Mәsimov, ne basqa ministr atauly býkil esep-qisaby men bayandamasyn nelikten tek  orys tilinde jasaytyny, qazaqtyng jýzdegen auyldary iyesiz qanyrap qalghany, iyesi barynyng adam shoshyrlyq jay-kýii turaly synar auyz sóz aitpaydy. Reseyding zymyran bólshekteri qúlaytyn jer nelikten orystyng ormany men batpaghynyng ortasynan emes qazaqtyng jerinen berilgeni, ony halyqtyng kelisiminsiz beruge eshkimning tipti preziydentting de húqy joqtyghy turaly da búl telearna jany shyghyp jatsa da ýnin shygharmaydy. Onyng esesine búl arnadaghylar әneugýni jerdi sheteldikterge satugha da, jalgha beruge de qarsy kóterilgenderge әldebir sheteldegiler 50, 100, 150 dollardan berip otyr degen siyaqty әri jalghan, әri jymysqy aqparatty da aityp qaldy. Olar múnday arandatushylyqty qaydan, kimnen aldy jәne  búl jurnalister osynysy ýshin nege qylmystyq jauapqa tartylmaydy dep әli bir-birimizge alaq-júlaq etuden basqa qoldan keler qayran joq. Olardyng  búl әdisi osydan birer jyl búryn elinin, shekarasynyng tútastyghy men ukrain tilinin, últynyng aman-saulyghy ýshin kóterilip jatqan ukrain halqy turaly jalghan, jala aqparat taratqan Resey aqparat qúraldarynyng әdis-tәsilin qaytalau ekeni kózi ashyq kim-kimge de týsinikti nәrse.

Endi sol Ruslan Smykovtyng «Kstatiy» aidary (ózderi «ony kolonka» dep ataydy) turaly. Óz basym Smyk degen sózdi qazaqtan da, orystan da estip kórgen emespin. Alayda, әngime onda emes, tek osy Smykov myrza habardyng bas kezinde әueli jýrgizushi Alua Ketegenova men  Aymira Shәukentaevany jana kórgendey bir-eki minut solarmen tildesip  otyrady da sosyn baryp ekrangha qarap «Kstati, zdravstvuyte!» deydi. Búl kәdimgi «Aytpaqshy, assalamualeykum» nemese «Aytpaqshy, salamatsyzdar ma» degen sóz. Mýmkin, R. Smykov múnysyn ózining telejurnalistikada ashqan «janalyghy» dep esepteytin shyghar, biraq, on segiz myng ghalamdy jaylaghan birde-bir tirshilik iyesinin   «aytpaqshy assalamualeykum» nemese «kstaty zdravstvuyte» dep amandasqanyn sonau alghashqa qauymdyq qúrlystan bermen Qazaqstannan basqa estigen el jer betinde joq shyghar, sirә! Jәne osy R. Smykov ózining osy «janasha nemese Smykovsha amandasuyn» aityp bolghannan keyin býgin Qazaqstannyng tәuelsizdik alghanyna pәlenbay kýn boldy dep nelikten әldebir eng songhy kýndi kýtip jýrgen adamsha kýn sanap otyratyny da týsiniksiz. Álde Smykov múnysyn da «tәuelsiz el jurnalistikasyna engizgen «janalyghym» dep oilay ma eken?

Al jurnalistika mәselesine kelsek, qanday bir uaqigha nemese janalyq turaly habar jýrgizip otyrghan jurnalist ol turaly ózining pikirin, ózining kózqarasyn qosyp, onysyn sujet mәtinine engizuine bolmaydy. Habar barysynda jurnalist bireudi kinәlap, bireudi jaqtap sóileui de onyng biliksiz, mәdeniyetsiz ekenin kórsetedi. Kórermen búl jaghdayda ony ózi jaqtap sóilep túrghan taraptyng qolshoqpary nemese jaldamalysy eken dep oilap qalary sózsiz. Yaghni, jurnalist habar kezinde bayqamay aiyptaushynyng nemese qorghaushynyng rólin oinap ketuden saqtanuy kerek. «Roli oinap» degennen shyghady A.Shәukentaeva men R.Smykov habar jýrgizip otyrghanda  óz basym olarda Mәskeuding bayaghy kenestik ýgit-nasihat tәsilderining sarqynshaghy bar siyaqty kórinedi de túrady. Búl jurnalister bolghan uaqighany nemese shetel janalyqtaryna qatysty  habardy bayandap otyrghan da dauys yrghaghyn ózderining sol uaqighagha kózqarasyna qaray jii ózgertip, qoldaryn, sausaqtaryn qozghalaqtatyp, birese tyjyrynyp, birese qabaghyn týiip, tipti keyde kórermenning sanasyna óz pikirin sinirmekke qatty tyrysatyny anyq kórinip túrady. Tipti, Smykov qyza-qyza kele «Ya schitai», «Ya» dep órshelengenin de kórdik (11.05.2016). Al studiyadaghy «Pravda» degen jazudyng ózi sol kenestik-reseylik «Pravda» gazetining shriftimen jazylghanyn kezdeysoqtyq deu baryp túrghan anqaulyq bolar edi. Búl  az bolsa, olardyng endi bir jobasy bayaghy kenestik Reseyding qúramyndaghy respublikalargha ortaq «Rodina» degen atpen ataluynyng arjaghynda ne jatyr dep oilaysyz? Eger búl shyn tәuelsiz Qazaqstannyng telearnasy bolsa, olargha «Otan»,  «Otanymyz–Qazaqstan» degen ataulardyng biri búiyrmay, «Rodina» deui qalay? Búnyng bәri az bolghanday búl arna jurnalisteri ara-túra ózderin «Pervyy kanal Kazahstana» dep ataytyny da júmbaq. R.Smykovshe aitqanda «kstatiy» búl telearnanyng jurnaliysi Aymira Shәukentaevanyng qazaq jerin sheteldikterge satu men jalgha beruge qarsy júrtshylyqtyng narazylyghyna Batys pen Barak Obamanyng qatysy bar degendi júmbaqtap aitqany turaly «Jas Alash» gazeti óte oryndy pikir aitty. Jәne sol narazylyq sherulerdi «Evraziya» jurnalisteri әnebir kezdegi Qyrghyzstandaghy, Ukrainadaghy, Liviyadaghy alasapyrandarmen salystyramyn dep sol alasapyran nәtiyjesinde Bakiyevtin, Yanukovichting el baylyghyn tonaghan úry atanyp, elin tastap qashyp ketkenin, al Liviya preziydenti Kaddafiyding tәni bir jaqta basy bir jaqta qalghanyn  júrttyng esine salyp, sayasy zor qatelik jiberip alghanyn bayqamady ma eken? dep gazet óte oryndy saual qoyghan.

Biz ózimizdi әlemde de, óz elimizde de bolyp jatqan aluan uaqighalargha salauattylyqpen qaray alatyn kózi ashyq azamatpyz dep bilemiz. Al «Evraziya» («Pervyy kanal») telearnasyn kórip otyrghanda jeke óz basym ol maghan údayy Reseyding sayasatyn jaqtap otyrghanyn kórgendey bolamyn. Sondyqtan, jogharydaghylardan, әsirese, janadan ashylghan Aqparat jәne kommunikasiya ministrliginen búl ózi kimnin, qay elding arnasy ekenin de bilgim keledi de túrady. Osynym dúrys pa, әlde búrys pa?

Myrzan Kenjebay

Abai.kz