Ózin kókbórining úrpaghymyz dep eseptegen babalarymyz qasqyr anyn erekshe kie tútqanyn jaqsy bilemiz. Týrki qaghanaty kezinde bayraqqa bórining sureti beynelense, qasqyrdyng tyrnaghyn, tisin túmar etu ýrdisi qazaqta әli bar. Óitkeni, qasqyr – erjýrektiktin, batyrlyqtyng simvoly, onyng iyisinen jyn-shaytannyng ózi aulaq jýredi degen senim bar.

Qazaqtyng anshylary da qasqyrdyng barlyghyn jappay ata bermegen. Kiyelisin tanyghan. Sonday kiyeli angha últymyzdan shyqqan túnghysh gharyshker, Halyq qaharmany Toqtar Áubәkirov te jolyqqanyn aitady. Batyr aghamyz «sn.kz» portalyna bergen súhbatynda osy oqigha jayynda kenirek bayandap beripti.

- Agha, anshylyqqa shyghyp, qasqyr alatynynyzdy jii estiymiz. Atqa mingende kez-kelgen qazaqtyng arqasy qozatyny sekildi, anshylyq qasiyet te bizge qanmen berilgen sekildi. Óziniz úzaq uaqyt boyy sayasatta jýrdiniz, memlekettik qyzmetter atqardynyz. Al, anshylyqty qashannan beri serik ettiniz?

-  Men tek qasqyr aulaymyn. Onyng da óz sebebi bar. Jas kezimnen erekshe qyzmetter atqardym. Adrenalin kóp shyghyp otyrdy. Týrli synaqtargha qatysty júmysym ayaqtalghan son, deneme adrenalin jetispedi. Biraz auyra bastadym. Almatyda Shymbúlaqta shanghy teptim. Osylay densaulyghymdy kýtetin boldym. Keyin Astanagha kóship keldim. Synaytyn úshaq joq, shanghy tebetin tau joq. Ne isteu kerek? Almatyda jýrgenimde jigitter Ski-Doo degen motorly shanasyn syilaghan edi. Sony Astanagha kelip biraz aidap jýrdim. Aynalamyz jazyq dala, kóp jerler bos. Birde bir ýiir qasqyrdyng ketip bara jatqanyn kórpdim. Arttarynan quyp edim jetuge bolady eken. Osylay shanamen qasqyr aulaudy bastadym.

Taghy bir aitatyn jayt, toqsanynshy jyldary arnayy búiryq shyghyp, býkil qystaqtardaghy myltyqtardy jinap alghan. Mal ústaytyn shopandardyng birazy qarusyz qaldy. Qoldaghy malgha shabatyn iyt-qús kýrt kóbeyip ketti. Men ol uaqyttarda Preziydentting kenesshisi bolyp jýrgem. Bir kýni Elbasy shaqyryp alyp, maghan osy baghytta arnayy tapsyrma berdi. Halyqqa baryp kómektes, tikúshaq satyp alghanda óing synaqtan ótkizip, eldi aralap kór dedi. Osylaysha, reglamentke sәikes, tikúshaqtardyng arnayy marshrutymen úshyp jýrdim.

Ol kezde qasqyrdyng kóptigi sonsha, bir kýnde elu qasqyr atyp alghan kýnderimiz boldy. Dәulet inim ekeumiz angha birge shyghyp jýrdik. 

Jalpy, tikúshaqpen qasqyr alghan qyzyq emes. Tez barasyn, tez atasyn. Al, motorly shanamen angha shyqqan bir ghaniybet. Qasqyrmen betpe-bet shyghasyn. Aldymen onyng izin tabasyn, sosyn artynan quasyn. Qasqyr sening motorly shanamen kele jatqanyndy jiyrma shaqyrymnan sezedi. Sezimi súmdyq damyghan ang ghoy. Onyng aqyldylyghy sonshama, ol qashqan kezde anshyny oi-qyrly jerge aparyp, adastyryp ketuge tyrysady. Onyng syryn týsingenshe de biraz uaqyt ketti. Talay ret shanadan tónkerilip, qanshama ret jaraqat aldym. Biraq qasqyrdy kórgende deneng shymyr etip, ózgeshe kýy keshesin. 

Mening maqsatym – malshylar men shopandargha kómektesu. Elge kómektessem degen oimen qasqyr atugha shyghamyn.

- Sonda ózinizdi kәsiby anshymyn dep sanamaysyz ba?

- Joq. Men elge kómektessem degen oimen qasqyr atamyn. Tek malmen kýn kórip otyrghan elge kómektessem deymin. 

Bir jyly Terisaqqan ózenining boyynda qasqyr atyp jýrip, bir qystaqqa bardyq.  Tanyp,  ýiine shaqyrdy. Ýy iyesi alty aghayyndy әuletting kenjesi eken. Qystaq kenes kezinen mal baqqan әkesinen múragha qalypty. Aghalary qara shanyraqqa qaldyrsa kerek. Sol jigit myng jylqy, ýsh jýzdey siyr baghyp otyr eken. Qoylary da birshama. Sóz arasynda, әlgi jigit biylghy qysta jetpis jabaghysyn qasqyr jep ketkenin aityp qaldy. Qaytalap súradym. «Qasqyrgha jem bolghan úsaq-týiek maldyng sanyn aitpay-aq qoyayyn, ras jetpis jylqymdy qasqyr jep ketti» dedi. Sosyn oghan sol týz taghysyna jem bolghan jabaghylarynyng jartysynyng aqshasyna qanshama qarda jýretin shana alatyn eding dep keyidim. Rahatyn kórer edi. Bolmasa men siyaqty azamatty jalda, jylyna jetpis jylqy bersen, bala-shaghamnyng bәrin tastap, qasyna keletin edim dep әzildedim. Sóitsem, «Ói, agha, sizdi jaldasam mindetti týrde aqy tóleuim kerek. Al, qasqyrdyng qystaqqa kelmeui de mýmkin ghoy» dep әzilime әzilmen jauap berdi. Jaraydy dep, shay iship shyqqan son, sol qystaqtyng qasynan alty qasqyr atyp aldym. Osynday azamattargha kómektesip jýrgen jayym bar.

- Qasqyrdyng aqyldylyghy jayly anshylardyng arasynda nebir qyzyqty әngimeler bar. Qaybir jyldary Qaraghandy ónirinde qasqyr kóbeyip, kómekke sizdi shaqyrghan eken. Sol saparlarynyzda qasqyrlardyng múnday qasiyetine kuә bolghan joqsyz ba?

-    Onday oqighalardyng talayy boldy ghoy. Bir-ekeuin aitayyn. Bir angha shyqqanymyzda qasqyrdy atqanda sәl mýlt ketip, jaralap kettim. GPS kartama koordinattaryn jazyp aldym da ekinshisining artynan qua jóneldim.

-  Angha   GPS   kartamen shyghasyz ba?

- Áriyne. Angha dayyndalyp shyqpasang dalada qalasyn. Bes qaruyng say bolu kerek. Sodan әlgi ekinshisin shanama salyp, jaraly qasqyrgha ainalyp kelsem joq. Izi de joq. Qar jauyp, jasyryp tastapty. Týsinbey qaldym. Qayda ketui mýmkin? Myltyghymdy alyp ainalyp biraz jýrdim. Bir jerden jýnning úshy qyltiyp túr. Barsam, әlgi qasqyrym qargha basymen sýngip ketipti. Shamalap túryp, basynan atyp edim, úshyp túryp, qayta qúlady. Ol – jaralanghan qasqyrdyng ailasy.

Al, endi bir joly arlan qasqyrdy tastaqtyng ýstimen qudyq. Taudyng ýstine shyqty da joq bolyp ketti. Ary-beri qarap tappadyq. Taugha shyghyp, vintovkamdy alyp, oilanyp túrsam qasqyrym tastardyng arasyna kirip ketipti. Sol jerde onyng qulyghyna tәnti bolghanym bar.

Qaybir jyly bes-alty shanamen bir qasqyrdy bir sheti tik jartasty taugha quyp keldik te, tappay qaldyq. Shyghatyn jer bireu ghana odan әri qúlama jar, onyng biyiktigi jiyrma metrdey. Ar jaghy jazyq dala, bәri kórinip túr. Sosyn jigitterge aittym da, ainalyp týsip, jar jaghynan taudyng ýstine qaray jaylap órmelep shygha bastadym. Qystyng kýni. Órmelep kele jatsam, bir tastyng arasynda izdegen qasqyrymyz tyghylyp jatyr. Aqyldylyghyn kórmeysing be?! Endi ony jartas jaghynan shyghyp qaramasang kórmeysin. Qasqyrdyng qulyghy dep aitqan dúrys emes, onyng aqyldylyghy dep aitqan jón. Dinozavr zamanynan beri qasqyr men krokodil ghana qalypty ghoy. 

Men sizderge aitayyn, basynda qasqyr aulap jýrgen shanamyz saghatyna alpys shaqyrym jyldamdyqpen jýretin. Odan artyq jýre almaydy. Ýlken kisiler K-700 traktorymen alatynbyz dep aitatyn. Auyr traktor saghatyna 30-40 shaqyrym ghana jýredi. Uaqyt ózgerip, sheteldik shanalar kele bastady. Sosyn 60 emes, saghatyna 200 shaqyrym jyldamdyqpen jýretin shanany mindik. Sol shanamen qasqyr qughanda saghatyna 80 shaqyrym ústap otyrasyn, qasqyr sol jyldamdyqpen birdey jýgiredi. Aytayyn degenim, zamangha qaray beyimdelip otyratyn januar ol – qasqyr. Biz minip jýrgen shananyng dausy mashinadan ashy keledi. Sonyng dausyn tanyp, pәlenbay shaqyrym alystan esty sala qasha bastaydy.

Tabighy týisikteri keremet damyghan ang ghoy. Qasqyrdyng bóltirigi ishki týisikpen tuady eken. Kókbórining milliondaghan jyldardan beri planetany adamzatpen bólisip jýrgeni osy týisigining myqtylyghynan bolsa kerek.  Sirkke barsanyz, basqa annyng bәri bar da qasqyr joq. Qasqyr – qolgha baghynbaydy. Onyng namysy bar.

-    Myltyghynyzdyng markasy qanday?

- Týrli myltyqtarmen atyp jýrdim. On jylday boldy vintovkamen atamyn. Qasqyr atu – onay emes. Jay myltyghyng bolsa, alysqa jetpeydi. Qatty ayaz kezinde besataryng qatyp qalady. Vintovka әskery myltyq bolghandyqtan óte shydamdy keledi.

- Qazaq anshylary «annyng kiyesi bolady, kez-kelgenin ata beruge bolmaydy» deydi. Ang qaghyp jýrgeninizde «kiyesi bar» andargha kezikken joqsyz ba?

-    Birinshiden, angha shyqqanda qasqyrdan basqasyn atpaymyn. Ekinshiden, bir joly kiyesi bar qasqyrdy atyp alghanym bar. Bir jyl keshirim súrap, sodan keyin ghana anshylyqta qolym jýre bastady.

Ol qasqyrdy tórt kýn boyy qualap, ata almadyq. Tórtinshi kýni bir ózim әbden sharshatyp, boldyrghan qasqyrgha jettim. Qasymdaghy jigitter artymda qalyp ketken. Kýn batyp qalghan kez. Qasqyr maghan qarap, shoqiyp otyr. Qasyna baryp, ekeumiz sóilese bastadyq. Qolymda vintovkam. Maghan tesilip otyrghan qasqyr bir kezde vintovkama qarap, qatty da qaldy. Bir kezde vintovkamnyng oq salghyshy syrt etip ózinen ózi jerge týspesi bar ma. Mende de qimyl joq. Jaylap ornynan kóterile bergen qasqyrgha «Mynanyng ishinde әli bir oq bar, sekirseng birden ólesin» dep edim, týsingen sekildi qayta otyrdy. Shanagha týsip ketken magazindi bir qolmen aqyryn alyp ornyna salyp qoydym. Áli kýnge deyin týsinbeymin. Kýni boyy tau men tastan týspegen magaziynim qasqyr qaraghan sәtte qalay týsti? Sóitip qasqyrmen arbasyp otyrghanda jigitter de kelip jetti. Búl qasqyrdy jaydan-jay atugha bolmaytynyn bir týisigim sezdirip túrdy. Ózi de bir dәu eken. Tisteri degen appaq. Úzyndyghy esik pen tórdey. Qasqyr bolsa qoryqpastan shoqiyp otyr. Suretke týsirdik. Aynalyp biraz qaradyq. «Jigitter, mynany jibereyik. Jaydan-jay atpayyq, jýz metrdey úzasyn, bir retten atayyq, tiyse tiydi, bolmasa jónimen kete bersin»dedim. Ajaly jetken eken, bir atqannan múrttay úshty. Qystyng kýni bolghanmen, kýn jarqyrap túrghan. Pysynap, syrt kiyimdi sheship jýrgenbiz ghoy. Anshylyq bitti, ýige qaytayyq dep, ólgen qasqyrdy shanagha salyp, qyryq shaqyrymday jerdegi kóligimizge qaray bet aldyq. Jolmen kele jatyp, taudyng ishine kirip edik, kýn birden búlttanyp, әp-sәtte ayaz týsti. Aragha jarty saghat ótpey jatyp, dauyl kóterildi. Jigitter shoshyp ketti, «Agha, ne boldy? Toqa, tynyshtyq pa? Jana ghana kýn ystyq edi ghoy» dep tonyp, ayaq asty bәri әbiger boldy. «Búl kiyeli qasqyr, tabighat óz patshasymen qoshtasyp jatyr. Múnymyz aqymaqtyq boldy»  dep jauap berip, qalghan joldy әzer jýrip óttik. Mashinagha jetip, shanalar men qasqyrdy jýk salghyshqa tiyep, jyly jerge otyryp edik, bir sәtte kýn shyghyp, aspan shayday ashyldy. Qasymdaghy jigitter an-tang boldy.

Men jylyna kem degende 25, orta eseppen 50 qasqyr alatynmyn. Kelesi jyly mýlde jolym bolmady.  Onyng ýstine, qystay auyrdym. Ázer degende angha shyghyp edim, bir qasqyrdy jabylyp jýrip әreng atyp aldyq.

Ay tolghanda qasqyr úlidy, solardyng týni bolyp sanalady. Bir jyl boyy ay tolghan sayyn kiyeli qasqyrdan keshirim súrap jýrdim. Sodan keyin ghana angha shyqqanda qasqyrlardy atyp ala bastadym.  

- Ángimenizge rahmet!

Súhbattasqan Oljas BERKINBAEV

Abai.kz