Janashyldyq degendi algha tartyp, sheteldik tәjiriybeni (jana tehnologiyany) elimizding qogham ómirine engizip, keyin sonyng is jýzinde eleuli shiykiligi shyghyp qalghan kezde endi ony әri qaray jalghastyryp jýrgize bermey, toqtata salugha dәrmenimiz jetpey, qiyn jaghdaygha tap bolyp jatatynymyz bar. Osy mәsele turaly Elbasy «Ghasyrlar toghysynda» enbeginde: «Meninshe, janashyldyqtyng eng dausyz týri tiyimdilik qaghidasyna negizdelui qajet siyaqty. Alayda, tiyimdilikting de týr-týri bar. Alypsatarlyq saudagha, ýy salugha nemese jana tehnologiya jasaugha baghyshtalghan tiyimdilik, basqasyn bylay qoyghanda, salynghan qarjynyng ózin-ózi qaytaru merzimi boyynsha da ýsheui ýsh týrli nәtiyje bereri anyq. Alayda gәp tiyimdilikting әr qily bolatyndyghynda ghana emes, gәp keybir tiyimdi sheshimderding dәstýrli, qalyptasqan últtyq múrattargha kópe-kórineu qayshy keletindikten, qabyldaugha bolmaytyndyghynda» (121-bet), – dep jazady.

Al Qazaqstan halqyna arnalghan 2003 jylghy Joldauynda: «Basqanyng tәjiriybesin kózsiz kóshirudin, halyqaralyq sarapshylardyng biri dóp basyp aitqanday, bireuding dene mýshesin basqa bireuge salatyn hirurgiyalyq operasiya tәrizdi ekenin myqtap úghynyp alu kerek, bóten mýshening basqa denege qabyspaytyn kezderi jii úshyrasatynyn ózderiniz de bilesizder. Múnday mәselede abay bolghan jón, әueli bәrin de múqiyat ekshep alghan abzal. Ýkimetke búl mәseleni sheteldik taqylettes tәjiriybeni eskerip, tereng zerdeleudi, sóitip naqtyly úsynystar engizudi tapsyramyn», – degen eskertu de jasaghan edi.

Alayda Elbasynyng búl núsqauy ýkimet tarapynan kóp jaghdayda eskerusiz qalyp qoyatyn siyaqty. Terenirek ýnilip, kenirek oy jýgirtetin bolsaq, 25 jyl boyy elimizding túrmys-tirshiligine endirilgen janashyldyqtyng barshasy jaqsy nәtiyje berdi dey almasaq kerek. Bәrine toqtalmay-aq, tek bilim beru salasyna ghana engizilgen nemese engizilgeli jatqan janashyldyqtardyng talayy, әsirese aghylshynsha oqytyp, aghylshyn tildi mamandar dayyndau maqsatyndaghy reformamyz bizding «dәstýrli, qalyptasqan últtyq múrattarymyzgha qabyspaytynyn» jaqsy angharamyz.

Mәselen, bizge ekonomikalyq damuda da, әleumettik damuda da, sayasy damuda da ýlgi-ónege bolyp kele jatqan Singapur – qala memleketi 1819 jyldan aghylshyndardyng otary әri forpost (әskery bekinis) sauda-sattyq ortalyghy bolyp kelgen edi. Tynyq múhit elderining kóbisi tәuelsizdik alghan kezde, yaghny 1963 jyly Singapur Malayziya Federasiyasyna kiredi. Biraq Federasiya men Singapurdyng arasynda sayasy mәseleler boyynsha ózara týsinbeushilik oryn alady, әri Federasiya ýshin Singapur «ynghaysyz bólik» jәne әbden asqynghan «irindi jara» siyaqty edi. Mýmkin, Malayziya odan qútylugha asyq bolghanda shyghar?! Óitkeni onda ýsh últ ókilderi (malay, qytyi, ýndis) miday aralasyp túruymen qatar, olardyng últsyzdanuy (kosmopolittenu) barynsha qarqyn alghan edi. Múnyng sony – 1965 jyly Singapurdyng Federasiyadan shyghuymen ayaqtalady. Demek, Singapurdyng geosayasy jaghdayy, últtyq qúramy jәne olardyq últtyq qúndylyqtardy qasterleui әu bastan-aq ózgeshe bolatyn.

Singapurdy kishkentay qaladan úly memleketke ainaldyrghan Ly Kuan Yu ekeni barshagha belgili. Ol 1959 jyly Singapur Malayziya qúramyndaghy ózin-ózi basqaru shtaty bolghan kezde-aq premier-ministr, 1965 jyly Tәuelsiz Singapurdyng túnghysh premier-ministri boldy.

Ly Kuan Yu da, onyng júbayy Chu da mektep jasynan aghylshyn tilin ýirenip ósti. Olar Úlybritaniyada oqyp jýrgende Qytaydan kelgen studenttermen tanysyp, sóilesken kezde qytay mәdeniyetinen ózderining qanshalyqty alshaq ketkenderin sezedi. Olardyng ózderinen qanshalyqty kósh ilgeri túrghandaryn bayqaydy. Búl rette olar – Karib basseyni memleketteri arasynan shyqqan qytay studenterimen dengeyles edi. Olar ózderining shetel tilinde oqyp, kóp nәrseni joghaltqandaryn, basqa tildi ýirengenderimen, ózderine jat britan mәdeniyetin qabyldaghandaryn da týsinedi.

Ly Kuan Yu – hokkiyen dialektisinde (Sinagprudegi qytaylardyng deni sóileytin ontýstik-qytay dialektisi) nemese qytaydyng әdeby tilinde sóileytin Singapurding qarapayym túrghyndarynan birjola adasyp qalghanday kýy keshedi. Ly oqityn kitaptar men oghan sabaq beretin múghalimderding ol ómir sýrgen ortamen esh baylanysy joq edi.

Bilim beru aghylshyn tilinde jýzege asatyn Rafls kolledjining ózge studentteri siyaqty, olar da britan mәdeniyetin ishtey tolyq qabyldamay, bilim alu barysynda Aziya mәdeniyetimen de tolyq tanyspay, eki mәdeniyetting arasynda shóre-shóre bolyp qalady. Ly Kuan Yu әieli Chu ekeui balalary mәdeniyet mәselesi boyynsha múnday qatelikke úrynbas ýshin, olardy qytay mektebine beredi. Olar óz balalaryn Singapurdegi qytay qauymdastyghynyng arasynda eng jarqyn, әl-auqatty qytay retinde kórgileri keletin. Sol ýshin, balalarynyng aghylshyn tilin ýirenui oidaghyday bolmasa da, olar osynday sheshimge keledi. Ýide Chu balalarmen aghylshyn tilinde sóilesse, Ly ózi qytay tiline jattyghu ýshin olarmen qytay tilinde sóilesetin. Múnday әdis balanyng ýsheuine de paydaly boldy. Olar bilimdi qytay tilinde aldy, qytay dәstýrimen tәrbiyelendi. Múnyng bәri olardyng eline berilgen, elge layyqty azamat bolularyna yqpal etti. Sonday-aq olardyng ýsheui de aghylshyn tilinde birshama jaqsy sóiley alatynday dәrejede ósip-jetilgen edi.

Ly Kuan Yu balalarynyng bәri de mektepte jaqsy oqyp, ýnemi marapattaugha iligetin. Olar turaly mektepte jii aitylyp, qytay baspasózinde de búl turaly jazylatyn. Búl ózge ata-analardyng balalaryn qytay mektebine beruge yqpalyn tiygizetin. Osynday jarnama, nasihattan son, Sigapurdegi qytaylardyng Ly Kuan Yu qytay mektebin jappaytynynyna kózderi jete bastaydy. Al Liyding ainalysyndaghy aghylshyn tilinde tәrbiyelengen tanystary, nege onyng óz balalaryn qytay tilinde oqytatynyna jәne onyng qanshalyqty sayasy mәni baryna týsine almaytyn.

Singapurde eshqashan bir til basym bolghan emes. Singapur otarshyl ýkimet basqarghan – poliglot (kóptildi) qala bolatyn. Soghan qaramastan, ata-ananyng óz balasyn qay tildegi mektepke beretini turaly qúqyqty aghylshyn ýkimeti ashyq qaldyraghan edi. Otarshyl әkimshilik birneshe aghylshyn mektebin ashqan bolatyn. Búl mektepter balalardy úsaq kәsipke – klerk, esepshi, syzu mamandyghy siyaqty beytarap sheneunikter dayarlau ýshin ashylghan-dy. Aghylshyndar sonday-aq, malay tilinde oqityn malay mektebin de qúryp beredi. Ýndisterding hindy jәne tamili tilinde oqytatyn óz mektepteri boldy. Qytay mektepterin qytaylar qauymdastyghyndaghy auqatty adamdary qarjylandyratyn. Ár últ óz tilinde oqityndyqtan, olardyng óz tilin biluge degen qúshtarlyqtary men qúrmetteri óte tereng edi.

1959 jyly alghash ret ýkimet qúrylghanda, memlekettik til – malay tili bolsyn degen sheshim jasalghan bolatyn. Búl – bolashaqta Malayziyagha biriguding alghy sharttaryn jasau ýshin kerek bolghan edi. Alayda Malayziya olardy kerek qylmaydy, sosyn arada az uaqyt ótkende, ýkimet júmys tili jәne últaralyq til – aghylshyn tili bolu kerektigin týsinedi. Álbette búl Singapur qoghamynyng últtyq ereksheliginen tuyndap jatqan edi. Eger Singapur halyqaralyq dengeydegi sauda nýktesi bola túra, malay, qytay, bolmasa ýndi nemese tamili tilinde ghana sóilese, onda olardyng jeke memleket bolyp qalyptasuy mýmkin emes edi.

Al aghylshyn tilin paydalanu bir últtyng ekinshi últqa basymdyq tanytuyna jol bermes edi. Biraq tilge qatysty kýrt ózgeris engizu mýmkin emes edi, sebebi til – synyp ketkeli túrghan júqa múzday mәsele edi. Eger sol tústa ýkimet: «Singapur tek aghylshyn tilinde sóilesin» dep qol kótergen bolsa, әrqayysysy óz tughan tiline asa qatty berilgendikten, múnday sheshimning sony – ýlken qaterge ainaluy әbden mýmkin edi. Eng sonynda til mәselesi ýkimette qaralghan kezde búryn qalay boldy, solay qaldyru turaly qorytyndygha keledi. Sóitip, Singapurda tórt resmy til boldy: malay, qytay, hindy jәne tamili tili. Degenmen, bәrine ortaq bir til kerek ekeni Singapurdyng óz Qaruly kýshterin qúrghan kezde de seziledi. Áskerde – týrli dialekti men týrli til oryn alatyn bolsa, múnyng qanshalyqty qauipti ekenin týsindiru qiyn emes. Resmy tórt tilding birin bilip, birin bilmeytin, bir-birining tilin týsinbeytin әskerding shabuylgha shyqqanyn kóz aldynyzgha elestetip, oisha boljap kóriniz? Búl qiyndyqtan shyghu ýshin, uaqytsha belgili bir tilge oray bólimsheler qúrylady.

Singapurdegi qytaylar ýilerinde jeti dialekting birinde sóilesetin edi. Al mektepte – aghylshyn jәne qytaydyng әdeby tilin ýirenip, oqityn. Ýige kelgende búl tilde eshkim sóilespeytin. Tilge qatysty qiyndyqty jenu ýshin Ly Kuan Yu aghylshyn mektepterine – qytay, malay, hindi, tamili tilderin engizedi. Búl ata-analargha da únady. Ádildik boluy ýshin qytay, malay, hindi, tamili mektepterinde aghylshyn tili jýretin boldy.

Búrynnan tek qana qytay tilinde sóilep, qytay tilinde ghana oqyghan túrghyndardyng bir bóligi múnday sheshimge óz qarsylyqtaryn bilirip, búl turaly narazylyqtaryn jergilikti baspasózderde jariya etedi.

Singapurdyng Malayziyadan bólingenine eki ay uaqyt ótkende, Qytay kommersiyalyq palatasy Singapurdegi resmy tilding biri – qytay tili bolsyn degen talabyn ýkimetten jariya týrde talap etedi.

Palata qazynashysy Ken Chin Hok Singapur Malayziyanyng qúramynda bolmaghan kezding ózinde, singapurlyqtardyng 80%-y qytay tilinde sóilegen degendi algha tartady. Ly Kuan Yuge búl iydeya elge taramay túryp, onyng ýnin óshiruge tura keledi. Sebebi Qytay sauda palatasy búl mәseleni múnan әri de belsendi týrde kótere beretin bolsa, әrbir qytay mektebindegi múghalimder kenesi, qytay múghalimderining eki birdey kәsipodaghy búl mәseleni búqaralyq dengeyge jetkize júmys istey bastaytyn edi.

1 qazan kýni Ly Kuan Yuge – barlyq resmy tórt til teng qúqyly dep qaytalap mәlimdeme jasauyna tura keledi. Al Ken Chin Hoku men Qytay sauda palatasynyng keybir belsendilerining esine – Singapurdyng malay polisiyasy men malay әskerine baghynyshty bolyp túrghan kezinde til ghana emes, ózge de manyzdy mәseleler turaly ýnderin shygharmay, auyzdaryn baghyp, tynysh otyrghandarynyng oryndy ekenin esterine salady.

Arada bes kýn ótkende, Ly Kuan Yu tórt sauda palatasynyng ókilderimen telearnada kezdesedi. Ózara pikir alysu barysynda Ly sayasy maqsat ýshin, Qytay palatasyna qytay tilining statusyna qatysty mәseleni iyemdenulerine jol bermeytinine olardyng kózin jetkizedi. Sonymen elde qytay tiline basymdyq beruge, onyng mәrtebesin kóteruge jasalghan әreketterge birjola nýkte qoyylady. Búghan qaramastan, Naniyan Qytay uniyversiytetining studentterining oppozisiyalyq bóligi narazylyq tanytyp, kóshege demonstarsiyagha shyghady. Ndjy Enn kolledjining studentteri de olargha qoldau tanytady.

1966 jyldyng qazan aiynda, Naniyan uniyversiyteti salghan kitaphanany ashady. Búl kezde de uniyversiytet jәne kolledj studentteri Liyding kensesining janynda demonstarsiya ótkizip, polisiyamen qaqtyghysyp qalady. Múnyng sony olardyng kolledjde jerge otyryp, narazylyq tanytularyna úlasady.

Ýkimet jyl sayyn balalaryn aghylshyn mektebine beretin ata-analar sanynyng ósuin shydamdy týrde kýtumen boldy. Qoghamda múnday jaghdaydyng oryn aluy qytaylyq múghalimder kәsipodaghy, qytay mektepterin basqaru komiyteti, qytay tilinde shyghatyn basylymdardyn, qauymdastyq basshylarynyn, Qytay sauda palatasynyng ashyqtan-ashyq qarsylyq tanytqanyna qaramastan, aghylshyn tilinde oqytatyn mektepterge balalaryn beretinderding sany óse týsti.

Jyl sayyn ata-analar balalaryn mektepke әkelip tirkeu júmysy bastalghan kezde ata-analardy balalaryn qytay tilindegi mektepterge beruge ýgitteytin nauqan qatar bastalatyn. Olar balalardy qytay mektebine beru arqyly qytay tilin, mәdeniyetin, ózine tәn túrmysyn saqtap qalu kerektigin algha tartty. Múnday toptaghylar balalaryn aghylshyn tiline bergenderdi synap, olardy aqsha turaly ghana oilaytyn kórsoqyrlar dep kinalady.

Kóptegen ata-ana rasynda da, óz tili men mәdeniyettining jaqtaushysy bolatyn. Sondyqtan olar bir nәrseni týsine almady. Mәselen, britan otarshyldyghy kezinde balalary taza malay, qytay, hindi, tamili tilinde oqysa, endi ózderi qoldan saylaghan ýkimet kezinde nege olardyng balalary aghylshyn tilinde oqulary kerek?

Osynday ózderine týsiniksiz jaghdaylargha qaramastan, birqatar ata-ana balalary bolashaqta jaqsy júmysqa qol jetkizip, jaqsy ómir sýrui ýshin olardy aghylshyn mektebine bere bastaydy. Osynday týrli aghymardyng (tilderdin) qarama-qayshylyghy jana sayasy nasihat jýrgizuge qolayly jaghday tughyzghan edi.

Eldegi oppozisiya aghylshyn tilining últaralyq til boluyna tabandy týrde qarsy bolady. Bir qyzyghy búl – Ly Kuan Yuding qytay tilin jәne qytay mәdeniyetining eng ýzdik tústaryn saqtap qalu ýshin әreket etkenine qaramastan, oryn aldy. 50-shi jyldary Liyding ózi qytay mektepteri basshylarynyng zang kenesshisi bolyp júmys istep jýrgen kezinde qytaylardyng dinamizmi men olardyng ómirge degen qúlshynysyna, boylaryndaghy ruhany kýsh-quatyna, qoghamdyq jәne sayasy iydeyaldargha adal bolatyn qasiyetterine tanghalghan bolatyn.

Tilge qatysty dau-damay qoghamda órship túrghan kezde Ly aghylshyn tilinde bilim alyp jýrgen qytay studentterining til ýshin qatty kýizelgenine, menmenshildigi men ózderine degen senimsizdikterining kýshengine qatty alandaghan edi. Mәselening eng kýrdeli túsy – aghylshyn tili – kóp últty, san tildi Singapurdegi beytarap til bolatyn jәne búl memleketting syrtqy әlemmen qarym-qatynasy ýshin asa qajet-túghyn. Soghan qaramastan, aghylshyn tilinde oqyghandar ózderining tughan mәdeniyetinen ajyratylyp, olardyng ishtey senimsizdigin, kýizelisin tuyndatqan bolatyn.

Liyding ózi aghylshyn tilinde bilim alsa da, óz ainalasyndaghy aghylshyn tildi qytaylardyng ortasynda ghana qalyp qalghan joq. Ly aghylshyn tilinde sóileytin ortada da, malay tilinde sóileytinder arasynda da ózin әr kez erkin sezinetin. Adamdar ony tek qytaylyqtardyng kóshbasshysy dep qana qabyldamaghandyqtan, onyng adamdarmen til tabysyp, júmys isteui jenil boldy.

Keyin, qajettilikke qaray, Ly qytay әdeby tilin de ýirenip alady. Qytaylyqtar Liyding qytay әdeby tilin bar kýshin salyp ýirenip jýrgenin kóretin. Ol sonday-aq, hokkiyen dialektisine de jattyghady. Nәtiyjesinde Ly olardyng qay-qaysymen de týsinisip, til tabysatyn. Júrt aldynda sóilegende bir-eki auyz qytaysha aityp, sosyn aghylshyn tiline tolyq kóshetin. Sondyqtan da olar ony ózining kóshbasshysy dep bildi.

Liyding tilge qatysty qoghamgha ózgeris engizui ýshin sayasy yqpaly da jeterlik edi. Balalaryn aghylshyn mektebine jiberetin ata-analargha qaraghanda, onyng ýsh balasy da qytay mektebinde oqityn.

Ly Kuan Yu 60-shy jyldardyng sonynda Naniyan uniyversiyteti studentterining aldynda sóz sóilegen kezde ózi sayasy mýdde ýshin balalarynyng bilimin qúrban etpeytinin aitady. Balalarynyng qytay mektebinde oqyp jatqany olar ýshin paydaly ekenin, biraq ýide olar aghylshyn tilinde sóilep jattyghatyndyqtaryn jetkizedi. Degenmen ertengi kýni olardy qytay tilinde sabaq beretin joghary oqu oryndaryna jibermeytinin de aitady. Olardyng bolashaghy tilge jәne til turaly jetilgen oqulyqtargha qatysty ekenin aita kelip, onday oqulyq sol tústa aghylshyndarda ekenin de eskertedi.

Ly Kuan Yu keyin: «Eger mening balalarym qytay mektebinde nashar oqyghan bolsa, men múnday jauapkershiligi zor, bedeldi sózdi aita almaghan bolar edim» deydi. Arada kóp jyldar ótkende ol óz balalarynan «aghylshyn emes, qytay mektebinde oqyghandaryna ókinbeysinder me?» dep súraydy. Olar ýsheui birdey qytay mektebinde oqyghandary olargha kóp paydaly bolghanyn quana jetkizedi.

Singapurdegi eki uniyversiytet birikken son, Ly Kuan Yu qytay mektepterin aghylshyn tilinde sabaq beretin mektepterge ainaldyrady. Qytay tili sabaq beru ýshin ekinshi qosymsha til retinde saqtalady. Múnday jaghday qytay tilinde bilim alghan adamdardyng (olardyng arasynda parlament mýsheleri de bar) qúndylyqtardy qayta qarau ýderisine (narazylyqtaryna) alyp keledi. Olar bir kezde mektepterge aghylshyn tili engizilsin degen jarlyqqa keliskenderimen, qytay tili sabaghynyng saghattary qysqaruyna esh keliskisi kelmeydi. Áriyne, studentter poliytehnikalyq institutar men uniyversitterde aghylshynsha bilim alulary ýshin aghylshyn tilin iygerudi mektepte sapaly oqulary tiyis, sebebi olar keyin búl ýshin arnayy bir jyldyq aghylshyn tilinde dayyndyqtan ótudi qajet etpeydi. Sóitip, aghylshyn tili júmys tili boluynyna bәri de keliskendey edi. Búl geosayasy jaghdayy ózgeshe el – Sigapur ýshin, shynynda da, qajettilik bolatyn.

Osy ózgerister engizile bastaghanda, Ly Kuan Yuge qytay mektepterine tәn, onyng jaqsy jaqtaryn saqtay almay, airylyp qalamyz ba degen kýdik te tuyndaydy. Mәselen, tәrtip, óz-ózine degen senimdilik, studentterge osy uaqytqa deyin sinirilgen qytay (malay, ýndis) dәstýrindegi moralidyq jәne әleumettik qúndylyqtar joghaluy mýmkin be edi? Jasyratyny joq, Ly múnyng bәrin saqtap qalghysy keldi. Endi búl qúndylyqtardy eki tildi mektepterde oqityn balalardyng boyyna siniru kerek boldy. Olay bolmaghan jaghdayda olar ózderining mәdeniyeti men dәstýrin joghaltary haq edi. Eger mektepte sabaq aghylshyn tilinde jýrgiziletin bolsa, onda Konfusiyding otbasylyq qarym-qatynas normalaryn olargha sinire almaydy. Sebebi múghalimder de, oqushylar da týrli últ ókilinen qúralady jәne olar sabaq barysynda óz ana tilderindegi oqulyqtardy paydalanbaydy. Múnyng bәrine qosa, búqaralyq aqparat qúraldary arqyly jetip jatqan batystyq kózqarastar, Singapurge kelgen turistermen tildesu, shetelderge sayahattau – studentter boyyndaghy dәstýrli moralidyq qúndylyqtardy azaytyp, tozdyryp jiberui әbden mýmkin edi. Onyng ýstine batystyng «tútynushylyq qauymdastyq» iydeyasy ózge memleketterge qaraghanda Singapurde tez taray bastaydy. Sebebi múnda sabaq atauly aghylshyn tilinde jýrgiziledi.

Búl qiyndyq jas ústazdar arasynda qúndylyqtar turaly týsinikti odan әri qiyndatyp jiberdi. Múghalimderding aldynghy qatary – kópúltty qoghamda túraqtylyq pen ýilesim oryn aluy ýshin, soghan qol jetkizu ýshin qanday qiyndyqtardy bastan keshirgenderin biletin.

1979 jyly Ken Svy bilim ministri bolyp túrghan kezde, Ly Kuan Yu oghan: «Múghalimder balalardy ómir filosofiyasyna ýiretedi. Óz shәkirtterin otansýigishtikke, batyl bolugha, óz mindeti men jauapkershiligine múqiyat bolugha ýiretedi. Qytaylyq múghalimder aghylshyn múghalimderine qaraghanda, әldeqayda talap qoyghysh jәne enbektenuden talmaydy» dep jazady. Qytay (malay, ýndi) tili ekinshi orynda bolghan jaghdayda aghylshyn tilinde dәris alyp, maman bolyp shyqqan jas ústazdar dәstýrli qúndylyqtardy ózi sabaq beretin shәkirtterining dengeyde olarmen bólise almaytyn.

Eng sonynda – Singapurde túryp jatqan týrli halyqtardyng aishyqty dәstýrli mәdeny qúndylyqtaryn saqtau turaly sheshim qabyldanady. Mәselen, japondyqtar amerikalyqtardyng mәdeny yqpalyn qabylday otyryp, әli de japondar bolyp saqtalyp otyr. Auqatty otbasynda ómirge kelgen jas japondyqtar ózderining ata-analary siyaqty ózderi júmys istep jýrgen kompaniyagha sonshalyqty berilip júmys istemeydi. Biraq soghan qaramastan, olar enbekqorlyghyn joghaltqan joq. Olar qoghamnyng damuy ýshin europalyq nemese amerikalyqtargha qaraghanda óte enbekqor keledi.

Ly Kuan Yu «Japondyqtar qol jetkize alghan jaghdaygha biz de qol jetkizemiz» degen sheshimge keledi. Endigi jerde qytay әdeby tilin ýirenuding manyzdylyghyn bóle-jara kórsetu ýshin, Liyding ózi hokkiyen dialektisinde sóz sóilemeytin bolady. Singapurde dialekt tilimen sóileytin radihabarlar men telearnalargha tyiym salynady. Tek, qoghamnyng jasy ýlken adamdary ýshin dialekt tilinde janalyqtar ghana berilip túrady. Alayda HQP (Halyqtyq qozghalys partiyasy) mýshelerin parlamentke saylau kezinde dialektimen sóileuge tura keledi. Olay bolmaghanda, búl mýmkindikti oppozisiya paydalanyp ketken bolar edi. Tipti, 1997 jyly qantar aiynda ótken saylau nauqanyna dayyndyq barysynda saylaushylar dialektimen sóilegenderge rizashylyqtaryn bildirip jatty. Búl zandy qúbylys edi. Sebebi agha úrpaq ýshin osy dialekti ana tili bolatyn. Múnday otbasynda qalyptasyp qalghan daghdyny búzu nemese joy qiyn bolatyn. Al dialekti atauly – qytay әdeby tilin ýirenuge, ýiretuge bóget bolatyn.

70-shi jyldargha deyin qytaylyqtardyng 80%-y otbasynda dialektimen sóileytin. Telearnalarda súhbat beretin jas júmysshylar qytay әdeby tilinde shapshang sóiley almaytyn, sebebi olar ýide, júmysta dialektimen sóileytin. Múny týbirimen ózgertu ýshin, Ly ózining bar bedelin paydalanady. Halyq onyng ýsh balasynyng da qytay mektebinde oqyp jatqanyn biletin. Olar qytaydyng әdeby tili men aghylshyn tilin jәne malay tilin oqyp ýirenetin. Liyding balalary әkelerining bilimge degen kózqarasyna ýnemi qúrmetpen qaraytyn. Sayabaqta qydyrystap jýrgende ata-analar ózderining balalarymen dialekti tilinde sóileser edi. Biraq Olar Ly men Chudy kórgen kezde ózderining әli qytay әdeby tiline kóshpey jýrgenderine qysylyp qalatyn. Múnday ózgeris, әsirese ýlken jastaghy adamdargha qiyn tiydi.

1980 jyly qytaydyng әdeby tilinde sóileytin túrghyndar sany 26%-gha, 1990 jyly 60%-gha deyin ósedi. Al aghylshyn tilinde sóiley alatyn otbasynyng sany 1988 -1998 jyldar aralyghynda 20%-dan 40%-gha deyin ósedi.

Qytaydyng «ashyq esik kýnderin» jýrgizu sayasaty – qytaylyqtardyng qytay әdeby tiline kóshu isinde sheshushi qadamdar jasaugha yqpal etti. Qytay tilimen qatar aghylshyn tilin de biletin basshylar men mamandargha degen súranys artty. Endigi jerde dialektiden qytay әdeby tiline auysugha qatysty narazylyqtar da basylghan edi. Keyin Ly Kuan Yuding ózi aitqanday, 1965 jyly el tәuelsizdik alghanda, qytay әdeby tilin ekinshi resmy til retinde oqytu turaly sheshim dúrys bolyp shyqqan. Tek Singapurding ózinde ghana jeti týrli ontýstik-qytay dialektisining boluy – adamdargha qytaydyng әdeby tilin ýirenuge ýgittegen kezde kóp jenildik әkeledi. Eger Singapurde Gonkongtaghy siyaqty 95% halyq bir ghana – kantondyq dialektide sóilegen bolsa, onda búny oryndau әldeqayda qiyn bolar edi. Tipti, búl mәsele sheshilmes te edi.

Singapurda túryp jatqan qytaylyqtardyng basym kópshiligi ýshin dialekt ana tili, al qytay әdeby tili qosymsha til siyaqty bolatyn. Soghan qaramastan, arada eki úrpaq auysqanda, qytay әdeby tili olardyng ana tiline ainalady.

Al aghylshyn jәne malay, qytay jәne hindy (tamili) tilin qatar oqyp ýirenu balalar ýshin auyr jýk bolghany sózsiz nemese ýsh tilding – aghylshyn tiline esh qatysy bolmady. Múnyng bәrine qaramastan, eger singapurlyqtar tek óz tilderinde sóilegende memleket bolyp saqtalyp qalulary ekitalay bolatyn. Eger tek aghylshyn tilin ghana ýirense, búl da bir apatqa aparatyn edi: onda singapurlyqtar ózderining túrmys-saltyn úmytyp, ózderine degen senimdilikterinen aiyrylyp, ózderining myna әlemdegi ornynyng qayda ekenin bilmey, ózindik últtyq kelbetin joghaltyp alatyn edi. Qalay bolghanda da, adamdardy ana tilinde sóilemeuge ýgitteu, olardy ana tilinen aiyru mýmkin emes nәrse bolatyn.

Qoryta kele aitarymyz, Singapaurdyn, yaghny onyng kósemi Ly Kuan Yuding osy tәjiriybesine terenirek mәn bersek, ony geosayasy jaghday men últtyq (tildik) sayasatty Singapurmen salystyrghanda týbegeyli ózgeshe Tәuelsiz Qazaqstangha qoldanugha bolmaytynyna anyq kóz jetkizemiz. Óitkeni qazaq tilining malay, qytay, hindi, tamili (Ýndistannyng Tamili shtatynyng resmy tili) tilderining damuyna negiz bolatyn Malayziya, Qytay, Ýndistan siyaqty basqa Otany joq jәne qazaq halqynyng barshasy – sigapurlyqtar siyaqty әli últsyzdana (kosmopolitke ainala) da qoyghan joq. Orys tilining ýstemdigi de sol qalpynda saqtalyp otyr. Tipti orys tilining ýstemdigi bizding elimizde jyldan-jylgha kýsh alyp bara jatqan siyaqty. Sondyqtan da qazaq jastaryna orys, aghylshyn jәne t.b. shetel tilderin әlemdik bilim-ghylymdy iygeruding qúraly retinde ghana barynsha sapaly oqytyp-ýiretip, últtyq qúndylyqtardyng eng asyly jәne solardyng saqtaluyna negiz bolatyn últtyq tilde bilim-tәrbie beruge, últtyq tilde oqytugha basa mәn beruimiz qajet. Olay etpesek, jer betinde últ bolyp saqtalyp qaluymyz neghaybyl.

Elimizde qazaq tilining 1989 jyly memlekettik mәrtebege ie boluynyng arqasynda dýr silkinip oyanghan qazaq qoghamy óz balalaryn qazaq mektepterine jappay bere bastady. Qazaq mektepterin bitirushilerding kóbengi joghary oqu oryndarynyng kóptegen fakulitetining qúramynan týrli mamandyq boyynsha qazaq tilinde maman dayyndaytyn, búryn, yaghny elimiz tәuelsizdik alghangha deyin bolmay kelgen qazaq bólimderining ashyluyna sebep boldy. Sóitip, el tәuelsizdiginin, el egemendigining arqasynda kóptegen mamandyq boyynsha qazaqsha oqulyq-oqu qúraldary jazylyp, qazaq jastary túnghysh ret óz ana tilinde kәsiby orta, kәsiby joghary bilim alyp, mamandanugha qol jetkizgen edi. Qazaq tilinde bilim alghan jastardyng jyl ótken sayyn kóbeyine ýmit artqan biz – olardyng artynda qazaq tilinin, qazaq últynyng jarqyn bolashaghy túr degen ýlken senimde edik. Endi sol ýmitimiz ben senimimizdi aghylshyn tili bay-quatty ómirge jetkizedi degen syltaumen óz qolymyzben túnshyqtyrmaqshy bolyp jatyrmyz.

B.Jәlelúly

Abai.kz