Bir elge basshy bolu – sol elding halqynyng amandyghynyng kepili bbolu ekenin bәri biledi. Biylik basshysy halyq ýshin myna ýsh dýniyeni jasaugha mindetti degen tәmsil bar eken. Áueli, óz jerining shekarasyn berik qyluy, óz elining shanyraghyn biyik etui,  jәne ózi basqaryp otyrghan elde qayyrshy boldyrmauy tiyis. Eger, el tizginin ústap otyrghan meyli ol han bolsyn, súltan bolsyn, patsha bolsyn ne preziydent bolsyn halqy ýshin osy ýsh jaghdaydy jasap bermese ony qarasha qantalapay etedi.

Tarihta qarasha halyqtyng kәrine úshyrap, taghynan taymaq týgili elinen tabanyn jaltyratqan biyleushilerding mysaly jeterlik. Sonyng songhy ghasyrda oryn alghandarynyng birsyparysyn «korrespondent.kz» sayty jazypty.

Fulihensio Batista. 1940 jyly Kubanyng preziydenti bop saylandy. Biraq, elding yqylasyna bólene qoyghan joq. Eldegi dýrkin-dýrkin tónkeristerding kómegimen biyligin saqtap qalugha tyrysyp baqty. Onyng kezinde Kubada tapsyryspen kisi óltiru men adamnyng izim-ghayym joghaluy dendedi. Búl Batistanyng oppozisiyany auyzdyqtau tәsili-túghyn. Aqyry, Ernesto Che Gevara men Fiydeli Kastro bastaghan revolusionerler ony biylikten taydyrdy. 1959 jyly Batista Dominikan Respublikasyna qashyp, keyinnen Portugaliyagha ótip ketti. Songhy túraghy Ispaniyanyng Guadalimina qalashyghy boldy. Jýrek talmasynan qaytys bolyp, Madridte jerlengen. 

Irannyng songhy patshasy da qantalapaygha týsken. Mohammed Reza Pehlevy 1979 jyly Iranda oryn alghan islam Revolusiyasynan keyin elin tastap ketuge mәjbýr bolghan. Biraz jyldan song Kairde kóz júmdy. 

20 ghasyrdyng eng júmbaq ta «birtýrli» sayasatkeri – Bokassa Jan-Bedeli. Ózin Ortalyq Afrika imperiyasynyng imperatory dep jariyalap qana qomay, ózin ataqty músylman qolbasshysy Salah ad-Dinge tenedi. Halqy ashtan qyrylyp jatqanda jauhar tastarmen kómkerilgen tәj kiyip jýrdi. 19 әieli men 77 perzenti (ózi resmy moyyndaghany) boldy. Pikirine qarsy kelgenderdi azaptap, jazagha kesti. Tipti, «Bokassa adam jeydi» degen әngimeler de aityldy. 1979 jyly onyng búiryghymen oqushylargha arnalghan mektep kiyimining birynghay ýlgisi engizildi. Biraq, nanyn әreng tauyp jýrgen halyq ýshin onyng baghasy tym qymbat bolatyn. Sondyqtan mektep oqushylary birynghay mektep formasyna qarsy narazylyghyn bidirdi. Sol kezde Bokassanyng búiryghymen olargha qarsy oq atyldy. Búl osy uaqytqa deyin ony qoldap kelgen Batystyng ashuyn keltirip, teris ainaluyna úlasty. Osy kezde qatty yzalanghan halyq ony biylikten ketirdi. 1979 jyldyng 20 qyrkýieginde Bokassa Jan-Bedeli Liviyada saparda jýrgen kezinde OAR-da fransuz jasaghynyng kómegimen qantógissiz tónkeris jýzege asyryldy. Óz elinde biylikten aiyrylghanyn bilgen Bokassa Liviyadan keyin Parijdegi Ardikur qamalynda túrdy. Al, óz elinde ony syrtynan sottap, ólim jazasyna kesken bolatyn. Soghan qaramastan 6 jyldan song ol halyq keshirimi men taqtan dәmelenip, OAR-na oraldy. Biraq, oiyndaghysy bolghan joq. Dereu tútqyngha alynghan Bokassa qayta sottalyp, taghy da ólim jazasyna kesildi. Sot kezde Bokassa adamnyng dene mýshelerin jeu ýshin emes, semantikalyq senim túrghysynan (jauynyng jýregi aibyn beredi nemese býiregi joldy ashady degen siyaqty) saqtap jýrgenin dәleldey aldy. Sondyqtan oghan taghylghan «kannibalizm» aiyby alynyp tastaldy. Biraq, ózge qylmysy da jetkilikti edi. 1987 jyldyng 12 mausymynda Bokassa Jan-Bedeldi OAR soty ólim jazasyna kesti. Biraq, kelesi jyly oghan raqymshylyq jariyalandy. Ýkim aldymen ómir baqy bas bostandyghynan aiyru jazasyna almastyrylyp, keyinnen 20 jylgha sottaldy. Elde demokratiyalyq qúrylym qayta ornaghan 1993 jyly amnistiyanyng arqasynda Bokassa bostandyqqa shyqty. Ýsh jyldan song jýrek talmasynan kóz júmdy. 

Halqynyng kәrine úshyraghan taghy bir basshy – Filippin araldaryn 1965 jyldan 1989 jylgha deyin basqarghan Ferdinand Markos. Ferdinand Markos Filippin preziydenti bop túrghan kezde elde onyng jeke basyna tabynushylyq shynyna jetken edi. 1972 jyly elde konstitusiyanyng kýshi toqtatylghanda jaghday tipti ushyghyp ketti. Markos qarsylastarynyng bәrin sotsyz-aq týrmege japty. 1986 jyly elde kezekti saylau bolyp, onda zandy belden basqan Markos qayta preziydent bolyp saylandy. Biraq, búl onyng songhy biylikke kelui edi. Saylaudan kóp ótpesten, sol jyly Filippinde әskeriyler odan biylikti tartyp aldy. Al, Markostyng ózi elinen qashyp ketti. Aldymen Gavay araldaryna barghan Ferdinand Markos 1988 jyly AQSh- ta kóz júmdy. 

Al, postkenestik memleketter arasynda elinen qashyp ketken alghashqy basshy – Asqar Aqaev. Tәuelsizdik alghaly Qyrghyzstandy basqaryp kelgen Aqaev 2005 jylghy «jauqazyndar revolusiyasynyn» nәtiyjesinde biylikten taydyryldy. Oppozisiya ony jәne onyng tuystaryn jemqorlyqpen aiyptap, qudalady. Saldarynan Asqar Aqaevtyng elden qashyp ketuine tura keldi. Qazir M.Lomonosov atyndaghy MMU-de ústazdyq etedi. Mәskeu men Astananyng arasynda kóship-qonyp jýr degen aqparat bar. 

Al, onyng ornyn basqan Qúrmanbek Bәkiyev te biylikte kóp otyrghan joq. 2010 jyly qyrghyz aghayyndar taghy da jappay kóterilip, ony da biylikten bas tartugha mәjbýr etti. Belorussiyada bas saughalaghan Bәkiyevti Qyrghyz parlamentining «elge qaytarylsyn» degen talabyna qaramastan batika Lukashenko bauyryna basyp, sayasy baspana berdi. Qazir Qúrmanbek Bәkiyev Minskide oiynshyq shygharyp jýr. Sol elding azamattyghyn alghan. 

Qyrghyzdardan keyin óz preziydentin biylikten taydyrghan Ukraina bolatyn. Sol kezdegi preziydent Viktor Yanukovichting Ukrainanyng Euroodaqqa kiru turaly kelisimge qol qongdan bas tartqany 2013 jyldyng sonynda Maydandaghy mitingige múryndyq boldy. Sony jappay narazylyqtargha úlasyp, aqyry Yanukovich elden qashyp ketip, Reseyde jasyryndy. Halyq pen tәrtip saqshylaryn bir-birimen qaqtyghystyryp, qashyp ketkenine qaramastan ózin әli de Ukrainanyng zandy preziydenti sanaydy. 

Ázirge qoynauy qúpiyagha toly qart tarih ózge elde súltan bolyp, abyroyy barynda biylikten óz erkimen bas tartqan bir ghana túlghany tanidy. Ol – Súltan Beybarys. Ol ózge eldegi biyligin kindik qany tamghan jerde ósetin jusanynyng iyisine aiyrbastady.

Aysúlu Túrsynbaeva

Abai.kz