ءبىر ەلگە باسشى بولۋ – سول ەلدىڭ حالقىنىڭ اماندىعىنىڭ كەپىلى ببولۋ ەكەنىن ءبارى بىلەدى. بيلىك باسشىسى حالىق ءۇشىن مىنا ءۇش دۇنيەنى جاساۋعا مىندەتتى دەگەن ءتامسىل بار ەكەن. اۋەلى، ءوز جەرىنىڭ شەكاراسىن بەرىك قىلۋى، ءوز ەلىنىڭ شاڭىراعىن بيىك ەتۋى،  جانە ءوزى باسقارىپ وتىرعان ەلدە قايىرشى بولدىرماۋى ءتيىس. ەگەر، ەل تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعان مەيلى ول حان بولسىن، سۇلتان بولسىن، پاتشا بولسىن نە پرەزيدەنت بولسىن حالقى ءۇشىن وسى ءۇش جاعدايدى جاساپ بەرمەسە ونى قاراشا قانتالاپاي ەتەدى.

تاريحتا قاراشا حالىقتىڭ كارىنە ۇشىراپ، تاعىنان تايماق تۇگىلى ەلىنەن تابانىن جالتىراتقان بيلەۋشىلەردىڭ مىسالى جەتەرلىك. سونىڭ سوڭعى عاسىردا ورىن العاندارىنىڭ ءبىرسىپارىسىن «korrespondent.kz» سايتى جازىپتى.

فۋلحەنسيو باتيستا. 1940 جىلى كۋبانىڭ پرەزيدەنتى بوپ سايلاندى. بىراق، ەلدىڭ ىقىلاسىنا بولەنە قويعان جوق. ەلدەگى دۇركىن-دۇركىن توڭكەرىستەردىڭ كومەگىمەن بيلىگىن ساقتاپ قالۋعا تىرىسىپ باقتى. ونىڭ كەزىندە كۋبادا تاپسىرىسپەن كىسى ءولتىرۋ مەن ادامنىڭ ءىزىم-عايىم جوعالۋى دەندەدى. بۇل باتيستانىڭ وپپوزيتسيانى اۋىزدىقتاۋ ءتاسىلى-تۇعىن. اقىرى، ەرنەستو چە گەۆارا مەن فيدەل كاسترو باستاعان رەۆوليۋتسيونەرلەر ونى بيلىكتەن تايدىردى. 1959 جىلى باتيستا دومينيكان رەسپۋبليكاسىنا قاشىپ، كەيىننەن پورتۋگالياعا ءوتىپ كەتتى. سوڭعى تۇراعى يسپانيانىڭ گۋادالمينا قالاشىعى بولدى. جۇرەك تالماسىنان قايتىس بولىپ، مادريدتە جەرلەنگەن. 

يراننىڭ سوڭعى پاتشاسى دا قانتالاپايعا تۇسكەن. موحاممەد رەزا پەحلەۆي 1979 جىلى يراندا ورىن العان يسلام رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن ەلىن تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولعان. ءبىراز جىلدان سوڭ كايردە كوز جۇمدى. 

20 عاسىردىڭ ەڭ جۇمباق تا ء«بىرتۇرلى» ساياساتكەرى – بوكاسسا جان-بەدەل. ءوزىن ورتالىق افريكا يمپەرياسىنىڭ يمپەراتورى دەپ جاريالاپ قانا قوماي، ءوزىن اتاقتى مۇسىلمان قولباسشىسى سالاح اد-دينگە تەڭەدى. حالقى اشتان قىرىلىپ جاتقاندا جاۋھار تاستارمەن كومكەرىلگەن ءتاج كيىپ ءجۇردى. 19 ايەلى مەن 77 پەرزەنتى ء(وزى رەسمي مويىنداعانى) بولدى. پىكىرىنە قارسى كەلگەندەردى ازاپتاپ، جازاعا كەستى. ءتىپتى، «بوكاسسا ادام جەيدى» دەگەن اڭگىمەلەر دە ايتىلدى. 1979 جىلى ونىڭ بۇيرىعىمەن وقۋشىلارعا ارنالعان مەكتەپ كيىمىنىڭ بىرىڭعاي ۇلگىسى ەنگىزىلدى. بىراق، نانىن ارەڭ تاۋىپ جۇرگەن حالىق ءۇشىن ونىڭ باعاسى تىم قىمبات بولاتىن. سوندىقتان مەكتەپ وقۋشىلارى بىرىڭعاي مەكتەپ فورماسىنا قارسى نارازىلىعىن ءبىدىردى. سول كەزدە بوكاسسانىڭ بۇيرىعىمەن ولارعا قارسى وق اتىلدى. بۇل وسى ۋاقىتقا دەيىن ونى قولداپ كەلگەن باتىستىڭ اشۋىن كەلتىرىپ، تەرىس اينالۋىنا ۇلاستى. وسى كەزدە قاتتى ىزالانعان حالىق ونى بيلىكتەن كەتىردى. 1979 جىلدىڭ 20 قىركۇيەگىندە بوكاسسا جان-بەدەل ليۆيادا ساپاردا جۇرگەن كەزىندە وار-دا فرانتسۋز جاساعىنىڭ كومەگىمەن قانتوگىسسىز توڭكەرىس جۇزەگە اسىرىلدى. ءوز ەلىندە بيلىكتەن ايىرىلعانىن بىلگەن بوكاسسا ليۆيادان كەيىن پاريجدەگى ارديكۋر قامالىندا تۇردى. ال، ءوز ەلىندە ونى سىرتىنان سوتتاپ، ءولىم جازاسىنا كەسكەن بولاتىن. سوعان قاراماستان 6 جىلدان سوڭ ول حالىق كەشىرىمى مەن تاقتان دامەلەنىپ، وار-نا ورالدى. بىراق، ويىنداعىسى بولعان جوق. دەرەۋ تۇتقىنعا الىنعان بوكاسسا قايتا سوتتالىپ، تاعى دا ءولىم جازاسىنا كەسىلدى. سوت كەزدە بوكاسسا ادامنىڭ دەنە مۇشەلەرىن جەۋ ءۇشىن ەمەس، سەمانتيكالىق سەنىم تۇرعىسىنان (جاۋىنىڭ جۇرەگى ايبىن بەرەدى نەمەسە بۇيرەگى جولدى اشادى دەگەن سياقتى) ساقتاپ جۇرگەنىن دالەلدەي الدى. سوندىقتان وعان تاعىلعان «كاننيباليزم» ايىبى الىنىپ تاستالدى. بىراق، وزگە قىلمىسى دا جەتكىلىكتى ەدى. 1987 جىلدىڭ 12 ماۋسىمىندا بوكاسسا جان-بەدەلدى وار سوتى ءولىم جازاسىنا كەستى. بىراق، كەلەسى جىلى وعان راقىمشىلىق جاريالاندى. ۇكىم الدىمەن ءومىر باقي باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسىنا الماستىرىلىپ، كەيىننەن 20 جىلعا سوتتالدى. ەلدە دەموكراتيالىق قۇرىلىم قايتا ورناعان 1993 جىلى امنيستيانىڭ ارقاسىندا بوكاسسا بوستاندىققا شىقتى. ءۇش جىلدان سوڭ جۇرەك تالماسىنان كوز جۇمدى. 

حالقىنىڭ كارىنە ۇشىراعان تاعى ءبىر باسشى – فيليپپين ارالدارىن 1965 جىلدان 1989 جىلعا دەيىن باسقارعان فەرديناند ماركوس. فەرديناند ماركوس فيليپپين پرەزيدەنتى بوپ تۇرعان كەزدە ەلدە ونىڭ جەكە باسىنا تابىنۋشىلىق شىڭىنا جەتكەن ەدى. 1972 جىلى ەلدە كونستيتۋتسيانىڭ كۇشى توقتاتىلعاندا جاعداي ءتىپتى ۋشىعىپ كەتتى. ماركوس قارسىلاستارىنىڭ ءبارىن سوتسىز-اق تۇرمەگە جاپتى. 1986 جىلى ەلدە كەزەكتى سايلاۋ بولىپ، وندا زاڭدى بەلدەن باسقان ماركوس قايتا پرەزيدەنت بولىپ سايلاندى. بىراق، بۇل ونىڭ سوڭعى بيلىككە كەلۋى ەدى. سايلاۋدان كوپ وتپەستەن، سول جىلى فيليپپيندە اسكەريلەر ودان بيلىكتى تارتىپ الدى. ال، ماركوستىڭ ءوزى ەلىنەن قاشىپ كەتتى. الدىمەن گاۆاي ارالدارىنا بارعان فەرديناند ماركوس 1988 جىلى اقش- تا كوز جۇمدى. 

ال، پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەر اراسىندا ەلىنەن قاشىپ كەتكەن العاشقى باسشى – اسقار اقاەۆ. تاۋەلسىزدىك العالى قىرعىزستاندى باسقارىپ كەلگەن اقاەۆ 2005 جىلعى «جاۋقازىندار رەۆوليۋتسياسىنىڭ» ناتيجەسىندە بيلىكتەن تايدىرىلدى. وپپوزيتسيا ونى جانە ونىڭ تۋىستارىن جەمقورلىقپەن ايىپتاپ، قۋدالادى. سالدارىنان اسقار اقاەۆتىڭ ەلدەن قاشىپ كەتۋىنە تۋرا كەلدى. قازىر م.لومونوسوۆ اتىنداعى ممۋ-دە ۇستازدىق ەتەدى. ماسكەۋ مەن استانانىڭ اراسىندا كوشىپ-قونىپ ءجۇر دەگەن اقپارات بار. 

ال، ونىڭ ورنىن باسقان قۇرمانبەك باكيەۆ تە بيلىكتە كوپ وتىرعان جوق. 2010 جىلى قىرعىز اعايىندار تاعى دا جاپپاي كوتەرىلىپ، ونى دا بيلىكتەن باس تارتۋعا ءماجبۇر ەتتى. بەلورۋسسيادا باس ساۋعالاعان باكيەۆتى قىرعىز پارلامەنتىنىڭ «ەلگە قايتارىلسىن» دەگەن تالابىنا قاراماستان باتكا لۋكاشەنكو باۋىرىنا باسىپ، ساياسي باسپانا بەردى. قازىر قۇرمانبەك باكيەۆ مينسكىدە ويىنشىق شىعارىپ ءجۇر. سول ەلدىڭ ازاماتتىعىن العان. 

قىرعىزداردان كەيىن ءوز پرەزيدەنتىن بيلىكتەن تايدىرعان ۋكراينا بولاتىن. سول كەزدەگى پرەزيدەنت ۆيكتور يانۋكوۆيچتىڭ ۋكراينانىڭ ەۋرووداققا كىرۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويۋدان باس تارتقانى 2013 جىلدىڭ سوڭىندا مايدانداعى ميتينگىگە مۇرىندىق بولدى. سوڭى جاپپاي نارازىلىقتارعا ۇلاسىپ، اقىرى يانۋكوۆيچ ەلدەن قاشىپ كەتىپ، رەسەيدە جاسىرىندى. حالىق پەن ءتارتىپ ساقشىلارىن ءبىر-بىرىمەن قاقتىعىستىرىپ، قاشىپ كەتكەنىنە قاراماستان ءوزىن ءالى دە ۋكراينانىڭ زاڭدى پرەزيدەنتى سانايدى. 

ازىرگە قويناۋى قۇپياعا تولى قارت تاريح وزگە ەلدە سۇلتان بولىپ، ابىرويى بارىندا بيلىكتەن ءوز ەركىمەن باس تارتقان ءبىر عانا تۇلعانى تانيدى. ول – سۇلتان بەيبارىس. ول وزگە ەلدەگى بيلىگىن كىندىك قانى تامعان جەردە وسەتىن جۋسانىنىڭ يىسىنە ايىرباستادى.

ايسۇلۋ تۇرسىنباەۆا

Abai.kz