1916 jyldyng 25 mausymynda Resey patshasy Orta Aziya men Qazaqstannyng búratana halyqtarynyng er azamattaryn  Resey әskerining tyl júmysyna   mobilizasiyalau  turaly Ukaz jariyalady. Búl әreket kóterilisting sebebi emes syltauy boldy[1]. Kóterilisting sebebi qazaqtyng jerlerin tartyp alyp olardy kazaktar men qara shekpendilerge ýlestiru edi.

Qazaq júrtshylyghy qu mediyen dala men shólge quyldy. Tarih institutynyng derekterine sýiensek 1916 jylgha qaray mólsheri qazaqtan  45 mln. des. jer týrli jolmen alynyp Reseyden kelgen kelimsekterge berilipti. Sol derekterdi negizinen rastaytyn aqpar: 1916 jyldyng basyna qazaq saharasynda 20 mln. desyatin jer patshalyq  Resey qúzyrymen iyemdelingen, onyng ýstine taghy da sol kólemdegi jer Pereselens qoryna kirgizilgen[2]. Zertteushi Chekaninskiy ózi jaqsy biletin ashy shyndyqty bylay bayandaydy: «...bolishuy roli sygrala politika sarskoy vlasti, vnedryavshaya v soznanie russkogo krestiyanstva, chto vsyakiy podvlastnyy Rossiy «tuzemes»  esti sovershenno bezlichnoe sushestvo, polojenie kotorogo, pered kajdym russkim chelovekom, doljno svoditisya ne bolee kak predstaviytelu nizshey rasy, kak viuchnomu jivotnomu, ekspluatasiya kotorogo ne ograjdena nikakimy zakonamiy[3].

Birinshi Dýniyejýzilik soghys bastalysymen búrynnan kýsheyip kele jatqan salyq ezgisi ýdere týsti. Salyq auyrpalyghy orystargha da kýsheye berdi, sebebi Reseyding soghystaghy әskery jetistikteri tym shamaly boldy. Tipti búl tústa Resey biraz jerin Germandyqtargha berip alghan edi. Orys júrshylyghy mobilizasiya boyynsha maydanda jýrgende olardyng otbasylary taryghyp jýrdi. Qymbatshylyqtyng da  kýsheygeni belgili.

Orys pen qazaqtyng narazylyghy birigip ketpes ýshin sol zamanda belgili sayasy tehnologiyalar paydalanyla bastady: Ol qazaq pen orysty bir birine aidap salu, orysty qazaq esebinen maldandyru, materialdyq mýdde arqyly tonaugha iytermeleu. Esesine qazaq pen orystyng arasyndaghy óshpendilik ýdey týsti.

Patsha ýkimeti orys túrghyndaryn qorghaghan bolyp olardy qarumen – vintovkalarmen qamtamasyz etip otyrdy. Múraghat derekterin keltireyik: «Krestiyane sela Teplokluchninskogo propustily cherez selenie tatar, a sartov y taranchinsev y dungan vseh perebili, vsego svyshe 500 chelovek... u ubityh toliko tashkentskih torgovsev bylo svyshe milliona rubley nalichnyh deneg, ne schitaya imushestva[4].

Kóterilis bastalysymen qazaqtardyng jaghdayy tym qorghansyz boldy. Kóterilisti basugha jiberilgen karatelidik jasaqtar turaly tómendegi derekter kuә: «...besporyadky v Djizake, tuda podhodit karatelinyy otryad,  sostoyashiy iz treh vidov orujiya, pehota, artilleriya y kavaleriya y nachalinik otryada otdaet prikaz sjigati vse poseleniya, unichtojati vse tuzemnoe naselenie bez razlichiya pola y vozrasta». IV Memlekettik Dumanyng deputaty A.F. Kerenskiy — trudovikter partiyasynyng talabymen búl masqara zansyzdyqtar men qatygezdikti toqtatu jәne qylmysty әshkereu maqsatymen Memlekttik dumada osy mәseleni kótergen bolatyn. Sonda Kerenskiy bylay degen:  «...a seleniy Lugovom, gde otryad soldat vmeste s russkimy poselensami, osepiv gromadnui tolpu kirgiyz[qyrghyzdar emes – qazaqtar-Á.Gh.] y stal gnati ih bezorujnyh vystrelamy y nagaykamy k utesu, vnizu kotorgo byla reka y sbrosila etih ludey.Basqa mysal: ...razvaliny tuzemnogo goroda Djizaka,kotoryy naschityval 20 tys naseleniya, samy govoryat za sebya... gorod sravnen s zemley» [5].

Jetisu oblysynyng Vernyy uezindegi qazaq búqarasy qazaq balasyn soghystaghy tyl júmysyna shaqyruyna narazylyq bildirip týrli әreket jasady, solardyng bir bóligi basqa ólkege kóship ketuge bel baylady. Narazylardyng bir bóligi 1916 jyldyng 18 tamyzynda Balqash ónirine jinala bastady[6]. Taghy bir qandy oqigha Alakól manayynda boldy. Qytaygha kóshpek bolghandardy kótirilis-myatej dep aiyptap olardyng maly men menshikteri tonaldy[7].

1916 jyldaghy kóteriliske  búl ólkede naymannyng tórt sadyr bolystyqtary (Maqanshy-Sadyr, Maqanshy-Shilikti, Mәmbetay-Qysqash, Balqash-Lepsi)  qatysqan eken. Kórshi jatqan qara kereyler men matay bolystyqtarynyng jeke ókilderi (sol ólkede orystarda jalshylyqta jýrgender boluy mýmkin) ghana qatysqangha úqsaydy[8]. S.Braynin y Sh.Shafiro derekterinde 1916 jyldyng  9 qyrkýieginde Lepsi uezining Maqanshy-Sadyr jәne Mәmbetbay-Qysqash bolystyqtarynda qazaq kóterilisshileri shabuyldaryn bastaghan kórinedi. 10 qyrkýiekte kóterilisshilerding ýlken bóligi Saratov eldi mekenining janynda (8 shaqyrymday qashyqtyqta) shtab-rotmistr Maslovtyng jazalaushy jasaghyna shabuyl jasady. Shabuylshylar «Aldiyar» dep úrandap shabuyldady. Shtab-rotmistr Maslovpen birge bolghandar jayly bylay delinedi: «35 kazakov konvoya shestoy  opolchencheskoy sotny Semiyrechenskogo voyska». Olargha múzday qarulanghan taghy da 15 atty әsker – opolchendikter qosylmaq edi. Lepsi uezining basshysynyng aituynsha kóteriliske qatysushylardyng kóp bóligi orys qojayyndarynyng jalshy júmysshylary. Búl oqighagha qatysy bolghan Múhametjan Tynyshaevtyng jazuynsha sol shayqasta 90 qazaq óltirilgen, 40 adam tútqyndalyp abaqtygha jetpey óltirilen. Abaqtyda búrynghy bolys Seleu Sauryqov qaytys bolghan[9].

Sadyrlar kóterilisting jenilu sebepteri: lokaldyq taypalyq sipat aluy, qarulanuy salystyrmaly týrde tym júpyny bolghangha úqsaydy.

1918 jyldyng mausym aiynda qyzyldar men aqtardyng arasy asa shiyelenisti. Múhamedjan Tynyshbaevtyng admiral A.V.Kolchaktyng atyna jazghan hatynda bylay dep jazady: «Eto obstoyatelistvo razozlilo krasnyh y ony prinyalisi za massovye ubiystva bezorujnyh kirgiz [qazaqtar -Á.Gh.], za sistematicheskoe unichtojenie kirgizskogo hozyaystva [qazaq sharuashylyghy -Á.Gh.]. Tak v pyaty Sadyrovskih volostyah Lepsinskogo uezda bylo ubito svyshe 5000 kirgiz [qazaqtar -Á.Gh.], iskluchiytelino vzroslyh rabotnikov. Odnovremenno s etimy sobytiyamy razrazilsya djut».

1918 jyldyng basynda  «Alash» ózining әskerin jinay bastady. Halyqtan jigit pen minis at súrady. Mening atamnyng aituynsha olardyng mal sany ortayyp qalghan kez bolypty. Soghan qaramastan «Alashqa» әsker qospasa da, bir-eki bas jylqy beripti.  «Biraz qazaq «Alashqa» jylqy da, jigit te bermepti. Sәl keyin olardyng malyn aq ataman Annenkov týgel tartyp alypty» deushi edi atam. 1918 jyldyng jazynda Lepsi uezining qazaqtarynan 10000 jylqy tәrkilenipti[10].

HH-ghasyrda eki rasaralyq (nәsilaralyq) soghys ótti. Ol Birinshi jәne Ekinshi dýniyejýzilik soghystar. Tariyhqa belgili aghylshyn  – bur soghysy zamanymyzdyng eng qatygez rasaralyq (nәsilaralyq)  soghys boldy. Sebebi sol soghysta jarylatyn oqtar (dum-dum) paydalanghan bolatyn. Alghashqy rasaralyq – etnikalyq arshu (etnicheskaya chistka) soghystarynyng biri 1916 jylghy qazaq kóterilisshilerine qarsy – «taktika vyjjenoy» zemly әskery әreketi paydalandy. Beybit júrtshylyqty qyru taktikasyn kóp paydalanghan general Kurapatkin boldy. Osy general Orys-Japon soghysynda  qolbasshy bolyp orys әskerin basqarghan. Barlyq shayqastarda (Lyaoyan, Shahe, Sandepu jәne Mukden)  óz eline jenilis әkelgen. Esesine, nashar qarulanghan qazaqtardy qyrghyngha úshyratqan. Áskery qolbasshylyqtan basqa Kurapatkin ózin orys iydeology retinde kórsetken. Mәselenki, A.N.Kuropatkin «Rossiya dlya russkiyh. Zadachy russkoy armiiy», «Jeltaya opasnosti» degen enbeginde: « Glavnym obrazom usiliyamy slavyanskih plemen dviyjenie iz Aziy na Evropu aziatskih narodnostey — mongolov, tatar y turok — ne toliko ostanovleno, no s nastupleniyem slavyan, severnaya chasti Aziy perehodit v ruky russkogo plemeni. ...V obshem, eto budet soiz narodov beloy rasy protiv narodov jeltoy rasy y chernokojiyh.  Delenie na ety dve gruppy budet blizko otvechati y delenii na dve gruppy po religioznym verovaniyam» [11].

Sonymen nәsilshil, rasist Kuropatkin ózining genosidtik  oyyn qazaqtardy qyryp jýzege asyrghan. Biyl 1916 jylghy kóterilisting 100 jyldyq azalyq yubiyleyi bolmaq. Qyrghyz aghayyndar namysshyldyghyn taghy da kórsetip otyr. Qyrghyz halqynyng Úly Ýrkini –tragediyalyq oqighasynyng – 100 jyldyghyn joghary dengeyde atap ótpek. Qyrghyz halqy qazaqqa ýlgi kórsetip túr. Men qazaq perzenti retinde Sadyrlar kóterilisinde shahid bolghan babalarymdy aza  tútamyn. Jalpy qazaq halqynyng sany 1916 jylghy qyrghyn men ýrkinnen keyin 400 myngha kemidi. Qazaqtarda da  qyrghyz siyaqty shekara asyp ketkender az bolghan joq. Al 1916 jyly ketkenderding basym  kópshiligi keyin kóp úzamay qaytyp keldi. 1930-1932 jyldardaghy asharshylyqta qazaqtyng kóbisi qyryldy: birazy shekaragha (Qytaydy aityp otyrmyz) jete almady, birazy shekaradan óte almady, birazy sol jaqtaghy qaqtyghystarda azyqsyz mert boldy.    

Aldymen,  1916 jylghy kóterilisting 100 jyldyghy tolghan tústa búl oqighanyng basyn qazaq genosiydining basy dep moyyndaymyn. Genosidting bel ortasy – ol 1930-1932 jyldar; qoldan úiymdastyrylghan asharshylyqtan 2 million qazaqty qyrdy. Ekinshi dýniyejýzilik soghys bitisimen yadrolyq qarudyng pәrmeni men әserin qazaqqa synady. Búl genosidting jalghasy emey nemene? Qazaqty qalagha kirgizbedi. Qoryta aitsaq, genosidting bolghanyn Reseyge moyyndatu, armyandar, evreyler siyaqty arnayy zang qabyldau, genosidting azalyq estelik memorialyn saldyru sekildi sharualardy qolgha alatyn kez jetti. Al býgin halyqty qazaq qasiretine qazaqtyng da, qazaq emestin de, basqa memleketterding de nazaryn audartu qajet dep bilemin.  

Paydalanylghan әdebiyetter

1.Nasionalino-osvobodiytelinoe vosstanie 1916 goda v Kazahstane. http://e-history.kz/ru/contents/view/287 Institut istoriy y etnologiy iym.Ch.Ch. Valihanova KN MON RK, 2013

2.Vosstanie 1916 goda v Kazahstane. (Dokumenty y materialy). Sostaviytely F.N.Kiyreev, Sh.Ya.Shafiro. Alma-Ata.Izd-vo AN KazSSR.1947,s.IV

3.Chekaninskiy IYv.Vosstanie kirgiyz-kazahov y kara-kirgiz v Djetysuyskom (Semiyrechenskom) krae v iine –sentyabre 1916 goda (K materialam po istoriy etogo vosstaniya). Kzyl-Orda.1926,c.110

4. Iz protokola doprosa sudebnym sledovatelem rotmistra Jeleznyakova o prichinah y hode vosstaniya. V kn.: Groznyy 1916-y   god. Sb. dokumentov y materialov. Tom 1. Almaty. Kazahstan. 1990,s.143

5. V kn.: Groznyy 1916-y   god. Sb. dokumentov y aterialov.Tom1. Almaty. Kazahstan. 1990, s.180-181,198-199 Eskertu: Lugovoe-Qazaqstannyng eldi mekeni, Djizak-Ózbekstannyng oblys ortalyghy

6. Braynin S., Shafiro Sh. Vosstanie kazahov Semiyrechiya v 1916 godu. Kazahskoe kraevoe izdatelistvo.Alma-Ata. Moskva.1936. s.63; namys.kz

7. Chekaninskiy IYv. Vosstanie kirgiyz-kazahov y kara-kirgiz v Djetysuyskoy  (Semiyrechenskom) krae v iine –sentyabre 1916 goda... 82bet

8. Vosstanie 1916 goda v Kazahstane. (Dokumenty y materialy) s.135-136

9. V kn.: Groznyy 1916-y   god. Sb. dokumentov y materialov.Tom1, c.287-289

10. Qaranyz: Tynyshbaev M.Tandamaly.Izbrannoe.Almaty. «Arys».2001, s.61

11. A.N.Kuropatkiyn. «Rossiya dlya russkiyh. Zadachy russkoy armiiy», SPb., 1910, t. 1- 3. «Jeltaya opasnosti»

Ázimbay Ghaliy

Abai.kz