Songhy uaqyttaghy zertteuler boyynsha әlemdegi diny ahual kýrdeli sipatqa ie bolyp otyr. Búl ýderis Qazaqstangha janama týrde әser etude. Atap aitqanda, әlemdegi ekstremistik jәne terroristik qozghalystardyng kýshengi men Qazaqstan qoghamy ýshin dәstýrli emes, tarihy tamyry joq týrli baghyttaghy, din atyn jamylghan aghymdardyng nasihaty saldarynan dinge senushi jekelegen azamattar radikalister qataryna qosylyp ketu yqtimaly bar. Eng qauiptisi búl ýrdisting jastar arasynda beleng aluy.

Diny radikaldyq kózqarastyng payda boluynyng basty eki sebebi bar. Birinshisi, diny sananyng qalyptasyp ýlgermeui dep aita alamyz. Ekinshisi, Ortalyq Aziya aumaghyna ­syrttan engen diny radikalizm iydeologiyalary. Diniy-radikaldy kózqarasty jaqtaushylar әu bastan ózderining agressiyashyl is-әreketterimen kózge týsedi. Aldymen olar dinge senushi basqa azamattardan últtyq salt-dәstýrge say kelmeytin kiyim kii ýlgisi, jýris-túrysy siyaqty syrtqy kelbetining ózgesheligimen erekshelenedi. Radikaldanghan adam dәstýrli últtyq ruhany qúndylyqtardy, qalyptasqan jergilikti diny tәjiriybeni joqqa shygharyp, moyyndamaydy. Onyng bәrin «dinge janashyldyq engizu» dep qabyldaydy. Sonyng saldarynan radikaldanghan azamattar qoghamdaghy әleumettik-ruhani, ekonomikalyq-sayasy ómirden baz keship, jat iydeologiyanyng qolshoqparyna ainalyp jatady. Olardyng múnday әreketteri dәstýrli dindi ústanushy azamattargha keri әserin tiygizetini týsinikti. Osyghan oray, azamattardyng radikaldanuyna jeteleytin faktorlardy anyqtap, olardyng aldyn alu joldaryn qarastyru qajettiligi tuyndap otyr.

Elbasymyz Núrsúltan Nazarbaev «Elbasymen birge – jana jetistikterge!» atty 2015 jyly ótken jastar forumynda radikalizm qauipteri men onyng zardaptary turaly sózinde: «Radikalizm tirshilikting birde-bir salasynda payda әkelmeydi. Ol tek progresti tejeydi, keri iyteredi», – dep atap ótti.

Mәlim bolghanday, Qazaqstanda 2011-2012 jj. lankestik oqighalar oryn alghan edi. Olardyng barlyghy din atyn jamylghan radikaldy top mýshelerining qolymen, diny úghymdardy búrmalau arqyly iske asqan. Songhy kezderi әlemde oryn alghan týrli teraktilerdi saraptap qarasaq, olardyng dayyndyghy men iske asyrylu dengeyi, iydeologiyalyq jәne psihologiyalyq negizdemeleri artynda diny radikalizm mәselesi túrghandyghyn bayqaymyz. Sondyqtan, qazirgi tanda diny radikalizmning qauip-qateri memleketti, qoghamdy jәne әrbir azamatty alandatatpay qoymaydy.

Diny radikalizmge shaldyghatyndar – qoghamnan óz ornyn tappaghan, әleumettik ortadan shettelgen adamdar. Dinge senushilerding radikaldanuyna yqpal etushi kýshterding negizgisi – diniy-radikaldy iydeologiyany nasihattaytyndar. Diniy-radikaldy uaghyzdardyng yqpalyna tez ilinetinderding qatarynda qylmys әlemining ókilderi de bar. Óitkeni radikaldy uaghyzshylar memleket biyligi men jýiesine syn taghyp, oghan balama retinde «әleumettik әdildik ornaghan qogham» jayly uaghyz jýrgizedi. Al qylmystyq әlem ókilderi, әsirese temir torgha qamalghandar múnday taqyrypqa kóbirek qyzyghatyny belgili.

Sonday tyghyryqtan shyghar jol izdegen jekelegen jastar ózin tolghandyrghan mәselening sheshimin dinnen tabamyn dep jýrip, din atyn jamylghan radikaldy aghymdardyng jetegine erip ketkenin bayqamay qalady. Múnyng sebebi jastar ainalasyndaghylargha eliktegish keledi, belgili bir toptyng mýshesi ne kóshbasshysy bolugha talpynady. Olardyng múnday әreketteri soqyr senimge negizdelgen dinshildikke, yaghny fanatizmge әkelip soghady. Al soqyr senim dinge senushini radikaldanugha jeteleytinin teolog jәne psiholog mamandar aituda. Óitkeni, onday adam ózining diny ústanymyn ghana shynayy din aqiqat dep tanyp, qalghandaryn bәrin adasuda dep oilaydy. Soghan oray, onyng boyynda ózge dinderge jәne dinge senushilerge degen tózimsiz kózqaras payda bolady.

Elbasymyz dәstýrli din turaly aita kele, býginde bizding halqymyz ýshin radikalizm syndy mәselening jәne jalghan diny aghymdardyng qoghamymyzda keri yqpal etetinine nazar audardy. Ol óz sózinde «Jastarymyzdyng bir bóligi ómirge osy jat jalghan diny kózqarasty kózsiz qabyldaydy, óitkeni, bizding qoghamnyng bir bóliginde shetten kelgen jalghan diny әserlerge immuniyteti әlsiz» ekendigin aitty. Osyghan oray, qazirgi kezde Qazaqstan jastary arasynda әrtýrli aqparattyq sharalar ótkizu qolgha alynyp keledi. Diny radikalizm qauipi turaly týsindirip, taza dinnen aldamysh baghyttardy aiyra biluge, jastardyng din turaly sauattylyqtaryn jogharlatugha baghyttalghan jastargha arnalghan әrtýrli is-sharalar iske asyryluda.

Diny radikalizm qogham arasynda qazaq halqynyng dýniyetanymyna jat iydeologiyany taratyp, alauyzdyq tudyrsa, olardy top-topqa bólip, qoghamnyng berekesin qashyrsa, elimizding ishki diny ahualynyng túraqtylyghy men qauipsizdigine ýlken qater tónui mýmkin. Halyq arasynda «Adasqannyng aiyby joq, qaytip ýiirin tapqan son» degen sóz bar. Diny radikalizmning emi – diny jәne zayyrly qúqyqtyq sauattylyq. Osyghan oray, deradikalizasiyalau is-sharasy qazirgi azamattyq qoghamda ózekti taqyrypqa ainalyp otyr.

Aytylghan mәselelerdi sheshuding ontayly joldaryn tabu ýshin memleket pen azamattar dәstýrli ruhany qúndylyqtardy, tól mәdeniyetti, salt-dәstýrdi, últtyq dýniyetanymdy janghyrta otyryp, radikalizmning kez kelgen týrleri men boy kórsetulerine qarsy birtútas shep qúru – uaqyt talaby. Qoghamnyng qozghaushy kýshterining biri bolyp esepteletin dinning adam men adam, adam men qogham arasyndaghy qarym-qatynasta ózindik orny bar. Jaqsy qasiyetimizdi úshtap, últtyq qúndylyqtarymyzgha qayshy keletin, qoghamdaghy túraqtylyq pen kelisimge, memleketting tútastyghyna keri әser etetin, eldigimizding shyrqyn búzatyn diny radikalizm siyaqty qasiretten saq bolu – әrbir azamattyng abyroyly boryshy.

B.Janaqov, QR MSM DIK GhZTO Islamdy zertteu bólimining agha ghylymy qyzmetkeri

Abai.kz