Abaydyng kýni býginge deyin baspa betin kórmegen bir ólenin oqyrman qauymmen tabystyrayyq dep otyrmyz. Oqyrmandar «Abaydyng myna óleni qaydan shygha keldi?» dep súraq qoyy әbden mýmkin. Búghan jauap beru ýshin әngimeni әriden bastaghan jón.

Ótken ghasyrdyng basynda sanauly әm sanaly qazaq azamattary Shynjannyng jer-jerinde mektep ashyp, bala oqyta bastady. Solardyng biri – Tekes ónirining ashyq oily qazaghy – Toghjan Sasyqúly bolatyn. Ótken ghasyr basynda, naqtyraq aitsaq, 1916 jyly Toghjan Sasyqúly Tekesting Qaratoghay degen jerinde medirese ashyp, bala oqyta bastaydy. Keyin ol Orta Aziya ónirinen Qúljagha kelgen noghay oqymystysy Ahymetbek Ábdýllin degen adamdy Tekeske kóshirip aparyp, Toghjan mediresesinde bala oqyttyrady, әri Toghjan meshitining imamy etip saylaydy. Dәstýrli diny oqu men janasha oqytudy qatar jýrgizgendikten Toghjan mediresesining ataghy alysqa jayylyp, birtindep Ile ónirindegi shyghys 5 audannyng әigili bilim júrtyna ainalady. Búl uaqighalar Shynjang qazaqtarynyng oqu-aghartuyn úzaq jyl, jýieli zerttegen belgili maman, pedagog Qabimolla Mәnjibaevtyng «Shynjang qazaq oqu-aghartu tarihynan qysqasha derekter» (Shynjang halyq baspasy, 1995-jyl 5-ay, 1-basylymy) atty kitabynda jәne «Ile gazeti» (2007-jyly 11-shilde kýngi sany, 4-bet) qatarly gazet-jurnaldarda egjey-tegjeyli jazylghandyqtan búl arada oghan toqtala bermey, Abay ólenine qatysty tústaryna ghana kidireyik. Kezinde Toghjan mediresesinde qyruar kitaptar men qoljazbalar qory bolghan. Búlardyng deni atyshuly «Mәdeniyet tónkerisinde» órtelip, tonalsa da, birli-jarym qoljazbalar el arasynda saqtalyp qalghan. Abay óleni sonday bir qoljazbadan shyqty. Qoljazbanyng iyesi Sәmen Álibekúly degen kisi. Sәmen Toghjannyng «Álibek batyr» atalghan balasynan tughan. Sәmen aqsaqal 1921 jyly mausym aiynda Tekes audanynyng Qaratoghay auylynda dýnie esigin ashyp, 1998 jyly aqpanda qaytys bolghan. 1930 jyldan 1935 jylgha deyin Toghjan medresesinde (keyingi «Aqjol» mektebi) oqyghan. 1944 jyly ýsh aimaq tónkerisine qatynasyp, orta baghyt armiyasynda әsker bolghan kisi. Ile aimaqtyq saqshy mekemesinde, Tekes audandyq auyl sharuashylyq bankisinde qoghamdyq qyzmette bolghan. Sәmen dinge taqua әri halyq arasyndaghy ólen-jyrlardy, tarihy derekter men shejirelerdi qúnttap jinap, birneshe qoljazbany kóshirip saqtaghan kisi. Toghjan auylynda qoljazba kóshirip saqtau dәstýri әlige deyin bar. Myna Abay óleni Sәmen Álibekúly saqtaghan qoljazbadan shyqty. Biz qoljazbanyng týpnúsqasyna adaldyq etu túrghysynan jәne oqyrmandardyng zertteuine qolayly boluy ýshin qoljazbanyng әuelgi núsqasyn ózgerissiz jariyalap otyrmyz.

Sәmen Álibekúly saqtaghan qoljazbasynan:

Danqty Abay marqúmnyng kiyim turaly sózderi

Qayter edi, jigitter,

tym qymbatty kiymesek?

maqtan ýshin býlisti [1],

ýsti-ýstine ýimesek.

qaladaghy baylardyn,

ynghayyna biylesek.

orta kiysek úrsa ma,

biz eshkimge tiymesek.

búzaqylyq emes qoy,

qúr naqaqtan kýimesek.

eltiri men terini,

jaqsy qylyp iylesek.

әri jyly, әri berik,

jyrtylmaydy sýiresek.

kerim, kerbez key jigit,

jaqtyrmaydy býy desek[2].

bolamyz ba jazaly,

sharuany jóndesek?

Ámirkensky mәsi, etik[3],

paryz bolyp shyqty ma?

ayaghyndy zorlyq qyp,

bireu oghan tyqty ma.

óni jyltyr demesen,

opaykeden [4] myqty ma?

etiginnen iymenip,

jauyng qorqyp búqty ma.

púldy kiyim borysh bop

alqymynnan syqty ma.

nauqas bolyp nemese,

qazaqqa da júqty ma.

orynsyz shashqan ysyrap,

abúiyryndy jyqty ma.

úrsynqyrap aitamyn,

eregespey úqtyng ba.

Ýsh tengelik sókinadan,

mәlisken[5] berik emes pe.

sypayy tigip, jón pishse,

qola kobel[6] emes pe.

shәy ishpey-aq sýt ishsek,

jútata ma keneske.

bal qospay-aq may qossaq,

kelgen qonaq jemes pe.

múnsha nege qúmarsyn

týbi payda emeske.

kýmis túrman taghynyp,

men qalay dep egespe.

qaryzdanyp kýn sayyn,

sharua ketti kelmeske.

ókinersin, kórersin

ne tanerten, ne keshte.

Qymbat ishik, qyl shapan,

popyrash[7]tarttym maqtanyp.

ýstimdegi kiyimdi,

tiginshi tikken aqsha alyp.

kýmis bauly saghatym,

qolymda túr saqtalyp.

rezinke kaloshym[8],

ayaghyma shaqtalyp.

quanyp óle jazdaymyn,

kiyimime maqtanyp.

bәri borysh óitkenmen,

bir kýn ótip ketedi-au,

ish-qaryndy aqtaryp".

Óleng týpnúsqada “qayter edi, jigitter, tym qymbatty kiymesek” degen sózder bir jol etilip kóshirilgen. Yaghni, 13, 14 buyndy bir tarmaq etip kóshirilgen. Biz ólenning 7, 8 buyndy jyr ýlgisine jaqyn ekendigin angharyp, 7, 8 buyndy bir jol óleng etip rettep berip otyrmyz. Óleng úiqasyna negizdelip shumaqtargha bóldik. Óleng dәstýrli shúbyrtpaly úiqaspen jazylghan. Óleng týpnúsqada 35 jol. Jyr ýlgisi kýiinshe rettegende, 65 jol óleng bolyp shyqty.

Óleng mazmúnynan Abaydyng jigitterge arnap jazghan óleni ekendigi angharylady. Abay ainalasyndaghy júrttyng minez-qúlqy men hareketining ghana emes, kiyim-keshegi men tútynghan zattarynyng da ýlken synshysy bolghan. Búl bizge Abay turaly jazylghan әdebiyetterden belgili. Tipti, Abaydyng «eskilik kiyimi» atty óleni qazaqtyng dәstýrli kiyimine arnap jazylghan ólen, ólende birtalay kóne kiyim týrleri atalady. Osy maqaladaghy óleng mazmúnyna tike qatysty bolghandyqtan, Abaydyng kelini Kәmilyanyng aitqandarynan ýzindi keltire ketudi jón kórip otyrmyz. (Kәmilya búl eske aluynda «auyldyng ýlken-kishisi Abaydy әke deytindikten men de solay atadym» dep eskertedi) .

«Ákemning kiyimderin men tigetin edim. Jana kiyim tigip jatqanymyzda qasymyzgha kelip, tigip jatqan kiyimdi kórip, tigisi jatyq, jaqsy eken, ýlgisi súlu, әdemi eken dep maqtaytyn. Sol kiyimdi kiygen song balasha mәz-mәirәm bolyp quanatyn. Ákem kerbez emes edi, biraq kiyimdi óte taza ústap kiyetin, «kiyiming eski bolsa da taza bolsyn, syny ketpesin, kýtip kiy» dep aqyl aityp otyratyn.

Jana ýlgimen istelgen kiyimning ýlgisin Tobyqtygha bizding auyl taratty. Ákemning balalary kiyimderin oryssha-tatarsha kiyetin. Sholaq peshpet, sym shalbar, әmirqan etikti eng aldymen bizding auyl jastary kiyip edi. Al, әkem «jana kiyimderding ýlgisine qarap ózdering de osynday kiyim tiginder» dep bizge aqyl aitatyn [9]». Jogharydaghy ýzindilerdi oqyghan oqyrmannyng Abaydyng kiyim turaly jazghan ólenderining astaryna birden boylay jóneletini haq. Al, búghan bizdyng alyp-qosarymyz ــ óleng Abaydyng erterekte jazyp, erensiz tastap ketken bir óleni tәrizdi. Jyl shamasyn mólsherlep aitsaq, 1886 jyldan 1896 jyldar aralyghynda jazylghan tәrizdi. Óitkeni, Abay 1886 jylgha deyin jazghan ólenderin «sorly Kókbay jylaydy, jylaydy da jyrlaydy» dep Kókbay atynan shygharghan. «Dala Uәlәyaty» gazetine de birer ólenin Kókbay atynan jariyalatady. Abay ólenining tek 1896 jyldan bastap qaghazgha týsirilip jinala bastaghanyn bilemiz. Al, Abay jinaghy tek 1896 jyly ghana qaghazgha toptalyp, jinalatyn bolghan. Ol isti istegen Múrseyit emes, Maghauiya, Aqylbay, Kәkitay, Kókbaylar. Búlar alghashqy isti Abaydyng ózining tapsyruymen, sol 1896 jyly bastaydy. Sonda 1896 jylgha deyingi Abay ólenderi qayda ketken? Ondaghy Abaydyng qaryndashpen jeke qaghazgha jazghan ólenderi Abay manyndaghy jas aqyn ónerpaz, hat tanyghan aqyn shәkirtterdin, jastardyng qoldy-qolyna tarap ketip otyrghan. Keyin 1896 jyly kóshirilgende, sol tarap ketken ólender jinalghan, biraq, bәri týgel jinalyp ýlgirmegen. Sóitip, sol kezdegi hat tanyghan adamdardyng tiri qalghan kópshiligi 1933 jylgha deyin, tipti 1940 jyldargha deyin óz bilgenderin úrpaqtaryna berumen keldi. Nemese solardyng balalary әkelerinen jattaghan ólenderin jinaushylargha birtindep jetkizip otyrdy. Onday ólender Abaydan qalghan anyq óz múrasy esebinde el-elding ishinen әli de tabyluy mýmkin. Bizding búrynghy jinauymyzdyng san olqylyghyn sonday qosushylar әli toltyra berui mýmkin [10]”. Mine búl Abay múrasynyng júrt arasyna keng taraghandyghynyn, bir talay ólenning dereksiz ketkeni, әli tabylu mýmkindigi barynyng bir aighaghy ispetti. Múhtar Áuezov jәne aitady: “...Abaydyng aqyndyq enbekteri ýsh týrli bop, jayylyp taraghanyn eske alu kerek.

Birinshi joly – baspa arqyly tarauy, ekinshi – el arasynda auyzsha jattalyp, әnmen aralas tarauy. Ýshinshi – qoljazba týrinde әr kólemdi jinaqtar bop, kóshirilip tarauy [11] ”. Abaydyng biz úsynyp otyrghan óleni Múhtar Áuezov aitqan ekinshi týrli taralugha kelinkireydi. Óitkeni, birinshi jolmen baspa arqyly taraghan bolsa, onda búl óleng Abaydyng osy kýndegi tolyq shygharmalary jinaghynan boy kórsetken bolar edi. Eger ýshinshi jolmen taraghan bolsa, onda tek Abay ólenderinen bir qatiyre bolyp jinaqtalghan bolar edi.

Múhtar Áuezovtyng jogharydaghy payymdaulary keng baytaq qazaq dalasynyng bir búryshynda bir ghasyrday qalyp qoyghan Abay ólenining tabighatyna sayma-say keledi. Biz baghanadan útylap, ólenning soqyr qoy izindey sorabyn tapqanday boldyq. Endeshe óleng Tekes ónirine qalay kelgen? Búl turaly mynaday ýsh týrli boljam aitugha bolady.

Birinshi, búl óleng Abay ainalasynan tike jetken boluy mýmkin. 2011 jyly qarashada shyqqan «Balapan shejiresi» atty kitaptyng (ishki material) Medeu Shókeyúlyn tanystyrghan mazmúnynda mynaday derekter aitylady. “Bayeke by el aralaghanda, jiyn toptargha barghanda kóbinde Medeudi ertip jýredi eken. «Shybar aghash» sezine barghanda Bayeke Abaygha amandasa barghan. Sonda janynda Medeu bar bolyp, Abay búl adamdar qaytarynda Bayekege at mingizip, shapan jauyp qaytarypty. Al, Medeuge jas bolsa da kózining oty bar, bolatyn bala eken, dep bir qol garmon berip qaytarypty [12]. «Demek, qazir Abay óleni tabylghan ónirdegi (Tekes Qaratoghay óniri) keybir adamdardyng ata-babalary Abaymen jýzdesken, súhbatynda bolghan. Mýmkin, osynday kezdesulerding birinde Abaydyng ózinen ne ainalasyndaghylardan búl ólendi alghan boluy yqtimal. Sol kezdegi qazaqtyng jaqsy bir dәstýri bir jerge barghanda sol jerde jaqsy ólen-bәiit, ne әn bolsa eline ala ketetin bolghan. Sonday jaqsy salttyng iygi әseri boluy da mýmkin.

Ekinshi, 1917 jyly Jýsipbekqoja Shәihislәmúly bergi betke (Qytaygha) kelip, Matay elin aralap qaytady. Sol saparynan qaytyp baryp, ózi kezikken Mataydyng jaqsy-jaysandary men el biylegen basty adamdary turaly bәiit jazyp (qazir búl bәiitting qoljazba núsqasy bar), bәiitti tekestegi elge jiberip bergen. Biz sol bәiitting bәrin bolmasa da maqalagha qatysty Toghjan turaly aitylghan derekterin keltire keteyik:

mini joq jigit eken óz basynda.

jaydary jaz kýnindey kýlimsirep,

otyrdy әngime aityp óz qasymda»...

Ýshinshi, 1927 jyly Tanjaryq Joldyúly Qazaqstannan qaytar jolynda Tekespen órlegen. Arnauly Toghjan medresesine ayaldaghan. Múny auyldaghy aqsaqaldar aitady. Jogharydaghy ýsh sebepten qala berdi, óz túsyndaghy ataghy alysqa ketken Qarqara jәrmenkesi qatarly dýbirli jәrmenkeler men Toyekening asy qatarly ýlken-ýlken astar qazaq әdebiyeti men ónerining keng taraluynyng kópiri boldy. Qarqaradaghy 1916 jylghy últ azattyq kóterilisinen keyin de, qazaqtyng talayـtalay aimanday úldary Tekes ónirine at basyn tiredi. Sondyqtan, baspa betin kórmegen Abay ólenining Tekes ónirinen tabyluy eshkimdi tanghaldyra qoymasa kerek.

Endi ólenning óz basynan biraz әngime órbiteyik. Ólenning «danqty Abay marqúmnyng kiyim turaly sózderi» taqyrybynan ólendi kóshirushi adamnyng qoyghany angharylady. Abaydy danqty dep erekshe atap kórsetuinen Abaydyng danqyn ólendi kóshirushi adamnyng jaqsy biletini bayqalyp túr. Búghan qosymsha dәlel retinde Tekes, Qaratoghay ónirinde ótken Túyaqbek Mәnenúly degen aqynnyng 1947 jyly jazghan «Toghjan medresesi» degen bәiitining (bәiitting yqshamdalghan núsqasy «Ile gazetinin» 2007 jylghy 11-shilde kýngi sanynda jariyalanghan) mynaday joldaryn aita keteyik:

sózine zәngi Toqang barayyn da...

...erlerding enbekterin el estisin,

arghyndar maqtaydy ghoy Abayyn da»...

Demek, Abay danqy Tekes qazaqtaryna erteden tanys. Óleng taqyrybynan angharghanymyz – ólenning Abay qaytys bolghannan keyin, yaghny 1904 jyldan keyin kóshirilgendigi. Oghan dәlel óleng taqyrybyndaghy marqúm sózi. Óleng taqyrybynan bayqalghan jәne bir erekshelik –  ólendi óleng dep atamay, sóz dep ataghandyghy. Kórkem shygharmany janrgha bólip, jiktep at qoy bertingi sharua. Kóne qazaq maqal-mәteldi de, qanatty sózdi de, ólendi de sóz dep aita berushi edi. Zamanynda sóz bilgen qazaqtyng óleni sóz bolghan da, sózi óleng bolghan. Mine osy jaqtarynan da óleng taqyryby óz kóneligin bayqata beredi.

Óleng ә degende «qayter edi, jigitter, tym qymbatty kiymesek» dep bastalady. Búlaysha «jigitter» dep bastau ýlgisi Abaydyng ózge ólenderinde de jii kezdesedi. «Jigitter, oiyn arzan, qúlqy qymbat», «Mening syrym, jigitter, emes onay» dep bastalatyn ólenderi men «Synalar, ey jigitter, keldi kezin» dep bastalatyn júmbaqtary osyghan dәlel. Búndaghy «jigitter» sózi bir qaratpa sóz ghana emes, bylay qaraghanda aqynnyng óleng bastaudaghy bir túraqty ereksheligi siyaqty.

Súrau arqyly oigha jetektep, taqyrypqa tike kóshu de Abay óleninde jii úshyraytyn bir belgi. Mysaly, «Ólsem ornym qara jer syz bolmay ma», «Qyran býrkit ne almaydy, salsa baptap?», «Súm dýnie tonap jatyr ysyng bar ma?» dep bastalatyn ólenderi oiymyzdy bekemdey týsedi. Aqyn ashynghanda, ólendi súrau tastap bastay jóneledi de, aitayyn degenin týidektetip tógip-tógip tastaydy. 

Biz úsynghan óleng kótergen taqyryby jaghynan bir mazmúndy tónirektep jatady. Abay el ishindegi keybir jigitterding qauqaryna qaramay qaryzdanyp qymbat kiyim kiygenin syngha alady. Bazardyng qymbat kiyiminen qazaqy qoldan shyqqan kiyimning esh kemdigi joqtyghyn eskertip, «әri jyly, әri beriktigin» aitady. 

Ishkerley ýnilsek ólende eki jik bar. Birinshi jik – ólenning basynan bastap, «ókinersing kórersin, ne tanerten, ne keshte» degen jerine deyin. Búl bólekte aqyn bir ynghay aqyl-kenes aitu, jany ashu túrghysynan qalam terbep, qazaq jigitining kiyim kiyisin syngha alyp, ashyna tolghanyp әjuasyz aqylgha tizgin beredi. Ekinshi jik – «qymbat ishik, qyl shapan, popyrash tarttym maqtanyp» degen jerden bastap ólenning sonyna deyin. Búnda aqyn birden ashty әjuagha ketedi. Búl eki jik mazmún jaghyndaghy jik emes, qayta aqynnyng oy beyneleude qoldanghan eki týrli tәsili. Bir ólende kezikken eki týrli tәsil turaly mynany aitugha bolady. Birinshi mýmkindik, aqyn óleng basynda taza shyndyqty shyp shyrghasyn shygharmay aqyldyng tarazysymen ólsheydi de, óleng ayaqtala bere ayausyz әjuagha kóship, ólendegi «mennin» shyn kespirin qatal әjuamen qandauyrlaydy. Ekinshi mýmkindik, búl bir taqyrypqa eki mezgilde jazylghan eki óleng boluy da yqtimal. Ólenning jogharyda biz aitqan ekinshi bólegi Abaydyn:

bar malymdy shyghyndap...

...kýshtilerim sóz aitsa,

bas iyzeymin shybyndap»... dep keletin júrt biletin ólenining mysqyldyq ýlgisimen birdey. Ekinshi bólek әuelde úzyn bir óleng boluy da әbden mýmkin. Osy ekinshi jikten Abaygha tәn ýlgi aiqyn kórinedi. Abaydyng naghashylary Qontay, Tontaylargha tartqan mysqylshyldyghy men ayamas әjuasy anyq bayqalady.