ابايدىڭ ەش جەردە جاريالانباعان ولەڭى تابىلدى
ابايدىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن باسپا بەتىن كورمەگەن ءبىر ولەڭىن وقىرمان قاۋىممەن تابىستىرايىق دەپ وتىرمىز. وقىرماندار «ابايدىڭ مىنا ولەڭى قايدان شىعا كەلدى؟» دەپ سۇراق قويۋى ابدەن مۇمكىن. بۇعان جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن اڭگىمەنى ارىدەن باستاعان ءجون.
وتكەن عاسىردىڭ باسىندا ساناۋلى ءام سانالى قازاق ازاماتتارى شىڭجاڭنىڭ جەر-جەرىندە مەكتەپ اشىپ، بالا وقىتا باستادى. سولاردىڭ ءبىرى – تەكەس ءوڭىرىنىڭ اشىق ويلى قازاعى – توعجان ساسىقۇلى بولاتىن. وتكەن عاسىر باسىندا، ناقتىراق ايتساق، 1916 جىلى توعجان ساسىقۇلى تەكەستىڭ قاراتوعاي دەگەن جەرىندە مەدىرەسە اشىپ، بالا وقىتا باستايدى. كەيىن ول ورتا ازيا وڭىرىنەن قۇلجاعا كەلگەن نوعاي وقىمىستىسى احىمەتبەك ءابدۇللين دەگەن ادامدى تەكەسكە كوشىرىپ اپارىپ، توعجان مەدىرەسەسىندە بالا وقىتتىرادى، ءارى توعجان مەشىتىنىڭ يمامى ەتىپ سايلايدى. ءداستۇرلى ءدىني وقۋ مەن جاڭاشا وقىتۋدى قاتار جۇرگىزگەندىكتەن توعجان مەدىرەسەسىنىڭ اتاعى الىسقا جايىلىپ، بىرتىندەپ ىلە وڭىرىندەگى شىعىس 5 اۋداننىڭ ايگىلى ءبىلىم جۇرتىنا اينالادى. بۇل ۋاقيعالار شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ وقۋ-اعارتۋىن ۇزاق جىل، جۇيەلى زەرتتەگەن بەلگىلى مامان، پەداگوگ قابيموللا مانجىباەۆتىڭ «شىڭجاڭ قازاق وقۋ-اعارتۋ تاريحىنان قىسقاشا دەرەكتەر» (شىڭجاڭ حالىق باسپاسى، 1995-جىل 5-اي، 1-باسىلىمى) اتتى كىتابىندا جانە «ىلە گازەتى» (2007-جىلى 11-شىلدە كۇنگى سانى، 4-بەت) قاتارلى گازەت-جۋرنالداردا ەگجەي-تەگجەيلى جازىلعاندىقتان بۇل ارادا وعان توقتالا بەرمەي، اباي ولەڭىنە قاتىستى تۇستارىنا عانا كىدىرەيىك. كەزىندە توعجان مەدىرەسەسىندە قىرۋار كىتاپتار مەن قولجازبالار قورى بولعان. بۇلاردىڭ دەنى اتىشۋلى «مادەنيەت توڭكەرىسىندە» ورتەلىپ، تونالسا دا، ءبىرلى-جارىم قولجازبالار ەل اراسىندا ساقتالىپ قالعان. اباي ولەڭى سونداي ءبىر قولجازبادان شىقتى. قولجازبانىڭ يەسى سامەن الىبەكۇلى دەگەن كىسى. سامەن توعجاننىڭ «الىبەك باتىر» اتالعان بالاسىنان تۋعان. سامەن اقساقال 1921 جىلى ماۋسىم ايىندا تەكەس اۋدانىنىڭ قاراتوعاي اۋىلىندا دۇنيە ەسىگىن اشىپ، 1998 جىلى اقپاندا قايتىس بولعان. 1930 جىلدان 1935 جىلعا دەيىن توعجان مەدرەسەسىندە (كەيىنگى «اقجول» مەكتەبى) وقىعان. 1944 جىلى ءۇش ايماق توڭكەرىسىنە قاتىناسىپ، ورتا باعىت ارمياسىندا اسكەر بولعان كىسى. ىلە ايماقتىق ساقشى مەكەمەسىندە، تەكەس اۋداندىق اۋىل شارۋاشىلىق بانكىسىندە قوعامدىق قىزمەتتە بولعان. سامەن دىنگە تاقۋا ءارى حالىق اراسىنداعى ولەڭ-جىرلاردى، تاريحي دەرەكتەر مەن شەجىرەلەردى قۇنتتاپ جيناپ، بىرنەشە قولجازبانى كوشىرىپ ساقتاعان كىسى. توعجان اۋىلىندا قولجازبا كوشىرىپ ساقتاۋ ءداستۇرى الىگە دەيىن بار. مىنا اباي ولەڭى سامەن الىبەكۇلى ساقتاعان قولجازبادان شىقتى. ءبىز قولجازبانىڭ تۇپنۇسقاسىنا ادالدىق ەتۋ تۇرعىسىنان جانە وقىرمانداردىڭ زەرتتەۋىنە قولايلى بولۋى ءۇشىن قولجازبانىڭ اۋەلگى نۇسقاسىن وزگەرىسسىز جاريالاپ وتىرمىز.
سامەن الىبەكۇلى ساقتاعان قولجازباسىنان:
داڭقتى اباي مارقۇمنىڭ كيىم تۋرالى سوزدەرى
قايتەر ەدى، جىگىتتەر،
تىم قىمباتتى كيمەسەك؟
ماقتان ءۇشىن ءبۇلىستى [1]،
ءۇستى-ۇستىنە ۇيمەسەك.
قالاداعى بايلاردىڭ،
ىڭعايىنا بيلەسەك.
ورتا كيسەك ۇرسا ما،
ءبىز ەشكىمگە تيمەسەك.
بۇزاقىلىق ەمەس قوي،
قۇر ناقاقتان كۇيمەسەك.
ەلتىرى مەن تەرىنى،
جاقسى قىلىپ يلەسەك.
ءارى جىلى، ءارى بەرىك،
جىرتىلمايدى سۇيرەسەك.
كەرىم، كەربەز كەي جىگىت،
جاقتىرمايدى ءبۇي دەسەك[2].
بولامىز با جازالى،
شارۋانى جوندەسەك؟
امىركەنسكي ءماسى، ەتىك[3]،
پارىز بولىپ شىقتى ما؟
اياعىڭدى زورلىق قىپ،
بىرەۋ وعان تىقتى ما.
ءوڭى جىلتىر دەمەسەڭ،
وپايكەدەن [4] مىقتى ما؟
ەتىگىڭنەن يمەنىپ،
جاۋىڭ قورقىپ بۇقتى ما.
پۇلدى كيىم بورىش بوپ
القىمىڭنان سىقتى ما.
ناۋقاس بولىپ نەمەسە،
قازاققا دا جۇقتى ما.
ورىنسىز شاشقان ىسىراپ،
ابۇيىرىڭدى جىقتى ما.
ۇرسىڭقىراپ ايتامىن،
ەرەگەسپەي ۇقتىڭ با.
ءۇش تەڭگەلىك سوكىنادان،
مالىسكەن[5] بەرىك ەمەس پە.
سىپايى تىگىپ، ءجون پىشسە،
قولا كوبەل[6] ەمەس پە.
ءشاي ىشپەي-اق ءسۇت ىشسەك،
جۇتاتا ما كەڭەسكە.
بال قوسپاي-اق ماي قوسساق،
كەلگەن قوناق جەمەس پە.
مۇنشا نەگە قۇمارسىڭ
ءتۇبى پايدا ەمەسكە.
كۇمىس تۇرمان تاعىنىپ،
مەن قالاي دەپ ەگەسپە.
قارىزدانىپ كۇن سايىن،
شارۋا كەتتى كەلمەسكە.
وكىنەرسىڭ، كورەرسىڭ
نە تاڭەرتەڭ، نە كەشتە.
قىمبات ىشىك، قىل شاپان،
پوپىراش[7]تارتتىم ماقتانىپ.
ۇستىمدەگى كيىمدى،
تىگىنشى تىككەن اقشا الىپ.
كۇمىس باۋلى ساعاتىم،
قولىمدا تۇر ساقتالىپ.
رەزينكە كالوشىم[8]،
اياعىما شاقتالىپ.
قۋانىپ ولە جازدايمىن،
كيىمىمە ماقتانىپ.
ءبارى بورىش ويتكەنمەن،
ءبىر كۇن ءوتىپ كەتەدى-اۋ،
ءىش-قارىندى اقتارىپ".
ولەڭ تۇپنۇسقادا “قايتەر ەدى، جىگىتتەر، تىم قىمباتتى كيمەسەك” دەگەن سوزدەر ءبىر جول ەتىلىپ كوشىرىلگەن. ياعني، 13, 14 بۋىندى ءبىر تارماق ەتىپ كوشىرىلگەن. ءبىز ولەڭنىڭ 7, 8 بۋىندى جىر ۇلگىسىنە جاقىن ەكەندىگىن اڭعارىپ، 7, 8 بۋىندى ءبىر جول ولەڭ ەتىپ رەتتەپ بەرىپ وتىرمىز. ولەڭ ۇيقاسىنا نەگىزدەلىپ شۋماقتارعا بولدىك. ولەڭ ءداستۇرلى شۇبىرتپالى ۇيقاسپەن جازىلعان. ولەڭ تۇپنۇسقادا 35 جول. جىر ۇلگىسى كۇيىنشە رەتتەگەندە، 65 جول ولەڭ بولىپ شىقتى.
ولەڭ مازمۇنىنان ابايدىڭ جىگىتتەرگە ارناپ جازعان ولەڭى ەكەندىگى اڭعارىلادى. اباي اينالاسىنداعى جۇرتتىڭ مىنەز-قۇلقى مەن حارەكەتىنىڭ عانا ەمەس، كيىم-كەشەگى مەن تۇتىنعان زاتتارىنىڭ دا ۇلكەن سىنشىسى بولعان. بۇل بىزگە اباي تۋرالى جازىلعان ادەبيەتتەردەن بەلگىلى. ءتىپتى، ابايدىڭ «ەسكىلىك كيىمى» اتتى ولەڭى قازاقتىڭ ءداستۇرلى كيىمىنە ارناپ جازىلعان ولەڭ، ولەڭدە ءبىرتالاي كونە كيىم تۇرلەرى اتالادى. وسى ماقالاداعى ولەڭ مازمۇنىنا تىكە قاتىستى بولعاندىقتان، ابايدىڭ كەلىنى كاميليانىڭ ايتقاندارىنان ءۇزىندى كەلتىرە كەتۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز. (كاميليا بۇل ەسكە الۋىندا «اۋىلدىڭ ۇلكەن-كىشىسى ابايدى اكە دەيتىندىكتەن مەن دە سولاي اتادىم» دەپ ەسكەرتەدى) .
«اكەمنىڭ كيىمدەرىن مەن تىگەتىن ەدىم. جاڭا كيىم تىگىپ جاتقانىمىزدا قاسىمىزعا كەلىپ، تىگىپ جاتقان كيىمدى كورىپ، تىگىسى جاتىق، جاقسى ەكەن، ۇلگىسى سۇلۋ، ادەمى ەكەن دەپ ماقتايتىن. سول كيىمدى كيگەن سوڭ بالاشا ءماز-ءمايرام بولىپ قۋاناتىن. اكەم كەربەز ەمەس ەدى، بىراق كيىمدى وتە تازا ۇستاپ كيەتىن، «كيىمىڭ ەسكى بولسا دا تازا بولسىن، سىنى كەتپەسىن، كۇتىپ كي» دەپ اقىل ايتىپ وتىراتىن.
جاڭا ۇلگىمەن ىستەلگەن كيىمنىڭ ۇلگىسىن توبىقتىعا ءبىزدىڭ اۋىل تاراتتى. اكەمنىڭ بالالارى كيىمدەرىن ورىسشا-تاتارشا كيەتىن. شولاق پەشپەت، سىم شالبار، امىرقان ەتىكتى ەڭ الدىمەن ءبىزدىڭ اۋىل جاستارى كيىپ ەدى. ال، اكەم «جاڭا كيىمدەردىڭ ۇلگىسىنە قاراپ وزدەرىڭ دە وسىنداي كيىم تىگىڭدەر» دەپ بىزگە اقىل ايتاتىن [9]». جوعارىداعى ۇزىندىلەردى وقىعان وقىرماننىڭ ابايدىڭ كيىم تۋرالى جازعان ولەڭدەرىنىڭ استارىنا بىردەن بويلاي جونەلەتىنى حاق. ال، بۇعان ءبىزدىڭ الىپ-قوسارىمىز ــ ولەڭ ابايدىڭ ەرتەرەكتە جازىپ، ەرەنسىز تاستاپ كەتكەن ءبىر ولەڭى ءتارىزدى. جىل شاماسىن مولشەرلەپ ايتساق، 1886 جىلدان 1896 جىلدار ارالىعىندا جازىلعان ءتارىزدى. ويتكەنى، اباي 1886 جىلعا دەيىن جازعان ولەڭدەرىن «سورلى كوكباي جىلايدى، جىلايدى دا جىرلايدى» دەپ كوكباي اتىنان شىعارعان. «دالا ءۋالاياتى» گازەتىنە دە بىرەر ولەڭىن كوكباي اتىنان جاريالاتادى. اباي ولەڭىنىڭ تەك 1896 جىلدان باستاپ قاعازعا ءتۇسىرىلىپ جينالا باستاعانىن بىلەمىز. ال، اباي جيناعى تەك 1896 جىلى عانا قاعازعا توپتالىپ، جينالاتىن بولعان. ول ءىستى ىستەگەن مۇرسەيىت ەمەس، ماعاۋيا، اقىلباي، كاكىتاي، كوكبايلار. بۇلار العاشقى ءىستى ابايدىڭ ءوزىنىڭ تاپسىرۋىمەن، سول 1896 جىلى باستايدى. سوندا 1896 جىلعا دەيىنگى اباي ولەڭدەرى قايدا كەتكەن؟ ونداعى ابايدىڭ قارىنداشپەن جەكە قاعازعا جازعان ولەڭدەرى اباي ماڭىنداعى جاس اقىن ونەرپاز، حات تانىعان اقىن شاكىرتتەردىڭ، جاستاردىڭ قولدى-قولىنا تاراپ كەتىپ وتىرعان. كەيىن 1896 جىلى كوشىرىلگەندە، سول تاراپ كەتكەن ولەڭدەر جينالعان، بىراق، ءبارى تۇگەل جينالىپ ۇلگىرمەگەن. ءسويتىپ، سول كەزدەگى حات تانىعان ادامداردىڭ ءتىرى قالعان كوپشىلىگى 1933 جىلعا دەيىن، ءتىپتى 1940 جىلدارعا دەيىن ءوز بىلگەندەرىن ۇرپاقتارىنا بەرۋمەن كەلدى. نەمەسە سولاردىڭ بالالارى اكەلەرىنەن جاتتاعان ولەڭدەرىن جيناۋشىلارعا بىرتىندەپ جەتكىزىپ وتىردى. ونداي ولەڭدەر ابايدان قالعان انىق ءوز مۇراسى ەسەبىندە ەل-ەلدىڭ ىشىنەن ءالى دە تابىلۋى مۇمكىن. ءبىزدىڭ بۇرىنعى جيناۋىمىزدىڭ سان ولقىلىعىن سونداي قوسۋشىلار ءالى تولتىرا بەرۋى مۇمكىن [10]”. مىنە بۇل اباي مۇراسىنىڭ جۇرت اراسىنا كەڭ تاراعاندىعىنىڭ، ءبىر تالاي ولەڭنىڭ دەرەكسىز كەتكەنى، ءالى تابىلۋ مۇمكىندىگى بارىنىڭ ءبىر ايعاعى ىسپەتتى. مۇحتار اۋەزوۆ جانە ايتادى: “...ابايدىڭ اقىندىق ەڭبەكتەرى ءۇش ءتۇرلى بوپ، جايىلىپ تاراعانىن ەسكە الۋ كەرەك.
ءبىرىنشى جولى – باسپا ارقىلى تاراۋى، ەكىنشى – ەل اراسىندا اۋىزشا جاتتالىپ، انمەن ارالاس تاراۋى. ءۇشىنشى – قولجازبا تۇرىندە ءار كولەمدى جيناقتار بوپ، كوشىرىلىپ تاراۋى [11] ”. ابايدىڭ ءبىز ۇسىنىپ وتىرعان ولەڭى مۇحتار اۋەزوۆ ايتقان ەكىنشى ءتۇرلى تارالۋعا كەلىڭكىرەيدى. ويتكەنى، ءبىرىنشى جولمەن باسپا ارقىلى تاراعان بولسا، وندا بۇل ولەڭ ابايدىڭ وسى كۇندەگى تولىق شىعارمالارى جيناعىنان بوي كورسەتكەن بولار ەدى. ەگەر ءۇشىنشى جولمەن تاراعان بولسا، وندا تەك اباي ولەڭدەرىنەن ءبىر قاتيرە بولىپ جيناقتالعان بولار ەدى.
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جوعارىداعى پايىمداۋلارى كەڭ بايتاق قازاق دالاسىنىڭ ءبىر بۇرىشىندا ءبىر عاسىرداي قالىپ قويعان اباي ولەڭىنىڭ تابيعاتىنا سايما-ساي كەلەدى. ءبىز باعانادان ۇتىلاپ، ولەڭنىڭ سوقىر قوي ىزىندەي سورابىن تاپقانداي بولدىق. ەندەشە ولەڭ تەكەس وڭىرىنە قالاي كەلگەن؟ بۇل تۋرالى مىناداي ءۇش ءتۇرلى بولجام ايتۋعا بولادى.
ءبىرىنشى، بۇل ولەڭ اباي اينالاسىنان تىكە جەتكەن بولۋى مۇمكىن. 2011 جىلى قاراشادا شىققان «بالاپان شەجىرەسى» اتتى كىتاپتىڭ (ىشكى ماتەريال) مەدەۋ شوكەيۇلىن تانىستىرعان مازمۇنىندا مىناداي دەرەكتەر ايتىلادى. “بايەكە بي ەل ارالاعاندا، جيىن توپتارعا بارعاندا كوبىندە مەدەۋدى ەرتىپ جۇرەدى ەكەن. «شىبار اعاش» سەزىنە بارعاندا بايەكە ابايعا امانداسا بارعان. سوندا جانىندا مەدەۋ بار بولىپ، اباي بۇل ادامدار قايتارىندا بايەكەگە ات مىنگىزىپ، شاپان جاۋىپ قايتارىپتى. ال، مەدەۋگە جاس بولسا دا كوزىنىڭ وتى بار، بولاتىن بالا ەكەن، دەپ ءبىر قول گارمون بەرىپ قايتارىپتى [12]. «دەمەك، قازىر اباي ولەڭى تابىلعان وڭىردەگى (تەكەس قاراتوعاي ءوڭىرى) كەيبىر ادامداردىڭ اتا-بابالارى ابايمەن جۇزدەسكەن، سۇحباتىندا بولعان. مۇمكىن، وسىنداي كەزدەسۋلەردىڭ بىرىندە ابايدىڭ وزىنەن نە اينالاسىنداعىلاردان بۇل ولەڭدى العان بولۋى ىقتيمال. سول كەزدەگى قازاقتىڭ جاقسى ءبىر ءداستۇرى ءبىر جەرگە بارعاندا سول جەردە جاقسى ولەڭ-ءبايىت، نە ءان بولسا ەلىنە الا كەتەتىن بولعان. سونداي جاقسى سالتتىڭ يگى اسەرى بولۋى دا مۇمكىن.
ەكىنشى، 1917 جىلى جۇسىپبەكقوجا ءشايحىسلامۇلى بەرگى بەتكە (قىتايعا) كەلىپ، ماتاي ەلىن ارالاپ قايتادى. سول ساپارىنان قايتىپ بارىپ، ءوزى كەزىككەن ماتايدىڭ جاقسى-جايساڭدارى مەن ەل بيلەگەن باستى ادامدارى تۋرالى ءبايىت جازىپ (قازىر بۇل ءبايىتتىڭ قولجازبا نۇسقاسى بار), ءبايىتتى تەكەستەگى ەلگە جىبەرىپ بەرگەن. ءبىز سول ءبايىتتىڭ ءبارىن بولماسا دا ماقالاعا قاتىستى توعجان تۋرالى ايتىلعان دەرەكتەرىن كەلتىرە كەتەيىك:
«...توعجاننىڭ كەلىپ تۇستىك ورداسىنا،
ءمىنى جوق جىگىت ەكەن ءوز باسىندا.
جايدارى جاز كۇنىندەي كۇلىمسىرەپ،
وتىردى اڭگىمە ايتىپ ءوز قاسىمدا»...
دەگەن جولدارى بار. سوندا ابايدىڭ ءبىز ۇسىنىپ وتىرعان ولەڭىن ابايدى، اباي ولەڭدەرىن جانە اباي اينالاسىنداعى شاكىرتتەرىن جاقسى بىلگەن جۇسىپبەكتەي جۇيرىك اكەلگەن بولۋى دا ابدەن مۇمكىن.
ءۇشىنشى، 1927 جىلى تاڭجارىق جولدىۇلى قازاقستاننان قايتار جولىندا تەكەسپەن ورلەگەن. ارناۋلى توعجان مەدرەسەسىنە ايالداعان. مۇنى اۋىلداعى اقساقالدار ايتادى. جوعارىداعى ءۇش سەبەپتەن قالا بەردى، ءوز تۇسىنداعى اتاعى الىسقا كەتكەن قارقارا جارمەنكەسى قاتارلى ءدۇبىرلى جارمەنكەلەر مەن تويەكەنىڭ اسى قاتارلى ۇلكەن-ۇلكەن استار قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ كەڭ تارالۋىنىڭ كوپىرى بولدى. قارقاراداعى 1916 جىلعى ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسىنەن كەيىن دە، قازاقتىڭ تالايـتالاي ايماڭداي ۇلدارى تەكەس وڭىرىنە ات باسىن تىرەدى. سوندىقتان، باسپا بەتىن كورمەگەن اباي ولەڭىنىڭ تەكەس وڭىرىنەن تابىلۋى ەشكىمدى تاڭعالدىرا قويماسا كەرەك.
ەندى ولەڭنىڭ ءوز باسىنان ءبىراز اڭگىمە وربىتەيىك. ولەڭنىڭ «داڭقتى اباي مارقۇمنىڭ كيىم تۋرالى سوزدەرى» تاقىرىبىنان ولەڭدى كوشىرۋشى ادامنىڭ قويعانى اڭعارىلادى. ابايدى داڭقتى دەپ ەرەكشە اتاپ كورسەتۋىنەن ابايدىڭ داڭقىن ولەڭدى كوشىرۋشى ادامنىڭ جاقسى بىلەتىنى بايقالىپ تۇر. بۇعان قوسىمشا دالەل رەتىندە تەكەس، قاراتوعاي وڭىرىندە وتكەن تۇياقبەك مانەنۇلى دەگەن اقىننىڭ 1947 جىلى جازعان «توعجان مەدرەسەسى» دەگەن ءبايىتىنىڭ ء(بايىتتىڭ ىقشامدالعان نۇسقاسى «ىلە گازەتىنىڭ» 2007 جىلعى 11-شىلدە كۇنگى سانىندا جاريالانعان) مىناداي جولدارىن ايتا كەتەيىك:
«...كەشەگى ەلدى تۇزەپ ەڭبەك قىلعان،
سوزىنە زاڭگى توقاڭ بارايىن دا...
...ەرلەردىڭ ەڭبەكتەرىن ەل ەستىسىن،
ارعىندار ماقتايدى عوي ابايىن دا»...
دەمەك، اباي داڭقى تەكەس قازاقتارىنا ەرتەدەن تانىس. ولەڭ تاقىرىبىنان اڭعارعانىمىز – ولەڭنىڭ اباي قايتىس بولعاننان كەيىن، ياعني 1904 جىلدان كەيىن كوشىرىلگەندىگى. وعان دالەل ولەڭ تاقىرىبىنداعى مارقۇم ءسوزى. ولەڭ تاقىرىبىنان بايقالعان جانە ءبىر ەرەكشەلىك – ولەڭدى ولەڭ دەپ اتاماي، ءسوز دەپ اتاعاندىعى. كوركەم شىعارمانى جانرعا ءبولىپ، جىكتەپ ات قويۋ بەرتىنگى شارۋا. كونە قازاق ماقال-ماتەلدى دە، قاناتتى ءسوزدى دە، ولەڭدى دە ءسوز دەپ ايتا بەرۋشى ەدى. زامانىندا ءسوز بىلگەن قازاقتىڭ ولەڭى ءسوز بولعان دا، ءسوزى ولەڭ بولعان. مىنە وسى جاقتارىنان دا ولەڭ تاقىرىبى ءوز كونەلىگىن بايقاتا بەرەدى.
ولەڭ ءا دەگەندە «قايتەر ەدى، جىگىتتەر، تىم قىمباتتى كيمەسەك» دەپ باستالادى. بۇلايشا «جىگىتتەر» دەپ باستاۋ ۇلگىسى ابايدىڭ وزگە ولەڭدەرىندە دە ءجيى كەزدەسەدى. «جىگىتتەر، ويىن ارزان، قۇلقى قىمبات»، «مەنىڭ سىرىم، جىگىتتەر، ەمەس وڭاي» دەپ باستالاتىن ولەڭدەرى مەن «سىنالار، ەي جىگىتتەر، كەلدى كەزىڭ» دەپ باستالاتىن جۇمباقتارى وسىعان دالەل. بۇنداعى «جىگىتتەر» ءسوزى ءبىر قاراتپا ءسوز عانا ەمەس، بىلاي قاراعاندا اقىننىڭ ولەڭ باستاۋداعى ءبىر تۇراقتى ەرەكشەلىگى سياقتى.
سۇراۋ ارقىلى ويعا جەتەكتەپ، تاقىرىپقا تىكە كوشۋ دە اباي ولەڭىندە ءجيى ۇشىرايتىن ءبىر بەلگى. مىسالى، «ولسەم ورنىم قارا جەر سىز بولماي ما»، «قىران بۇركىت نە المايدى، سالسا باپتاپ؟»، «سۇم دۇنيە توناپ جاتىر ىسىڭ بار ما؟» دەپ باستالاتىن ولەڭدەرى ويىمىزدى بەكەمدەي تۇسەدى. اقىن اشىنعاندا، ولەڭدى سۇراۋ تاستاپ باستاي جونەلەدى دە، ايتايىن دەگەنىن تۇيدەكتەتىپ توگىپ-توگىپ تاستايدى.
ءبىز ۇسىنعان ولەڭ كوتەرگەن تاقىرىبى جاعىنان ءبىر مازمۇندى توڭىرەكتەپ جاتادى. اباي ەل ىشىندەگى كەيبىر جىگىتتەردىڭ قاۋقارىنا قاراماي قارىزدانىپ قىمبات كيىم كيگەنىن سىنعا الادى. بازاردىڭ قىمبات كيىمىنەن قازاقى قولدان شىققان كيىمنىڭ ەش كەمدىگى جوقتىعىن ەسكەرتىپ، ء«ارى جىلى، ءارى بەرىكتىگىن» ايتادى.
ىشكەرلەي ۇڭىلسەك ولەڭدە ەكى جىك بار. ءبىرىنشى جىك – ولەڭنىڭ باسىنان باستاپ، «وكىنەرسىڭ كورەرسىڭ، نە تاڭەرتەڭ، نە كەشتە» دەگەن جەرىنە دەيىن. بۇل بولەكتە اقىن ءبىر ىڭعاي اقىل-كەڭەس ايتۋ، جانى اشۋ تۇرعىسىنان قالام تەربەپ، قازاق جىگىتىنىڭ كيىم كيىسىن سىنعا الىپ، اشىنا تولعانىپ ءاجۋاسىز اقىلعا تىزگىن بەرەدى. ەكىنشى جىك – «قىمبات ىشىك، قىل شاپان، پوپىراش تارتتىم ماقتانىپ» دەگەن جەردەن باستاپ ولەڭنىڭ سوڭىنا دەيىن. بۇندا اقىن بىردەن اشتى اجۋاعا كەتەدى. بۇل ەكى جىك مازمۇن جاعىنداعى جىك ەمەس، قايتا اقىننىڭ وي بەينەلەۋدە قولدانعان ەكى ءتۇرلى ءتاسىلى. ءبىر ولەڭدە كەزىككەن ەكى ءتۇرلى ءتاسىل تۋرالى مىنانى ايتۋعا بولادى. ءبىرىنشى مۇمكىندىك، اقىن ولەڭ باسىندا تازا شىندىقتى شىپ شىرعاسىن شىعارماي اقىلدىڭ تارازىسىمەن ولشەيدى دە، ولەڭ اياقتالا بەرە اياۋسىز اجۋاعا كوشىپ، ولەڭدەگى «مەننىڭ» شىن كەسپىرىن قاتال اجۋامەن قانداۋىرلايدى. ەكىنشى مۇمكىندىك، بۇل ءبىر تاقىرىپقا ەكى مەزگىلدە جازىلعان ەكى ولەڭ بولۋى دا ىقتيمال. ولەڭنىڭ جوعارىدا ءبىز ايتقان ەكىنشى بولەگى ابايدىڭ:
«بولىس بولدىم مىنەكي،
بار مالىمدى شىعىنداپ...
...كۇشتىلەرىم ءسوز ايتسا،
باس يزەيمىن شىبىنداپ»... دەپ كەلەتىن جۇرت بىلەتىن ولەڭىنىڭ مىسقىلدىق ۇلگىسىمەن بىردەي. ەكىنشى بولەك اۋەلدە ۇزىن ءبىر ولەڭ بولۋى دا ابدەن مۇمكىن. وسى ەكىنشى جىكتەن ابايعا ءتان ۇلگى ايقىن كورىنەدى. ابايدىڭ ناعاشىلارى قونتاي، تونتايلارعا تارتقان مىسقىلشىلدىعى مەن اياماس ءاجۋاسى انىق بايقالادى.
ولەڭنىڭ بۋىن-بۋناق جانە ۇيقاس جاعىنداعى ەرەكشەلىكتەرى ابايدىڭ 7-8 بۋىندى جىر ۇلگىسىمەن جازىلعان ولەڭدەرىمەن ۇقساس. «بولىس بولدىم مىنەكي، بار مالىمدى شىعىنداپ»... نەمەسە «پاتشا قۇداي سيىندىم، اۋەل باستان وزىڭە. جاۋ جاعادان العاندا، جان كورىنبەس كوزىمە»... دەپ باستالاتىن ولەڭدەرىنىڭ بۋىن-بۋناقتارىمەن ۇقساس. بۇنداي بۋىندىق ۇلگى مەن شۇبىرتپالى ۇيقاس تۇيدەكتەلىپ كەلگەن ويدى بەينەلەۋگە جەڭىل، تەز-تەز ايتۋعا اسا ىڭعايلى.
ءجا، ماقالانى اياقۋ الدىندا كوڭىلدە كوپ ءسوز قالىپ بارادى. ماقالانىڭ الدىڭعى بولىگىندە مۇحتار اۋەزوۆتان تسيتاتا كەلتىرىپ اباي ولەڭىنىڭ جالعاستى تابىلۋ مۇمكىندىگىن قاراڭداتقان بولاتىنبىز. بۇل ماقالانى جازۋداعى ماقساتىمىز – سول مۇمكىندىكتىڭ جۇزەگە اسقانىن دالەلدەي كەتۋ، بارىنەن دە ماڭىزدىسى، اراعا عاسىر سالىپ بارىپ تابىلعان اباي مۇراسىن زەردەلى وقىرمانعا امانات ەتۋ.
ولەڭنىڭ مازمۇندىق جانە كەيبىر تىلدىك ەرەكشەلىكتەرىنە توقتالعاندا قوجەكەڭشە «نە بولسا دا ايدى اسپانعا ءبىر شىعاردىم» دەگەن اسىلىق ويدان اۋلاقپىز، ويىمىز تەك اباي تانۋدىڭ التىن ارناسىن از دا بولسا بايىتۋ، قاتارداعى وقۋشى رەتىندە وي-پىكىر ايتۋ. بۇل ولەڭ تۇڭعىش جاريالانىپ وتىر، سوندىقتان ەل ىشىـسىرتىنداعى ماماندار الداعى كۇندەردە بۇل ولەڭگە ءماتىن تانۋ جانە تاريحي تۇرعىدان زەرتتەۋلەر جۇرگىزەدى دەگەن سەنىممەن ماقالامىزدى اياقتايمىز!
تۇسىنىكتەر مەن پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
[1] ءبۇلىس ـ ماقپال قاتارلى كەزدەمەلەردىڭ جالپى اتاۋى.
[2] ءبۇي دەۋ ـ بۇلاي ايتۋ، بۇلاي دەۋ. بۇل قازاق تىلىندەگى ەسكىدەن كەلە جاتقان تىلدىك قۇبىلىس. فولكلوردا ءجيى كەزدەسەدى.
[3] امىركەنسكي ءماسى، ەتىك ـ امىرقان ەتىك. سول كەزدە اۋىز ەكى تىلدە سولاي اتالاتىن كورىنەدى. ورىس تىلىندەگى زات ەسىمدى انىقتايتىن سىن ەسىمدى نەمەسە سىن ەسىمدەنگەن سوزدەردى ورىسشا قوسىمشاسىمەن بىرگە قابىلداۋـ 19 عاسىرداعى قازاق ءتىلىنىڭ ءسوز قابىلداۋداعى ءبىر قۇبىلىسى. ابايدىڭ “سامورودنىي سارى التىن، ساۋداسىز بەرسەڭ المايدى...” دەگەن ولەڭ جولىنداعى سامورودنىي (تابيعي، قوسپاسىز دەگەن ماعىنادا، اباي تىلىنە قوسىمشاسىمەن ەنگەن)سوزى بۇل ايتقانىمىزعا ايعاق.
[4] وپايكە ـ بۇزاۋ تەرىسىنەن وڭدەلگەن بىلعارى.
[5] مالىسكەن ـ سىرتتىق قالىڭ ماقتانىڭ ءبىر ءتۇرى. ولەڭ ماتىنىنە قاراعاندا سوكىنادان مالىسكەننىڭ ارزان ەكەندىگى بايقالادى.
[6] قولا كوبەل ـ بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسىن ءداپ باسىپ ايتۋ قازىرشە قيىن.بۇل كوشىرىلگەن قولجازبا ولەڭ. قولا كوبەل ەمەس قۇلا توبەل بولۋى دا مۇمكىن. ۇ ءارپى و بولىپ جازىلىپ، ت ءارپانىڭ ەكى نۇكتەسىن قوسىپ تەز جازعاندا ك بولىپ كەتۋ ىقتيمالدىعى دا بار. قۇلا توبەل دەگەنى ورتاشا دەگەنى، بۇل دا ءماتىننىڭ مانىنەن الشاق كەتپەيدى. بۇل ءسوزدى ويلى وقىرماننىڭ تالقىسىنا قالدىردىق.
[7] پوپىراش ـ ورىس تىلىنەن ەنگەن كىرمە ءسوز، ماعىناسى وراۋلى تەمەكى. ورىسشا پاپيروستىڭ قازاقىلانعان ايتىلىمى.
[8] رازينكە كالوش ـ ورىس تىلىنەن قازاق تىلىنە اباي داۋىرىنەن بۇرىنىراق ەنگەن كىرمە ءسوز، قازىرگە دەيىن قولدانىلىپ كەلەدى.
[9] ابدىلدابەك اقىشتاي ۇلى قۇراستىرعان جيناق.«اباي تۋرالى ەستەگىلەر». 255-بەت، شينجياڭ حالىق باسپاسى، 2009-جىلى ماۋسىم، 3-باسىلۋى.
[10] مۇحتار اۋەزوۆ.«ابايتانۋ ماسەلەلەرى». جيناق. شينجياڭ حالىق باسپاسى. 1994-جىلى 1-باسىلۋى، 62-63-بەت. قۇراستىرۋشى ـ ابدىلدابەك اقىشتايۇلى.
[11] مۇحتار اۋەزوۆ. «اباي تانۋ ماسەلەلەرى». شينجياڭ حالىق باسپاسى. 1994-جىلى 1-باسىلۋى، 107-بەت.
[12] اتالمىش شەجىرەنىڭ 207-208-بەتتەرى.
قىسقاشا ءتۇيىن: ماقالادا قازاقتىڭ باس اقىنى، ۇلى ويشىل اباي قۇنانبايۇلىنىڭ قازىرگە دەيىنگى باسىلىمداردا جاريالانباعان ءبىر ولەڭى تانىستىرىلادى. ولەڭنىڭ شىڭجاڭداعى تەكەس وڭىرىنەن تابىلعانىن سەنىمدى دالەدەرمەن كورسەتەدى. ولەڭنىڭ مازمۇنى مەڭ تىلدىك ەرەكشەلىگىنە تالداۋ جاسالادى، كەي سوزدەرگە تۇسىنىك بەرىلەدى.
ءسايدىنۇر ماۋلەنۇلى: (1976-) فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ ماگيسترى، ىلە پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى قىتاي ءتىلدەرى ينستيتۋتىنىڭ دوتسەنتى. قۇلجا قالاسى، قحر، شۇار)
Abai.kz
