Qazaqtyng taghdyry, keleshekte el boluy da mektebining qanday negizde qúryluyna baryp tireledi. Mektebimizdi taza, berik hәm óz janymyzgha (qazaq janyna) ýilesetin negizde qúra bilsek, keleshegimiz ýshin tayynbay-aq serttesuge bolady. Búl – Maghjan Júmabaevtyng sózi. Kýlli alash qayratkerlerinin, últ ziyalylarynyng – oiy. Al, biz býgin ózgemen serttese alamyz ba, úrpaghymyz ózgeden oq boyy ozyq túra ala ma? Bәri de mektebimizding qyry men syry, ishki-syrtqy әleuetimen baylanysty. Oqu-oqytu isi – Otannyng bolashaghy, hәm últtyng túghyry. Búl túghyrdyng beriktigi siz ben bizding keleshegimiz, úrpaqtyng ýndestigi.

Qazaq qoghamynyng ertengi keleshegi – býgingi mektep oqushylary. Ár kimning mektep tabaldyryghyn alghash attaghan kezi әli esinde shyghar, mening de esimde. Endi biz býgingi úrpaqtyng qalay qalam ústap, qalay alghashqy mektep qadamyn basyp jatqandyghyna tolghanalyq. Áriyne, úrpaq – bәrimizding ertenimiz.

Tabaldyryq

IYә, mektep tabaldyryghy, alghashqy mektepke kelgen sәtter bәrimizge qyzyghy mol kónildi kez. Men búl kezding kónildi shaqtaryn eske týsirmek emespin, qayta, osy sәtting manyzy men maghynasyna toqtalghym keledi. Bastauysh – jalpy bilim jýiesining negizi, әri tabaldyryghy. Úrpaqty úlaghatqa tәrbiyeler býgingi mektepterding alghashqy synyptarynyng jayy qalay? Saraptayyq…
Balapan úyada ne kórse, úshqanda sony alady, bastauysh – sol úya, bastauysh múghalimi neni menzeydi, úrpaq sol dengeydi mengereri haq, eger mejesin jasay alsa!
Bizding bastauyshtyq jýie (bәrimiz bilemiz, bilsek te aita keteyik basqalarmen salystyrmaq ýshin) – tórt synyptan túratyn, jalpy tórt jylda alghashqy sauatty ashugha baghyttalghan, 20-dan astam pәn oqytylatyn, negizgi pәnderdi tórt jylda tek bir ghana múghalim oqytatyn túnghiyq jýie. Nege túnghiyq dedik? Sebebin keltirelik:

Birinshi: Álem qalay, BIZ qalay?
Álem búl jýieden әlde qashan auysqan, bastauyshtyq bilim jýiesi ózgelerde alty jyl, әr pәndi óz pәnining mamany beretin, zamangha say qalypqa keltirilgen, el bolamyz dep besigin týzegen (tek biz sekildi Reseyding kóshirmesine ainalghan 7-8 memleketten basqa elde).

Ekinshi: bastauysh múghalimi
«Ústaz degen úlaghatty ataudy estigende, kýni býginge deyin ózimdi shәkirttey sezinemin», degen eken Serke Qojamqúlov aghamyz, sol aitpaqshy ústazdyng alghashqy tәrbiyesin alghan sәtimiz de, ústaz degen ataudy alghash aitqanymyz da osy bastauysh edi.
Sol ústazdardyng býgingi shoghyry bastauysh múghalimderi barghan sayyn óz sapasyn әlsiretude (negizi jalpy ústaz sapasy da qaryq emes), nege deysiz ghoy, eger oilanghynyz kelse songhy tórt-bes jyldaghy «Bastauysh oqytudyng pedagogikasy men әdistemesi» – degen mamandyqty tandaushylardyng ortasha balyn saraptap kóriniz. Últtyq birynghay testten alghan baldarynyng ortasha kórsetkishi 70 baldyng ar jaghy men ber jaghy. Búnyng ózi bolashaq ústazdardyng qarymyn shamalatsa kerek. Oilantady, әriyne…
Mektepting jany – múghalim. Múghalim qanday bolsa, mektep sonday bolmaqshy. Yaghni, múghalim bilimdi bolsa, ol mektepten balalar kóbirek bilim alyp shyqpaqshy. Solay bolghan son, eng әueli mektepke keregi – bilimdi, pedagogika, metodikadan habardar, jaqsy oqyta biletin múghalim, dep týiindep ketken Ahmet Baytúrsynovtay últ ústazynyng býgingi jalghasy әlsiremegey.
Áytpese bastauyshtaghy tórt jylyn múghalim tandaumen ótkizetin ata-analar múnyng qadirin jaqsy bilse kerek.

Ýshinshi: bastauyshtyq oqulyqtar.
Ár synyptyng baghdarlamasyn әr avtor, oqulyqtaryn әrkim jazady, әrkim demeske amal joq, oqulyqtyng olqylyghy opyq jegizip jýrgeli qashan. Bastauyshtyng oqulyqtary da minnen alys emes. Senbeseniz tórt jyldyng oquyghyn bir aqtaryp kóriniz, ashudan bulyqpasanyz bolghany.
Sózimiz dәleldi bolsyn, mysal keltire keteyik, 3 synyp matematikasy: I tarau. Auyzsha kóbeytu jәne bólu, II tarau. Jazbasha kóbeytu jәne bólu. Oilanynyz kýlkili shyghar, eng alghash kóbeytudi ýirengen bala auyzsha kóbeytip, odan keyin sol auyzshasyn jazbashagha ainaldyrady, beyne bir sahnada aitysatyn adam sekildi. Sonda eng alghash kóbeytu ýirengen bala 36 ny 2-ge auyzsha kóbeytedi eken-mys. 480-di 3-ke jazbay auyzsha bóledi, tuylmay jatyp ghalym dep oilaydy. Al, jazyp bóldiru odan keyin. «Ghalymy» aljityn sekildi.
Ár taqyryptyng sóz alysy odan masqara, mysalgha bir taqyrypshanyng aty: 36 ∙ 2 týrindegi kóbeytuler, aqyl-esim tolyq mening ózim búl qanday kóbeytu ekenin bilmey basym qatty. 48 3 týrindegi bóluler degen taqyrypshany kórgende ózimdi sauatsyz sezindim, biraq, qaydan bileyin avtordyng qazaqtyng bay tilin qoldana almaghanyn. 36 ∙ 2 týrindegi kóbeytu degeni eki oryndy sandy bir oryndy sangha kóbeytu degeni eken. Al, 48 3 týrindegi bólu degeni eki oryndy sandy bir oryndy sangha bólu degeni eken. E, bastauyshtyq sauaty joqtar bastauyshtyq oqulyq jazghan ba deysing múndayda…
Tize bersen, әr pәnnen shyghady… balanyz bastauyshta bolsa oqulyqtaryn aqtaryp kóriniz, biraq, aldyn-ala ózinizdi sabyrgha shaqyrynyz.

Tórtinshi: bastauyshtaghy «SAYaSAT»
«Sayasattyng qanatyn jaymaytyn jeri joq» degen eken, bir aghylshynnyng sayahatshysy, sol aitpaqshy, keyde bastauyshtaghy osy bir dýniyelerdi zerdelegen kezde «sayasat» pa dep qalam.
Bastauysh synyptardaghy orys tilin uniyversiytette «orys tili men әdebiyeti» mamandyghy boyynsha jetilip shyqqan arnayy maman beredi. Búryn 3-synyptan qosylatyn aghylshyn tili biyldan bastap 1-shi synyptan bastap qosylyp, ony da uniyversiytette «aghylshyn tili» mamandyghy boyynsha tәlim alghandar beredi. Al, «qazaq tili men qazaq әdebiyetin» bastauysh oqytudyng pedagogikasy men әdistemesi mamandyghy boyynsha tәriyelengen adam beredi. Oilanynyz, óz tilimizding qúny ózge tilding dәrejesinen tómen bolghany ma? Qazaq mektepterinde oqyp jýrse de, әli orys tilinde sóileytin, qazaqsha sauatynan aghylshynsha sauaty jetik qazirgi úrpaqtyng ózi biraz shyndyqtyn, «sayasattyn» betin ashsa kerek.

Besinshi: bir-birin kinәlaghan qos tarap.
Bar pәnning bәrin (ýstem tilderden basqa) beretin bastauysh múghalimi tórt jyl oqytqan balasy óz balasynday bolyp ketedi, әri payyz týsirmeu kerek, sonymen bastauyshtyng jartysy ýzdik, toqsan payyzy ekpindi, al besinshi synypqa kelip әr múghalimning qolyna týskende ýzdikterding kóp sandysynyng ýmiti ýziledi. Al besinshi synyp, sol ýshin de mekteptegi eng dauly synyp.
Sonymen bastauyshtan keyin ýzdigin joghaltqan ata-ana bar mindi sol kóz aldyndaghylardan izdeydi, shynymen ótken kýnde bәri ýzdik pe? Ol shyndyq – tek bastauyshtaghy múghalimine ayan. Negizi bastauyshta sabaq bergen múghalim eger matematikagha beyim bolsa, til jaghy nasharlau bolyp keledi. Al, til jaghy jaqsy bolsa matematikasy aqsaq bolyp, besinshi synypta әshkere bolady. Al, bәrin de sapaly oqytatyn bastauysh múghalimderi kemde-kem.

Altynshy: sómkesi salmaqty, miyndaghy bilimin bir Alla bilsin.
Bastauysh oqushysynyng 7-11 jas aralyghynda qanshalyq jýk arqalaugha shamasy jetetinin eskersek, bastauysh balalaryna janynyz ashityny haq. Ár kitaptyng salmaghy, ekinshi ayaq kiyim, onyng ýstine sporttyq formany qosynyz. Óziniz kóterseniz qolynyz talady. Búnyng da basqa amaly tabylar, eskergen jangha.
Jetinshi: úl-qyzda eshqanday aiyrma joq.
«Bastauysh oqytudyng pedagogikasy men әdistemesi» mamandyghyn songhy 10 jylda tandaghan adamdardyng ishinde bir de bir er bala joq, onsyz da tek әielderden jasaqtalghan bastauyshtyq bilim beru jýiesinen shyqqan balalardyng kóp sandysy qyz minezdi nәziktikti osy bastauyshta qalyptastyrady.

Oylanayyq…

Toqsan auyz sózding tobyqtay týiini:
Biz oqu-oqytu isin әlsiretip, últtyng bolashaghyn búlynghyrlap almas ýshin bastauyshqa baylanysty myna týiinderdi týzetkenimiz abzal.
Birinshi: әr pәndi 2-synyptan bastap sol pәnning metodikasy men teoriyasyn tolyq mengerip shyqqan óz salasynyng mamany beru kerek. Óitkeni: Ybyray Altynsarinshe aitsaq, eger balalar birdemeni týsinbeytin bolsa, onda oqytushy olardy kinәlaugha tiyisti emes, olargha týsindire almay otyrghan ózin kinәlaugha tiyis.
Ústazdyq mamandyqqa baratyndardyng sapasy men býgingi ústazdardyng sapasyn arttyrudy qolgha alghan abzal. Alda búl mәseleni keng kólemde taratyp jazatyn bolamyz.
Ekinshi: әr pәn oqulyqtary 1-11 synyp aralyghy bir komissiyanyng saraptamasynan ótu kerek. Búl týiindi «Oqulyq olqy bolsa, oqushy qaydan onady?» (http://kazbilim.kz/?p=761) atty maqalada tolyq kótergen edik.
Ýshinshi: balanyng baghalanu formasyn ózgertu kerek. Iriktep alyp, óte sәby sanadaghy balalardy ala-qúla baghalaghandy, ótirik baghalaghandy qysqarttyru kerek. Qte manyzdy mәselelerding biri bolghan, búl týiindi «Balanyng baghyn baylaghan bagha» (http://kazbilim.kz/?p=667) atty maqalada kótergen edik.
Tórtinshi: qansha kóp tildi bolamyz desek te ony sәby sanada bastamau kerek, bastauyshta әr úrpaq tek óz tilinde tәrbiyelenui kerek. Búl ghylymda dәleldengen. Kýndelikti últ janashyrlary aityp jýrgen is. Búlda alda arnauly mselemen keninen talqylau oida bar.
Bar baylyghymyz ústaghannyng qolynda, tistegenning auzynda ketpesin desek qazaq úrpaghyn ghylym-bilimge baulu kerek. Ol ýshin alghashqy baspaldaqty, alghashqy túghyrdy jaqsartu, bastauyshqa basa nazar audaryp, qazaq balalaryna ghylymnyng tilin mengeruine mýmkindik jasauymyz kerek. jalpy alghanda últty damytu ýshin oqu-aghartudy sapalandyru kezek kýttirmeytin sharua!

Ayatjan Ahmetjan

Abai.kz