Saylaudan song qazaq qoghamy parlamenttik-preziydenttik basqaru jýiesine kóshui mýmkin.Áriyne, búl әzirge boljam ghana. Biraq osylay boljam jasauymyzgha jeteleytin jayttar osy kýni bizding kóz aldymyzda birtindep kórinis tauyp jatqan da siyaqty.

Aldymen saylaudan song Ýkimet basshysy men onyng qúramy ózgerui mýmkin be degen saualgha jauap berip kóreyik. Mýmkin. Óitkeni, Kәrim Qajymqanúly «daghdarys kezindegi mendejerlik» missiyasyn ayaqtap boldy. Rasynda ol daghdarys menedjeri bola aldy ma, joq pa, ony naqty aita almaymyz. Ayta almauymyzgha sebep: 2008 jylghy әlemdik qarjy daghdarysyn Qazaqstan ókimeti bastapqyda tәn alghan joq, sodan keyin baryp dýnie júrty qarjy-qarajat qiyndyghyn bastan keship bastaghanyn, qarjy qiyndyghynyng qara dauyly Qazaqstandy da ainalyp ótpeytindigin moyyndap sóiley bastady. Tenge kezekti ret devalivasiyagha úshyrady. Astanada preziydent Nazarbaevtyng ózi bastap halyqqa әlem ekonomikasynyng tenselip túrghynyn jii eske salyp otyrdy. Degendey-aq, túrghyn ýy qúrylysyna aqsha salghan jekelegen túlghalar resmy oryndardyng esigin jii qaghyp, narazylyq aksiyalaryn ótkizip jýrdi. Sóitip daghdarystyng úshqyny bilindi. Osy kezde ghoy, Núrsúltan Nazarbaevtyng qyrdaghy elmen kezdesip, olardyng auzynan: «Sender qalada «daghdarys-daghdarys» deysinder, biz eshqanday daghdarysty kórip otyrghan joqpyz» deytin sózdi estip mәz bolatyny. Elbasy aitqan song әlgi sóz bizde túrmys-ahualymyzdy әigileytin әdepki sózge ainalyp ketti. Qysqasy, 2008-2010 jyldar aralyghynda bir jýrip ótken qarjy daghdarysy asa qatty biline qoyghan joq. Nege deseniz, múnay jәne ózge de qúndy shiyikizat atauylynyng әlem naryghyndaghy baghasy tap býgingidey qúldyray qoymaghan edi. Qazaqstan ózining tabighy resurstarynyng arqasynda jogharyda atalghan daghdarysty, býgingi BAQ-tyng tilimen aitqanda, «dogharysqa» jiberdi. Áytkenmende, resmy biylik pen qoldan jasalghan qoghamdyq pikir әlgi daghdarysty iygergen adam – Mәsimov degendi miymyzgha qúiyp baqty.

Hosh delik... Qazir naghyz daghdarystyng salqyny bayqalady. Búnyng ózi bizge tótennen kelgen tótenshe jayt emes, tóteley jýrip tapqanymyz. Búl daghdarysty biz turasyna kóshsek – súrap aldyq. Kimnen deysiz ghoy? Sanksiyalargha úrynghan, úrdajyq Reseymen birge... Tayau Shyghystaghy sayasy túraqsyzdyqtar men Siriyanyn, Ukrainanyng taghdyryna alandaghan AQSh pen Batystan súrap aldyq. Bir qyzyghy, Kәrim Mәsimov, mine, tap osy daghdarysqa kerek adam edi. Óitkeni búl adam óz betinshe sheshim qabyldaugha dәrmensiz, Ýkimettik dengeyde bastama kóterip, kóldeneng mәselelermen bel sheship kýresuge qabiletsizdigin bir neshe ret dәleldedi. Alayda,  osynyng aldyndaghy «daghdarysty jengen» Premier retinde Kәrekeng kәri qatty daghdarysqa qajet boldy. Nege? Birinshiden, ol esh nәrse ýshin jauap bermeytindigin әu basta anghartty. Ekinishiden, ol eshkimige jauap beruge mindetti de emes-ti. Ýshinishiden, búnday «qúndaqtauly adamdy» bәrine kinәli etuge nemese qaysibir basy ashylmaghan dauly jayttargha jyghyp salugha әbden bolatyn. Qoghamdaghy narazy kýshterding syny men ashu-yzasyna meyilinshe qalghan ol keyingi kezderi ghana qorghanysqa tas bekip kóshken synayly. Qazir Mәsimov kóp sóilemeydi, telearnalardan da kórinbeydi. Tipti, bar-joghy belgisiz. Esesine, Premierding birinshi orynbasary Baqytjan Saghyntaev kózge jii shalynady. Ýkimetting daghdarys kezenindegi is-qimyldary turaly da, ózge de, mysaly, EAEO-gha qatysty әngimeler jóninde de (t.b.) viyse-premier Saghyntaev sóileydi, Saghyntaev pikir bildiredi. Nesi bar, saylaudan son... Premier-ministrding oryntaghyna Baqytjan Ábdirúly jayghasuy mýmkin. Deputattary eski әm jana adamdardan týzilgen parlamentke Baqytjan Saghyntaevtyng kandidaturasyn úsynghan son...aragha biraz uaqyt salyp sol parlamentting tórine Núrsúltan Ábishúlynyng ózi baryp otyruy da ghajap emes! Búl boljam, teginde, shiyrek ghasyrdan beri el biyligining eng biyigin eshkimmen bólispegen Nazarbaevtyng «taqtan ketui» degendi bildirmeydi. Búl boljam Nazarbaevtyng dara biyligi belgili bir dengeyde bóliske týsui yqtimal degendi ghana bildiredi. Esterinizde shyghar, bir-eki jyl bop qaldy, Nazarbaev preziydenttik basqaru institutyn  bóliskisi keletindigin úlyq jiyndarda әredik qozghap qoyyp, qoghamdyq pikirlerding anysyn andyp jýr. Onyng ýstine, senat spiykeri Qasym-Jomart Toqaev ta  elimizde parlamenttik-preziydenttik basqaru jýiesi qalyptasuy mýmkin ekendigin tayauda Resey baryp, ondaghy orys jornalshylaryna aityp keldi. Qaskenning bú tirligi belgili bir shamada Kremlidi Qazaqstanda aldaghy uaqytta boluy kәdik auys-týiisten qúlaghdar etuding jol-joralghysyna sayady. Tipti, Kremliding «pәtuasyn» alyp shyqqan song da solay aitqan shyghar degen oidamyz.  

«Meninshe, Qazaqstanda parlamentting róli arta beredi. Múnday senimdilikke preziydent Núrsúltan Nazarbaevtyng strategiyasy da sebep bolyp otyr. Biz Qazaqstanda sayasy reformalar eseppen, orta taptyng qalyptasuy men azamattyq qoghamnyng damu dengeyine qaray jýrgizilip keledi dep sanaymyz. Biz memleketting evolusiyalyq damuyn jaqtaymyz. Sondyqtan Qazaqstan bolashaqta kýshti parlamentpen birge transparentti jәne esepti ýkimet әreket etetin parlamenttik-preziydenttik basqaru jýiesine kóshetinin joqqa shygharmaymyn. Biraq búl mening jeke boljamym. Aqyrghy sózdi preziydent pen qogham aitady», - dedi qazaq spiykeri «Rossiyskaya gazeta» tilshisine bergen súhbatynda.

Al, osyny aityp otyrghan Qasym-Jomart Kemelúly...iyә, ol da aragha biraz uaqyt salyp, «preziydent Toqaev» atansa, tang qalmaymyz. Búnyng da ózindik sebebi jeterlik. Birinshiden, Toqaev memlekettik qyzmetting joghary lauazymdaryn iygerdi. Premier-ministr de boldy. Kәsiby biligi joghary diplomat. Nazarbaev pen Nazarbaev әuletining eng senimdi adamdarynyng biri. Ana tili - qazaq tilin de qalpyna keltirip alghan. Sóite túra keyingi birer sózderimen soltýstiktegi kórshimizding kónilinen tabylyp, qazaq qoghamynyng synyna úshyrap ýlgerdi. Neshaua. Qazaqtan Qasym-Jomart qashpaydy. Qazaq ta qayda barar deysiz?.. Eng bastysy – Mәskeuden mәmile ýzbegen Nazarbaevtyng múragari de «mәskeushil» boluy kerek. Siz kelisiniz, kelispeniz – qazaq sayasatkerlerining sayasy oiyny da, sayasy oiy da – osy: Reseymen jaqsy bolu kerek. Degende, mine, halyqaralyq jiyndarda Resey sayasatkerlerining kónilin tolqytyp, reseylik sayasatty qoldap sóilegen Toqaev Resey baryp Qazaqstanda parlamenttik-preziydenttik basqaru inistituy qalyptasuy mýmkin ekendigin jariyalap oraldy. Tabighatynda ústamdy, salmaqty, artyq auys sózge saran, artyq qadam jasamaytyn Qasym-Jomart Kemelúlynyng songhy kýnderdegi belsendiligi bizge osyny oilatady.

Memleket parlamenttik-preziydenttik basqaru jýiesine kóshkenimen zang shygharushy organnyng pәrmeni artyp, Nazarbaev biyligi óz kýshin eseley týspese, әlsirey qoymaydy. Qazaq qoghamy shiyrek ghasyrdan asty osy bir adamnyng tandauyna,  osy bir adamnyng qalauyna, osy bir adamnyng oiy men sayasy erik-jigerine ynghaylanyp ómir sýruge ýirenip qaldy. Endi sol adam qanday sheshim qabyldaydy – ony uaqyt kórsetedi. Jogharydaghy boluy yqtimal jayttardy jiyp-tere kelip biz de sózding sonyn Toqaevtyng týiinine salmaqpyz: «...Biraq búl mening jeke boljamym. Aqyrghy sózdi preziydent pen qogham aitady».  

Dәuren Quat

Abai.kz