Batyldardyng baghy artsyn.

 Edil patsha

Týrki qasqyr miyfi men totemining shyghu tórkinin zertteu barysynda maghan osy mif pen Rimdegi Kapitoliy qanshyq qasqyrynyng arasynda qanday da bir baylanys boluy mýmkin be degen saualgha jauap izdeuge tura kelgen. Osylaysha az-mazdap búl baghytta derekter jinala bastaghan.

Derekterdi ózara kiriktiru, yaghin jalqydan tútasty tanu ba­­rysynda aqyndar mәngilik qala dep dәripteytin baghzy da jana saltanatty Rimning negizin bir kezderi prototýrkiler qa­­laghan degen pikirge kelgenimdi ashyq aitqym keledi. Amal qan­sha, búl týrkishildikpen auyrghan sananyng sandyraghy dey­­tin­­derding tabylatyndyghyn da sezemin. Biraq aqiqaty – osy.

Keybir tústarda derek kózi retinde, әdeby shygharma bolsa da, Gomerding «Iliadasyna» da arqa sýiegenimdi jasyra al­­may­myn. Tipti ol ol ma, prototýrkiler taghdyr jazmy­shymen Ap­penin týbegine osy «Iliadada» jyrlanatyn Troya qyr­­­ghynynan keyin qonys audarugha mәjbýr bolghan degen pikirdi de qosa aitqym keledi.

Edil patsha men rimdikter

Tarihy derekterden biz ghúndardyng Rim qalasyna Edil (Atilla) basshylyghymen bizding dәuirimizding 451-jyly jetkendigin, tipti ony tize býktirgenin de jaqsy bilemiz. Biraq búl Batys pen Shyghystyng kóneden baylanysyp kele jatqan ortaq tarihynyng kóginde jarq ete qalghan jasynday qas-qaghym sәt qana edi.

Qúmyq Múrat Ájining «Deshti-Qypshaq dalasynyng ju­­sa­­ny» kitabynda krest-ayqyshtyng tәnirshildikting bas tanba­­sy ekendigi, ony Rimge tәnirshil ghúndar aparghandyghy turaly bayan­­­­dalady.

IYә, rimdikterding ymyralasu men pәtualasu belgisi retinde (shyn mәnisinde jaghympazdyq edi!) Edil qosynynyng aldynan aiqysh-kresti alyp shyqqandyghy ras.

Sebebi – olar Edilding qolynda Mars qylyshynyng bar ekendigin biletin-di. Rimdik jylnamashy Priisk Edilding zor abyroy-ataghyn, alysqa ketken danqyn, patshalar men bay-manaptar arasyndaghy bedelin onyng Mars qylyshyn tauyp alghandyghymen týsindiredi. Anyz boyynsha, әldebir baqtashy óristen tabynyn qaytaryp kele jatyp, bir qasharynyng siraghynan qan sorghalap jýrgendigin bayqaydy. Tamghan qan izin qualap barghan ol jerden jýzi shyghyp jatqan qylyshty kóredi. Qylyshty alyp kelip, Edilge syigha tartqan. Osy qylyshty alghasyn Edilding aiy onynan tuyp jýre beredi. Sebebi – búl iyesine sheksiz kýsh-quat pen biylik syilaytyn soghys tәnirisi Marstyng qylyshy edi. Anyz osylay bayandaydy.

Qalay degenmen de rimdikterding Edilden qatty qoryqqandyghy anyq. Bolmasa óz qalasynyng jelep-jebeushisi bolyp sanalatyn Marstyng qylyshyn ata jauy Edilge teginnen tegin bere salar ma edi. Anyz anyz ghoy, degenmen óz iyesine sheksiz kýsh-quat pen biylik syilaytyn Mars qylyshynyng tasasynda qanday qúpiya jatqandyghyn eshkimning bilgisi kelmegendigi qyzyq.

Meninshe, Mars qylyshy Edilding qynabynda bolghan joq, onyng tuynda beynelengen-di. Yaghni, ghún kósemi bas iyetin totemning simvoldyq keskini bolyp tabylatyn. Al syrt pishini búryshtary men qyrlary teng aiqysh-kresten góri tómengi qyry ózgelerinen úzyndau svastikagha kóbirek úqsaytyn.

Jobalap syzghanda pishini mynanday boluy mýmkin:

QAYQY QYLYSh TANBASY SALYNUY KEREK

Kiyeli tanbanyng maghynalyq oqyluy qasqyr degen úghymdy bildiretin-di. Múrat Áji jazghanday, onyng krest-ayqyshqa úqsas núsqasy boluy da shyndyqtan alys ketpeydi. Óitkeni teologiya talaptary boyynsha ekeui de tәnirlik mәnge ie tanbalar edi.

Rim týbinde Mars qylyshy men aiqysh-krest osylay kezdesti. Kezdesu sebepshisi ghúndar patshasy Edil bolatyn. Rimdikterding bәri bolmasa da ishinara kózi ashyq sauattylary ghún tuyndaghy tanbanyng Mars qylyshy emes, qasqyr totemine tiyesili ekendigin sezgen shyghar, biraq ony ashyq aitu 451-jylghy ghana emes, arghy-bergi Rimdi býkil tarihymen ghúndardyng ayaghyna jyghyp beru bolyp shyghatyn. Tarihtyng búlay baghyt alyp ketuin rimdikterding qalamaghandyghy anyq. Nәtiyjesinde olar qasqyr totemin jazbasha bolsa da Mars qylyshyna tely saldy. Al Mars qylyshy turaly týsinikpen búl kezdegi ghúndar, olar ghana emes-au, jalpy týrkiler әldeqashan qosh aitysqan-dy. Olar Rimning ótken tarihyna talasa almaytyn, óreleri jetpeytin. Al rimdikter múnday óresizdikti sheber paydalana bildi.

Mars qylyshy nege Edil patsha tuyndaghy qayqy qylysh beynesindegi svastika bolugha tiyis deytin saual tastauy mýmkin oqyrmannyn. Tarih atasy sanalatyn Gerodot (b.d.d. 495-425 jj.) skifterding Marstyng beynesi emes, osy tәniriniki bolyp sanalatyn qayqy (bayqaysyz ba, qayqy!) qylyshqa tabynatyndyghy turaly jazady. Olar soghys tәnirisine qúrbandyqqa adam shalghanda onyng qanymen qylyshtyng jýzin juyp otyratyn bolghan. Solin degen jylnamashy da osy derekti naqtylay týsedi. IYә, Gerodot rimdik emes, ol – kóne grek oqymysty. Ol Edil dәuirinen segiz ghasyr búryn, yaghny bizding dәuirimizge deyinshi tórtinshi ghasyrda ómir sýrgen jan. Onyng jazbalarynyng týpnúsqasynda Mars qylyshy emes, Arey, ne Ares qylyshy turaly sóz bolghandyghy da kýmәn tudyrmaydy. Bizge Gomer «Iliadasyna» jol ashatyn da, mine, osy Arey ne Ares, dәlirek aitqanda, Rim Marsynyng kónegrektik prototiypi bolmaq. Degenmen, asyghugha bolmas. Ár derek óz ornymen sóileuge tiyis.

Qayqy qylyshty bertinge deyin týrkining atty әskerleri ústaghandyghyna kýmәn joq. Yaghni, Gerodot әngime qylyp otyrghan saq-skifterding de týrkiler ekendigine shýbәlanugha bolmaydy. Olar tabynghan qayqy qylyshtyng syrtqy beynesi shamamen mynanday bolghandyghy da kýdik tudyrmasa kerek:

QAYQY QYLYSh TANBASY SALYNUY KEREK

Mine, grekter men rimdikter Mars qylyshy dep әspettep, anyzgha ainaldyryp jýrgen týrkining qayqy qylyshy osynday edi. Onyng bir qaraghanda svastika ne aiqysh-krest siyaqty bo­­lyp kórinetindigi de anyq. Qasqyr-qylyshqa qarsy qarsy shyq­qan qayran rimdikter! Olar osy qarsylyghymen óz ta­rihyn da joqqa shyghara jazdaghandyqtaryn sezdi me eken?

Qasqyr – qúday

Kózi qaraqty qanday da bir etnograf ne tarihshy bolsyn, týrki qasqyr miyfine әlemdik ýlgilerden úqsastyq izdegende, Rimdegi Kapitoliy qanshyq qasqyryna bir soqpay ótui mýmkin emes. Rim anyzy boyynsha, qala negizin qalaghan aghayyndy jigitter Romul men Remning әkesi soghys tәnirisi Mars bolyp sanalady. Olardyng Marsty óz qalasynyng jelep-jebeushisi retinde pir tútatyndyghy da sondyqtan. Áfsana boyynsha әldebir boyjetken (әriyne, jar qúshaghyn kórip, kýnәgha batpaghan jan) ghibadathanagha ornalasady. Osynda ol soghys qúdayy Marstyng naqsýierine ainalyp, odan egiz úl tabady. Biraq beyshara qyzdyng soghys tәnirisimen tósek rahatyn bóliskendigine kim sene qoysyn (Múndaghy jeli Shynghys han atategi men joryqtarynan syr shertetin «Mongholdyng qúpiya shejiresinde» de úshyrasady). Balalar kýnәdan tuylghan jandar retinde dalagha tastalynady. Mine, osy jerde olardy qanshyq qasqyr tauyp alyp, asyrap baghady. Aman-esen erjetken balalar keyinnen jaularynan kek alyp, Tibr jaghalauynda әigili Rim qalasynyng negizin qalaydy.

IYә, týrkilik qasqyr miyfi men rim anyzynyng úqsastyghynda dau joq. Biraq nege taghy da qanshyq qasqyr? Nege ózge ang emes, mysaly maral ne ang? Olay boluy da әbden mýmkin edi ghoy.

Kóne Rimdegi Mars senimimen (kuliti) tanys jan búl saual­gha tez-aq jauap tapqan bolar edi. Ejelgi Gre­siya­daghyday Rimde de mýsin óneri jaqsy damyghany belgili. Olar ózderi tabynghan qúdaylardyng bәrine qalanyng kórnekti jer­lerine, ghibadathanalar men qúthanalargha qola ne mәr­mәr­den mýsinder ornatatyn. Al Marsqa kelgende, qala je­beushisi emes pe, iltipattary men myrzalyqtary, tipti, erek­she bolatyn. Olar Mars otyrghan tastúghyrdyng tóniregine bir ýiir qasqyrdyng mýsinderin taghy da ornatatyn-dy. Sha­masy, baghzy Rimde soghys tәnirisi osy bir qorqau jyrt­qyshpen astastyryla úghynylghan bolsa kerek. IYә, Romul men Rem turaly әfsanany tudyrushy Rim aqyn-abyzdary (nege ekeni belgisiz, olardy jergilikti halyqtyng sal dep ata­ghan­dyghy qyzyq. Bizding sal-seriler solardyng zandy jal­ghasy bolmady ma eken) óz zamandastarynyng osy qúday turaly senim-týsinikterine qayshy kelgen joq. Olar anyzdy bel­gili bir dayyn shenberding ishinde ghana jasap shyghardy. Óitkeni, yryq bermes asau qiyaldan tuyndady degenmen miy­fo­logiya da belgili bir logikalyq qisyndargha sýienetin. Anyz­dyng týpnúsqasynda qasqyr totemi jatty.

Biraq qasqyr totemimen Mars qylyshyn, meyli ol qas­­­­­­qyr-qúday qylyshy bolsyn, tikeley baylanystyrugha búl de­rek te azdyq etedi. Endi qasqyr totemining baghzy grek­terge, odan kóne rimdikterge qalay jetkendigin, ony jetkizgen ha­lyqtyng kim ekendigin zerdeleu kerek. Áriyne, olar pro­to­týrkiler edi.

«Iliada» men «Eneida»

Gomer «Iliadasy» on jylgha sozylghan Troya qyrghy­ny­nyng songhy eki aiynda bolghan oqighalardy ghana jyrlaydy.

Eki armiyanyng múnshalyqty úzaq uaqyt taban tirese soghysuyn odan búrynghy da, odan keyingi de tarih bilgen emes. Troyanyng tarihta bolghan qala ekendigin nemisting әuesqoy arheology Genrih Shliman 1863-jyly qazba júmystarynyng nәtiyjesinde dәleldep berdi. Onyng orny qazirgi Týrkiya territoriyasynda, Jerorta tenizinen bes shaqyrymday qashyqtyqtaghy tóbede jatyr. Yaghni, Troya qyrghynynyng da tarihta bolghan oqigha ekendigine dau joq. Ghalymdar әli kýnge on eki qabat qala-qorymnyng qay qabaty «Iliadadaghy» Troyagha tiyesili ekendigin anyqtay almay dal. Biraq býgingi tarih soghystyng shyghuyna aqyndar shabytynan tuyndaghan altyn almanyng eshqanday da kinәli emestigin naqty aita alady. Aheylikter men troyalyqtar arasynda qandy qyrghynnyng tútanuyna Illionnyng (Troyanyng taghy bir atauy. «Iliada» atauy osydan shyqqan) ýlken sauda ortalyghy retinde tiyimdi jaghrapiyalyq nýktege ornalasuy sebep bolghan-dy. Ýsh qúrlyq – Aziya, Europa, Afrikanyng teniz jәne dalalyq keruen joldary osy jerde týiisetin. Qysqasy, aheylikter Troyagha altyn almanyng kesirinen qashyp ketken arudy emes, shyn maghynasyndaghy altyn almanyng — baylyqtyng ózin izdep attanghan bolatyn. Qalghany aqyndardyng sharuasy edi. Olar Platonnyng (b.d.d. 428-348 jj.) aqyndargha qoyatyn talabyn tolyq aqtap shyqty. «Aqyn, ol eger shynymen aqyn bolsa, bәdik aqyl aityp uaqyt almay, mifter tudyrugha tiyis». Obaly kәne, kóne grek aqyndary tilderin bezep-aq baqty. Olardy týsinuge de bolady. Óitkeni grek qala-memleketteri ózara birikkende ghana quatty sayasy jәne әskery kýshke ainala alatyndyghyn bayqatqan. Óz halqynyng patriottary retinde grek aqyndarynyng múnday oqighadan tys qaluy, ony jyrlamauy mýmkin emes-ti. Biraq aqyndar soghystyng shynayy sebepterin mifologiyalyq renktermen kómkerip, әldebir túspal maghynalarmen sheber astastyryp jiberdi. Eger Troya qyrghynynyng tarihy hronologiya boyynsha bizding dәuirimizge deyingi 1200-shi jyldary bolghan oqigha ekendigin eskersek, uaqyttyng aqyndardyng paydasyna júmys istegendigi anyq. Gomerding ózi osy oqighadan kemi tórt ghasyrday keyin ómir sýrgen jan edi. Úly jәdiger ekendigine qaramay «Iliadanyn» tútas tuyndynyng bir tarauy ghana siyaqty bolyp seziletindigi de sondyqtan. Troya qyrghyny, jalpy alghanda, auyzdan auyzgha, úrpaqtan úrpaqqa kóship otyz ghasyrday uaqyt boyy jyrlanyp keldi. Biraq bizdi qyzyqtyratyny «Iliadanyn» kórkemdik qúndylyqtary nemese gekzometrlik óleng ólshemderi emes, ondaghy prototýrkiler tarihyna qatysty-au degen derekter ghana.

Nege ekeni belgisiz, basqa qúdaylarday emes, baghzy grek aqyndary soghys tәnirisi Areyge shýiligip-aq baghady. Qol­­da­rynan kelse, ony әjualap qalugha qúmar. Ojar minezdi qú­day jigittin, tipti, keybir tústarda ajaldy pendeden tayaq jep múrny qanap qalatyn kezderi de bar. Múny әdebiyet­­shi­lerding Areyding troyalyqtar jaghynda soghysatyndyghymen úghyn­dyrghysy keletindigin jaqsy týsinemin. Qarsylasynyng ózinen bir saty bolsa da joghary túrghandyghyn kim jaqsy kóre qoysyn. Osylay dep tújyrymday salugha da bolar edi-au, biraq mәselening astary odan terenirekte jatqan sekildi. Ke­zekti oy ýstinde maghan soghys tәnirisi Areyding prototiypi Troya jaghynda odaqtas bolyp soghysqan әldebir belgisiz ha­­lyq­tyng totemi emes pe eken degen pikir kelgen. Jebirey ti­lindegi «aris» sózi «qasqyrlar ýiiri» dep audarylatyndyghyn bil­genimde, búl pikirimning dúrystyghyna kózim taghy da jete týs­kendey boldy. Iudeyany bir kezderi grekterding basyp al­ghany tarihtan jaqsy belgili. Eki halyqtyng arasyndaghy mә­deny qarym-qatynastyng da joghary dengeyde bolghandyghyna kýmәn joq. Múndayda irili-úsaqty alys-beris bola beretin. Yaghni, grekterding soghys tәnirisi esimining jebireylik núsqasyn qabyldaghan boluy da әbden mýmkin. Kim biledi, bәlkim, qazaqtaghy Bekarys, Janarys, Aqarys sekildi kisi esimderining qúramyndaghy arys sózi de qasqyr ne bóri degen maghynany bildiretin bolar. Arys sózining er kisige ghana qoldanatyndyghyn eskersek, búl boljam negizsiz de emes siyaqty. Qasqyrgha baylanysty arlan atauynda birinshi buynnyng ar bolyp keletindigi de osynday oigha bastaydy. Yaghni, Troya týbindegi qyrghyngha qatysty taypalardyng birining tuynda qasqyr súlbasy beynelengen dep batyl aitugha bolady. Jәne olardyng bayyrghy týrkiler ekendigine de kýdik tumasa kerek.

Aldynghy jәne tayau Aziya, berisi kishi Aziya kóne tarihynda kórnekti iz qaldyrghan belgisiz halyqtardyng sanatynda qar úlysy da atalady. Osy úlystyng Troya týbindegi shayqasqa qatysqandyghynda kýmәn joq. Gomer «Iliadasynda», segizinshi jyrda mynanday joldar bar:

«Teniz jaqqa qar jasaqtary,

qisyq sadaqty peondar,

Jәne de tәniri tektes leleg, kavkon,

pelasg qosyndary bettep keledi».

Osynda atalghan úlystardyng bәri – Troyanyng odaqtastary. Yaghni, qarlar da Troya jaghynda soghysqan. Al olardyng Altaydan shyqqan halyq ekendigi turaly ekinshi ghasyr tarihshysy Ptolomey jazbalarynda naqty derek bar. Strabon da qarlar migrasiyasy turaly әngime qylghanda osy pikirdi rastaydy. Yaghni, Altaydyng qashannan baba týrki besigi bolghandyghyn eske alsaq, qarlar týrki tektes halyq bolghan. (Esh nәrse izsiz joghalmaq emes. Meninshe, «Iliadanyn» kóne týrkilik núsqasy bolghan boluy da әbden mýmkin). Qarlardyng Troya qyrghynynan bertinirekte, yaghny bizding dәuirimizge deyingi besinshi ghasyrgha deyin Jerorta tenizi men onyng jaghalaularyna ýstemdik etip kelgendigi kóne dәuir tarihynan jaqsy belgili. Olardy Krit pen Kipr araldarynan birikken grek flotiliyasy ghana yghystyryp shyghara aldy. Baghzy bir kezderi Kiprding Alash dep atalghandyghy da múnda týrkilerding bolghandyghynan habar beretindey. IYә, bizding babalarymyz tenizde jýzudi jaqsy bilgen. Olar myqty jauynger de edi. Jalpy qarlar erjýrektilimen aty shyqqan halyq-ty. Prototýrkilerding (bәlkim, skifter) keremet tenizshi bolghandyghyna kónegrektterding «zәkirdi» (yakori) skif Anaqarys oilap tauyp edi» deui de tamasha aighaq.

Ókinishtisi sol, bizding qolymyzda qarlardyng tuynda qasqyrdyng súlbasy beynelengeni turaly naqty derek joq. Biraq ony izdeuding qajeti de shamaly siyaqty. Óitkeni Troya qyrghynyna bir emes, birneshe prototýrki taypalary qatysqan deuge negiz bar. Solardyng biri Troya patshasy Priamnyng tuysy, ataqty «Eneyda» poemasynyng («Eneyda» — rim aqyny Vergiliyding poemasy.Onda Eneyding Troyany qorghauda kórsetken erlik isteri, Troya qúlaghannan keyingi qayghy men qasiretke toly ómiri sóz bolady) keyipkeri Eneyding sonyna ergen úlys sekildi. Týrkilik qasqyr miyfi men totemining kóne týrkilik núsqasyn Appenin týbegine aparghan da, sol tónirektegi taypalarmen birigip (etruskiler) Rimning negizin qalaghanda, Rim tarihyna qanshyq qasqyr beynesin telip bergen de osy bir taypanyng jasampazdyqqa toly erlik sapary bolsa kerek. Áytpese grekterde әjua bolyp jýrgen soghys tәnirisining rimdikter úghymynda Yupiyterden keyingi (ypiyter – Rimning qúdaylar panteonyndaghy bas qúday) ekinshi oryngha shygha kelgendigin qalay týsindiruge bolady? Áriyne, bir ghana sebeppen. Ol Rimning negizin qalaghan halyqtardyng birining syiynatyn kiye-qúdireti bolghanda ghana. Jәne osylay bolghandyghy da aqiqat. Búghan qosymsha mynanday boljamdy da úsynugha bolady. «Iliadadaghy» Eneyding troyalyq emes, Troya patshasynyng basqa jaqtan kelgen odaqtas tuysqan ekendigin eskersek, osy bir qaharmannyng ata-tegin sol kezderi Qara tenizding ontýstigin mekendegen skifterden (Gerodot deregindegi) taratugha әbden bolatyn sekildi. Eneyding kóshpeli bolmasa da malshylar qauymynan ekendigin osy qaharmannyng Ahiylespen jekpe-jekke shygharda óz ata-tegin tanystyryp sóileytin sózi de aighaqtay týsetindey. Ol «babam Erihtonnyng (Bәlkim Erikton shyghar) ýsh myn, iyә, anau-mynau emes, ýsh myng jylqysy bolghan jәne jer betindegi ajaldy pendeler ishindegi eng bay kisi edi» dep maqtanady. Ajalmen betpe-bet kelip túrghanda tek kópsheli ghana osylay jelpinui mýmkin-di. Onyng ýstine Troyany qorghaugha skif taypalary qatysyp edi degen boljam da shyndyqqa tolyq janasady. Jalpy, Troya týbinde kimder ólimge basyn tikpedi. Balkannan da, Afrikadan da, arysy Skandinaviyadan da belgisiz halyq­­tar­dyng osy jerge óz qosyndaryn attandyrghany anyq-ty. Asyly, Gomer dastany men Gerodot deregin ózara bay­la­nystyratyn týiin de osy bolsa kerek. Osy jerde kóne Gre­kiyanyng eki úly perzentine ókpe-naz aita ketken de oryn­dy. Gomer qasqyr totemin Areymen baylanystyryp jiberse, Gerodot osy totemning tanbasyn Mars qylyshymen shatas­ty­ryp aldy.

Maghan qasqyr miyfi men totemining shyghu tórkini turaly búdan búryn da jazugha tura kelgen (Tәniri, Qúday ie jәne qasqyr turaly, «Qazaq әdebiyeti», 1997 j, № 48). Onda anyzdyng negizinde Kýn jýiesinde bolghan gharyshtyq apat jatyr degen boljam aitqan bolatynmyn. Jebirey qúday iyesining (IYegova) Sinay tauynda Músa payghambargha negizgi on qaghidany týsiretin mezgilin de osy apatpen baylanys­­tyr­ghan­myn-dy. IYә, osy apat jer betindegi barlyq halyqtyng dýniyetanymy men mifologiyasynda óshpes iz qaldyrdy. Osynday iz kóne grek mifologiyasynda da boluy mýmkin. Óitkeni Gomer soghys qúdayy Areydi «Iliadagha» keyipker qylyp engizgende, osy apat turaly anyzdy negizge alghan ispetti. Areyding Mars planetasynyng grekshe atauy ekenin eskersek, «Iliadadan» Troya qyrghynymen bir mezgilde jýrip otyratyn plenatalar aralyq qaqtyghys turaly jelini de angharugha bolady.

Áriyne, búl jeli dastangha onyng kórkemdik dengeyin arttyra týsu ýshin kóp keyin engizildi. Dastangha osy jelini engizerde Gomerding gharysh apaty turaly týrkiler arasynda aitylyp jýrgen anyz әngimeni estigen boluy da әbden mýmkin. Týrki anyzynyng bas keyipkeri jebirey qúdayy IYegova da, grekting soghys tәnirisi Arey de emes, kәdimgi qasqyr edi. Yaghny súnghyla Gomerding soghys qúdayy Areyding prototýrkilik qasqyr totemining dәl ózi ekendigin angharmauy mýmkin emes-ti. Sol sebepti de Troya týbindegi qyrghynda soghys tәnirisi tuyna qasqyr súlbasy bederlengenderding jaghyna shyghyp ketti. Oghan aqyn qiyaly kinәli edi. Óz kezeginde prototýrkiler de ózderining qasqyr totemimen tamyrlas grektik Tәniriden habardar bolghan deuge bolady. Áytpese, Rimning negizin qalaghan prototýrkiler óz totemin Mars­­pen astastyryp jibermes edi ghoy.

IYә, Romul men Rem turaly anyz da, Marstyng skulip­­tura­lyq panteondarda qasqyr ýiirining ortasynda bey­ne­­lenetindigi de halyq jadynyng jasampazdyghynyng jarqyn mysaly bolatyn.

Sóz orayy kelgende aita keteyik, meni Eney baspanalaghan Karfagen qalasy Qarlar qalasy bolar-au degen oy týrtpektegeli de biraz boldy. Mysaly, Qarkent boluy da mýmkin ghoy. «Kent» sózi parsy tilinde qala, shahar degen maghynany bildiredi. Biraq kóne latyn tilinde adam, adamdar, halyq degen maghynany bildiretindigin de úmytpaghan jón. «Iliadadaghy» Troya tónireginde Qarqara atty shynnyng kezdesetindigi de qyzyq. Dastanda:

«Kronúly (Zevs) Idagha, an-qústyn

nuly-suly anasyna,

Toghayy men qúrbandyqhanasy

ornalasqan Qarqaragha kelip, jýirik

sәigýlikterining tizginin tartty»,

— degen joldar bar.

Rim pir túta jazdaghan adam

Edil patsha zamanyndaghy bilimdi rimdikter Rim tarihynyng bastauynda prototýrkiler túrghandyghyn sezingen siyaqty.

Olar Edilge Marstyng qylyshyn ghana syilap qoyghan joq, ony Marstyng úly qylyp ta jibere jazdady. Búl qasiyetti qala tarihynda Romul men Remmen bir qatarda túru degen sóz edi. Hristian dini kedergi jasamaghanda, kim biledi, bizding Rimning úly perzentterining biri Edil turaly anyzgha kuә boluymyz da әbden mýmkin edi-au. Amal qansha. Keyinirek, Edilding basynan baq tayghannan keyin hristian dini, dәlirek aitqanda, shirkeu ghún kósemin úlyqtaytyn anyz әngimelerding bәrine teris maghyna, solaqay sipat berip jiberdi. Nәtiyjesinde, Edil Mars pen hanshanyng nekesinen emes, it (negizgi qasqyr boluy tiyis) pen hanshanyng kónildestiginen dý­niyege kelgen adam beyneli, it qúlaqty qúbyjyq bolyp shyq­ty. Degenmen anyzdyng týpnúsqasynda Romul men Rem­ning dýniyege kelui turaly rimdik әfsana jelisi jatqan­­dy­ghyn syrt kózden jasyru mýmkin emes-ti.

IYә, Oljas Sýleymenov jazghanday Europagha Edilding itten tughandyghy turaly anyzdy ghúndar әkelgen joq, onyng kóne rimdik, bәlkim, etruskilik bolyp sanalatyn jergilikti kónekóz núsqasy da bar edi. Ony baghzy bir kezderi Rimning negizin qalaghan prototýrkilerding múra qylyp qaldyrghandyghy da anyq. Biraq, amal qansha, búl kezderi Marstyng ornyn Isus Hristos basyp ýlgergen bolatyn. Uaqyt Hristos tughannan keyingi 450-jyldardy kórsetip túrdy. Shanyraghy shayqala bastaghan Rim bolsa hristian senimining ortalyghy bolyp qalugha tyrysyp jatty. Sebebi, alyp imperiyanyng әldebir otar elinde payda bolghan adamzatty qútqarushy jayly ilim Rim kogortalaryn soghyssyz tize býktirgen-di.

Al Hristospen jaghalasugha Edilding dayyndyghy da, yntasy da joq edi. Óitkeni kóshpeli týrkilerdegi sekildi onda da payghambarlyq jayly týsinikting bolmaghandyghy anyq. Kim biledi, Isa jayly әngimeni estigen qayran Edil qarqyldap kýlgen de bolar-au. «Ong betinnen úrsa, sol betindi tos» degen qaghidany jýregi bar qanday jan qabylday qoysyn.

Mine, osylaysha týbi bir Marsqa tabynushylyq pen qasqyr totemining arasynda ótkel bermes asu bolyp hristian senimi jatty. Al Edil bastaghan ghúndar baghzy bir zamanda Rim tarihynda iz qaldyrghan prototýrkilerding janghyryghy siyaqtanyp ómir men tarih sahnasynan zyr etip óte shyqty. Olar Rimning negizin bir kezderi ózderi tektes halyqtyng qalaghandyghyn bilgen de, ony bilsek dep bas auyrtqan da joq.

Sóz sony

«Rimdikter aldymen latyn tilining shyghu tórkinin zertteuge kiriskende, olardyng әlemdi jaulap alugha eshqanday da uaqy­ty qalmaghan bolar edi». Nemis aqyny Genrih Geyne osylay jazady. Bir ghasyrdan asa uaqyttan keyin qazaq aqy­ny Oljas Sýleymenov te osy ynghaylas pikirdi qayta­lay­­dy. Aqyn «Sóz tórkini» enbegining «Bastapqy grammatika» atty tarauynda bayyrghy Aldynghy Aziya men Jerorta tenizi jaghalaularyndaghy elderde, yaghny býgingi Rim ornalasqan Appenin týbeginde de týrkiler men slavyandardyng yqpaly zor bolghandyghyn aitady. Al múnday yqpaldyng tarihta, jergilikti halyqtardyng sózdik qorynda, anyzdar men әfsanalarynda iz qaldyrmauy mýmkin emes-ti.

Aqyn, sonday-aq, týbekte alghash ret 12 qala-memleketten túratyn quatty birlestikting (b.d.d. ÝII gh.) negizin qalaghan taypalardyng qúramynda prototýrkilik taypalardyng da bolghandyghyn joqqa shygharmaydy. Tipti, olardyng birining tuynda qasqyr beynesi bolghan degen pikirdi de algha tartady. IYә, aqyn agha aitqanday, Rimning bir kezdegi eltanbasy «qanshyq qasqyr men egiz úl» degen maghynany bildiretin mynanday tanbalardan túrghan boluy ghajap emes:

RIM ELTANBASY SALYNUY KEREK

Ol ol ma, aqyn agha keybir baghzy etrus jazbalaryn tikeley týrki tilining kómegine sýienip oqudy úsynady. IYә, Appenin týbeginde bir kezderi prototýrkiler dәuirlep túrghan. Oghan mәngilik Rimning irgesine qalanghan tastar kuә. Bizding endigi mindet sol tastardy sóiletu bolsa kerek.

1998 jyl,

Ámirhan Balqybek

«Qasqyr qúday bolghan kez» kitabynan

Abai.kz