باتىلداردىڭ باعى ارتسىن.

 ەدiل پاتشا

تۇركi قاسقىر ميفi مەن توتەمiنiڭ شىعۋ توركiنiن زەرتتەۋ بارىسىندا ماعان وسى ميف پەن ريمدەگi كاپيتولي قانشىق قاسقىرىنىڭ اراسىندا قانداي دا بiر بايلانىس بولۋى مۇمكiن بە دەگەن ساۋالعا جاۋاپ iزدەۋگە تۋرا كەلگەن. وسىلايشا از-مازداپ بۇل باعىتتا دەرەكتەر جينالا باستاعان.

دەرەكتەردi ءوزارا كiرiكتiرۋ، ياعين جالقىدان تۇتاستى تانۋ با­­رىسىندا اقىندار ماڭگiلiك قالا دەپ دارiپتەيتiن باعزى دا جاڭا سالتاناتتى ريمنiڭ نەگiزiن بiر كەزدەرi پروتوتۇركiلەر قا­­لاعان دەگەن پiكiرگە كەلگەنiمدi اشىق ايتقىم كەلەدi. امال قان­شا، بۇل تۇركiشiلدiكپەن اۋىرعان سانانىڭ ساندىراعى دەي­­تiن­­دەردiڭ تابىلاتىندىعىن دا سەزەمiن. بiراق اقيقاتى – وسى.

كەيبiر تۇستاردا دەرەك كوزi رەتiندە، ادەبي شىعارما بولسا دا، گومەردiڭ «يلياداسىنا» دا ارقا سۇيەگەنiمدi جاسىرا ال­­ماي­مىن. تiپتi ول ول ما، پروتوتۇركiلەر تاعدىر جازمى­شىمەن اپ­پەنين تۇبەگiنە وسى «يليادادا» جىرلاناتىن ترويا قىر­­­عىنىنان كەيiن قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولعان دەگەن پiكiردi دە قوسا ايتقىم كەلەدi.

ەدiل پاتشا مەن ريمدiكتەر

تاريحي دەرەكتەردەن بiز عۇنداردىڭ ريم قالاسىنا ەدiل (اتيللا) باسشىلىعىمەن بiزدiڭ ءداۋiرiمiزدiڭ 451-جىلى جەتكەندiگiن، تiپتi ونى تiزە بۇكتiرگەنiن دە جاقسى بiلەمiز. بiراق بۇل باتىس پەن شىعىستىڭ كونەدەن بايلانىسىپ كەلە جاتقان ورتاق تاريحىنىڭ كوگiندە جارق ەتە قالعان جاسىنداي قاس-قاعىم ءسات قانا ەدi.

قۇمىق مۇرات ءاجiنiڭ «دەشتi-قىپشاق دالاسىنىڭ جۋ­­سا­­نى» كiتابىندا كرەست-ايقىشتىڭ تاڭiرشiلدiكتiڭ باس تاڭبا­­سى ەكەندiگi, ونى ريمگە ءتاڭiرشiل عۇندار اپارعاندىعى تۋرالى بايان­­­­دالادى.

ءيا، ريمدiكتەردiڭ ىمىرالاسۋ مەن ءپاتۋالاسۋ بەلگiسi رەتiندە (شىن مانiسiندە جاعىمپازدىق ەدi!) ەدiل قوسىنىنىڭ الدىنان ايقىش-كرەستi الىپ شىققاندىعى راس.

سەبەبi – ولار ەدiلدiڭ قولىندا مارس قىلىشىنىڭ بار ەكەندiگiن بiلەتiن-دi. ريمدiك جىلناماشى پريسك ەدiلدiڭ زور ابىروي-اتاعىن، الىسقا كەتكەن داڭقىن، پاتشالار مەن باي-ماناپتار اراسىنداعى بەدەلiن ونىڭ مارس قىلىشىن تاۋىپ العاندىعىمەن تۇسiندiرەدi. اڭىز بويىنشا، الدەبiر باقتاشى ورiستەن تابىنىن قايتارىپ كەلە جاتىپ، بiر قاشارىنىڭ سيراعىنان قان سورعالاپ جۇرگەندiگiن بايقايدى. تامعان قان iزiن قۋالاپ بارعان ول جەردەن ءجۇزi شىعىپ جاتقان قىلىشتى كورەدi. قىلىشتى الىپ كەلiپ، ەدiلگە سىيعا تارتقان. وسى قىلىشتى العاسىن ەدiلدiڭ ايى وڭىنان تۋىپ جۇرە بەرەدi. سەبەبi – بۇل يەسiنە شەكسiز كۇش-قۋات پەن بيلiك سىيلايتىن سوعىس ءتاڭiرiسi مارستىڭ قىلىشى ەدi. اڭىز وسىلاي باياندايدى.

قالاي دەگەنمەن دە ريمدiكتەردiڭ ەدiلدەن قاتتى قورىققاندىعى انىق. بولماسا ءوز قالاسىنىڭ جەلەپ-جەبەۋشiسi بولىپ سانالاتىن مارستىڭ قىلىشىن اتا جاۋى ەدiلگە تەگiننەن تەگiن بەرە سالار ما ەدi. اڭىز اڭىز عوي، دەگەنمەن ءوز يەسiنە شەكسiز كۇش-قۋات پەن بيلiك سىيلايتىن مارس قىلىشىنىڭ تاساسىندا قانداي قۇپيا جاتقاندىعىن ەشكiمنiڭ بiلگiسi كەلمەگەندiگi قىزىق.

مەنiڭشە، مارس قىلىشى ەدiلدiڭ قىنابىندا بولعان جوق، ونىڭ تۋىندا بەينەلەنگەن-دi. ياعني، عۇن كوسەمi باس يەتiن توتەمنiڭ سيمۆولدىق كەسكiنi بولىپ تابىلاتىن. ال سىرت پiشiنi بۇرىشتارى مەن قىرلارى تەڭ ايقىش-كرەستەن گورi تومەنگi قىرى وزگەلەرiنەن ۇزىنداۋ سۆاستيكاعا كوبiرەك ۇقسايتىن.

جوبالاپ سىزعاندا پiشiنi مىنانداي بولۋى مۇمكiن:

قايقى قىلىش تاڭباسى سالىنۋى كەرەك

كيەلi تاڭبانىڭ ماعىنالىق وقىلۋى قاسقىر دەگەن ۇعىمدى بiلدiرەتiن-دi. مۇرات ءاجi جازعانداي، ونىڭ كرەست-ايقىشقا ۇقساس نۇسقاسى بولۋى دا شىندىقتان الىس كەتپەيدi. ويتكەنi تەولوگيا تالاپتارى بويىنشا ەكەۋi دە تاڭiرلiك مانگە يە تاڭبالار ەدi.

ريم تۇبiندە مارس قىلىشى مەن ايقىش-كرەست وسىلاي كەزدەستi. كەزدەسۋ سەبەپشiسi عۇندار پاتشاسى ەدiل بولاتىن. ريمدiكتەردiڭ ءبارi بولماسا دا iشiنارا كوزi اشىق ساۋاتتىلارى عۇن تۋىنداعى تاڭبانىڭ مارس قىلىشى ەمەس، قاسقىر توتەمiنە تيەسiلi ەكەندiگiن سەزگەن شىعار، بiراق ونى اشىق ايتۋ 451-جىلعى عانا ەمەس، ارعى-بەرگi ريمدi بۇكiل تاريحىمەن عۇنداردىڭ اياعىنا جىعىپ بەرۋ بولىپ شىعاتىن. تاريحتىڭ بۇلاي باعىت الىپ كەتۋiن ريمدiكتەردiڭ قالاماعاندىعى انىق. ناتيجەسiندە ولار قاسقىر توتەمiن جازباشا بولسا دا مارس قىلىشىنا تەلي سالدى. ال مارس قىلىشى تۋرالى تۇسiنiكپەن بۇل كەزدەگi عۇندار، ولار عانا ەمەس-اۋ، جالپى تۇركiلەر الدەقاشان قوش ايتىسقان-دى. ولار ريمنiڭ وتكەن تاريحىنا تالاسا المايتىن، ورەلەرi جەتپەيتiن. ال ريمدiكتەر مۇنداي ورەسiزدiكتi شەبەر پايدالانا بiلدi.

مارس قىلىشى نەگە ەدiل پاتشا تۋىنداعى قايقى قىلىش بەينەسiندەگi سۆاستيكا بولۋعا تيiس دەيتiن ساۋال تاستاۋى مۇمكiن وقىرماننىڭ. تاريح اتاسى سانالاتىن گەرودوت (ب.د.د. 495-425 جج.) سكيفتەردiڭ مارستىڭ بەينەسi ەمەس، وسى تاڭiرiنiكi بولىپ سانالاتىن قايقى (بايقايسىز با، قايقى!) قىلىشقا تابىناتىندىعى تۋرالى جازادى. ولار سوعىس تاڭiرiسiنە قۇرباندىققا ادام شالعاندا ونىڭ قانىمەن قىلىشتىڭ ءجۇزiن جۋىپ وتىراتىن بولعان. سولين دەگەن جىلناماشى دا وسى دەرەكتi ناقتىلاي تۇسەدi. ءيا، گەرودوت ريمدiك ەمەس، ول – كونە گرەك وقىمىستى. ول ەدiل داۋiرiنەن سەگiز عاسىر بۇرىن، ياعني بiزدiڭ داۋiرiمiزگە دەيiنشi ءتورتiنشi عاسىردا ءومiر سۇرگەن جان. ونىڭ جازبالارىنىڭ تۇپنۇسقاسىندا مارس قىلىشى ەمەس، ارەي، نە ارەس قىلىشى تۋرالى ءسوز بولعاندىعى دا كۇمان تۋدىرمايدى. بiزگە گومەر «يلياداسىنا» جول اشاتىن دا، مiنە، وسى ارەي نە ارەس، دالiرەك ايتقاندا، ريم مارسىنىڭ كونەگرەكتiك پروتوتيپi بولماق. دەگەنمەن، اسىعۋعا بولماس. ءار دەرەك ءوز ورنىمەن سويلەۋگە تيiس.

قايقى قىلىشتى بەرتiنگە دەيiن تۇركiنiڭ اتتى اسكەرلەرi ۇستاعاندىعىنا كۇمان جوق. ياعني، گەرودوت اڭگiمە قىلىپ وتىرعان ساق-سكيفتەردiڭ دە تۇركiلەر ەكەندiگiنە شۇبالانۋعا بولمايدى. ولار تابىنعان قايقى قىلىشتىڭ سىرتقى بەينەسi شامامەن مىنانداي بولعاندىعى دا كۇدiك تۋدىرماسا كەرەك:

قايقى قىلىش تاڭباسى سالىنۋى كەرەك

مiنە، گرەكتەر مەن ريمدiكتەر مارس قىلىشى دەپ اسپەتتەپ، اڭىزعا اينالدىرىپ جۇرگەن تۇركiنiڭ قايقى قىلىشى وسىنداي ەدi. ونىڭ بiر قاراعاندا سۆاستيكا نە ايقىش-كرەست سياقتى بو­­لىپ كورiنەتiندiگi دە انىق. قاسقىر-قىلىشقا قارسى قارسى شىق­قان قايران ريمدiكتەر! ولار وسى قارسىلىعىمەن ءوز تا­ريحىن دا جوققا شىعارا جازداعاندىقتارىن سەزدi مە ەكەن؟

قاسقىر – قۇداي

كوزi قاراقتى قانداي دا بiر ەتنوگراف نە تاريحشى بولسىن، تۇركi قاسقىر ميفiنە الەمدiك ۇلگiلەردەن ۇقساستىق iزدەگەندە، ريمدەگi كاپيتولي قانشىق قاسقىرىنا بiر سوقپاي ءوتۋi مۇمكiن ەمەس. ريم اڭىزى بويىنشا، قالا نەگiزiن قالاعان اعايىندى جiگiتتەر رومۋل مەن رەمنiڭ اكەسi سوعىس ءتاڭiرiسi مارس بولىپ سانالادى. ولاردىڭ مارستى ءوز قالاسىنىڭ جەلەپ-جەبەۋشiسi رەتiندە پiر تۇتاتىندىعى دا سوندىقتان. ءافسانا بويىنشا الدەبiر بويجەتكەن (ارينە، جار قۇشاعىن كورiپ، كۇناعا باتپاعان جان) عيباداتحاناعا ورنالاسادى. وسىندا ول سوعىس قۇدايى مارستىڭ ناقسۇيەرiنە اينالىپ، ودان ەگiز ۇل تابادى. بiراق بەيشارا قىزدىڭ سوعىس تاڭiرiسiمەن توسەك راحاتىن بولiسكەندiگiنە كiم سەنە قويسىن (مۇنداعى جەلi شىڭعىس حان اتاتەگi مەن جورىقتارىنان سىر شەرتەتiن «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجiرەسiندە» دە ۇشىراسادى). بالالار كۇنادان تۋىلعان جاندار رەتiندە دالاعا تاستالىنادى. مiنە، وسى جەردە ولاردى قانشىق قاسقىر تاۋىپ الىپ، اسىراپ باعادى. امان-ەسەن ەرجەتكەن بالالار كەيiننەن جاۋلارىنان كەك الىپ، تيبر جاعالاۋىندا ايگiلi ريم قالاسىنىڭ نەگiزiن قالايدى.

ءيا، تۇركiلiك قاسقىر ميفi مەن ريم اڭىزىنىڭ ۇقساستىعىندا داۋ جوق. بiراق نەگە تاعى دا قانشىق قاسقىر؟ نەگە وزگە اڭ ەمەس، مىسالى مارال نە ايۋ؟ ولاي بولۋى دا ابدەن مۇمكiن ەدi عوي.

كونە ريمدەگi مارس سەنiمiمەن (كۋلتi) تانىس جان بۇل ساۋال­عا تەز-اق جاۋاپ تاپقان بولار ەدi. ەجەلگi گرە­تسيا­داعىداي ريمدە دە ءمۇسiن ونەرi جاقسى دامىعانى بەلگiلi. ولار وزدەرi تابىنعان قۇدايلاردىڭ بارiنە قالانىڭ كورنەكتi جەر­لەرiنە، عيباداتحانالار مەن قۇتحانالارعا قولا نە مار­مار­دەن مۇسiندەر ورناتاتىن. ال مارسقا كەلگەندە، قالا جە­بەۋشiسi ەمەس پە، iلتيپاتتارى مەن مىرزالىقتارى، تiپتi, ەرەك­شە بولاتىن. ولار مارس وتىرعان تاستۇعىردىڭ توڭiرەگiنە بiر ءۇيiر قاسقىردىڭ مۇسiندەرiن تاعى دا ورناتاتىن-دى. شا­ماسى، باعزى ريمدە سوعىس ءتاڭiرiسi وسى بiر قورقاۋ جىرت­قىشپەن استاستىرىلا ۇعىنىلعان بولسا كەرەك. ءيا، رومۋل مەن رەم تۋرالى ءافسانانى تۋدىرۋشى ريم اقىن-ابىزدارى (نەگە ەكەنi بەلگiسiز، ولاردى جەرگiلiكتi حالىقتىڭ سال دەپ اتا­عان­دىعى قىزىق. بiزدiڭ سال-سەرiلەر سولاردىڭ زاڭدى جال­عاسى بولمادى ما ەكەن) ءوز زامانداستارىنىڭ وسى قۇداي تۋرالى سەنiم-تۇسiنiكتەرiنە قايشى كەلگەن جوق. ولار اڭىزدى بەل­گiلi بiر دايىن شەڭبەردiڭ iشiندە عانا جاساپ شىعاردى. ويتكەنi, ىرىق بەرمەس اساۋ قيالدان تۋىندادى دەگەنمەن مي­فو­لوگيا دا بەلگiلi بiر لوگيكالىق قيسىندارعا سۇيەنەتiن. اڭىز­دىڭ تۇپنۇسقاسىندا قاسقىر توتەمi جاتتى.

بiراق قاسقىر توتەمiمەن مارس قىلىشىن، مەيلi ول قاس­­­­­­قىر-قۇداي قىلىشى بولسىن، تiكەلەي بايلانىستىرۋعا بۇل دە­رەك تە ازدىق ەتەدi. ەندi قاسقىر توتەمiنiڭ باعزى گرەك­تەرگە، ودان كونە ريمدiكتەرگە قالاي جەتكەندiگiن، ونى جەتكiزگەن حا­لىقتىڭ كiم ەكەندiگiن زەردەلەۋ كەرەك. ارينە، ولار پرو­تو­تۇركiلەر ەدi.

«يليادا» مەن «ەنەيدا»

گومەر «يلياداسى» ون جىلعا سوزىلعان ترويا قىرعى­نى­نىڭ سوڭعى ەكi ايىندا بولعان وقيعالاردى عانا جىرلايدى.

ەكi ارميانىڭ مۇنشالىقتى ۇزاق ۋاقىت تابان تiرەسە سوعىسۋىن ودان بۇرىنعى دا، ودان كەيiنگi دە تاريح بiلگەن ەمەس. ترويانىڭ تاريحتا بولعان قالا ەكەندiگiن نەمiستiڭ اۋەسقوي ارحەولوگى گەنريح شليمان 1863-جىلى قازبا جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسiندە دالەلدەپ بەردi. ونىڭ ورنى قازiرگi تۇركيا تەرريتورياسىندا، جەرورتا تەڭiزiنەن بەس شاقىرىمداي قاشىقتىقتاعى توبەدە جاتىر. ياعني، ترويا قىرعىنىنىڭ دا تاريحتا بولعان وقيعا ەكەندiگiنە داۋ جوق. عالىمدار ءالi كۇنگە ون ەكi قابات قالا-قورىمنىڭ قاي قاباتى «يلياداداعى» تروياعا تيەسiلi ەكەندiگiن انىقتاي الماي دال. بiراق بۇگiنگi تاريح سوعىستىڭ شىعۋىنا اقىندار شابىتىنان تۋىنداعان التىن المانىڭ ەشقانداي دا كiنالi ەمەستiگiن ناقتى ايتا الادى. احەيلiكتەر مەن ترويالىقتار اراسىندا قاندى قىرعىننىڭ تۇتانۋىنا يلليوننىڭ (ترويانىڭ تاعى بiر اتاۋى. «يليادا» اتاۋى وسىدان شىققان) ۇلكەن ساۋدا ورتالىعى رەتiندە تيiمدi جاعراپيالىق نۇكتەگە ورنالاسۋى سەبەپ بولعان-دى. ءۇش قۇرلىق – ازيا، ەۋروپا، افريكانىڭ تەڭiز جانە دالالىق كەرۋەن جولدارى وسى جەردە تۇيiسەتiن. قىسقاسى، احەيلiكتەر تروياعا التىن المانىڭ كەسiرiنەن قاشىپ كەتكەن ارۋدى ەمەس، شىن ماعىناسىنداعى التىن المانىڭ — بايلىقتىڭ ءوزiن iزدەپ اتتانعان بولاتىن. قالعانى اقىنداردىڭ شارۋاسى ەدi. ولار پلاتوننىڭ (ب.د.د. 428-348 جج.) اقىندارعا قوياتىن تالابىن تولىق اقتاپ شىقتى. «اقىن، ول ەگەر شىنىمەن اقىن بولسا، بادiك اقىل ايتىپ ۋاقىت الماي، ميفتەر تۋدىرۋعا تيiس». وبالى كانە، كونە گرەك اقىندارى تiلدەرiن بەزەپ-اق باقتى. ولاردى تۇسiنۋگە دە بولادى. ويتكەنi گرەك قالا-مەملەكەتتەرi ءوزارا بiرiككەندە عانا قۋاتتى ساياسي جانە اسكەري كۇشكە اينالا الاتىندىعىن بايقاتقان. ءوز حالقىنىڭ پاتريوتتارى رەتiندە گرەك اقىندارىنىڭ مۇنداي وقيعادان تىس قالۋى، ونى جىرلاماۋى مۇمكiن ەمەس-تi. بiراق اقىندار سوعىستىڭ شىنايى سەبەپتەرiن ميفولوگيالىق رەڭكتەرمەن كومكەرiپ، الدەبiر تۇسپال ماعىنالارمەن شەبەر استاستىرىپ جiبەردi. ەگەر ترويا قىرعىنىنىڭ تاريحي حرونولوگيا بويىنشا بiزدiڭ داۋiرiمiزگە دەيiنگi 1200-شi جىلدارى بولعان وقيعا ەكەندiگiن ەسكەرسەك، ۋاقىتتىڭ اقىنداردىڭ پايداسىنا جۇمىس iستەگەندiگi انىق. گومەردiڭ ءوزi وسى وقيعادان كەمi ءتورت عاسىرداي كەيiن ءومiر سۇرگەن جان ەدi. ۇلى جادiگەر ەكەندiگiنە قاراماي «يليادانىڭ» تۇتاس تۋىندىنىڭ بiر تاراۋى عانا سياقتى بولىپ سەزiلەتiندiگi دە سوندىقتان. ترويا قىرعىنى، جالپى العاندا، اۋىزدان اۋىزعا، ۇرپاقتان ۇرپاققا كوشiپ وتىز عاسىرداي ۋاقىت بويى جىرلانىپ كەلدi. بiراق بiزدi قىزىقتىراتىنى «يليادانىڭ» كوركەمدiك قۇندىلىقتارى نەمەسە گەكزومەترلiك ولەڭ ولشەمدەرi ەمەس، ونداعى پروتوتۇركiلەر تاريحىنا قاتىستى-اۋ دەگەن دەرەكتەر عانا.

نەگە ەكەنi بەلگiسiز، باسقا قۇدايلارداي ەمەس، باعزى گرەك اقىندارى سوعىس ءتاڭiرiسi ارەيگە شۇيلiگiپ-اق باعادى. قول­­دا­رىنان كەلسە، ونى ءاجۋالاپ قالۋعا قۇمار. وجار مiنەزدi قۇ­داي جiگiتتiڭ، تiپتi, كەيبiر تۇستاردا اجالدى پەندەدەن تاياق جەپ مۇرنى قاناپ قالاتىن كەزدەرi دە بار. مۇنى ادەبيەت­­شi­لەردiڭ ارەيدiڭ ترويالىقتار جاعىندا سوعىساتىندىعىمەن ۇعىن­دىرعىسى كەلەتiندiگiن جاقسى تۇسiنەمiن. قارسىلاسىنىڭ وزiنەن بiر ساتى بولسا دا جوعارى تۇرعاندىعىن كiم جاقسى كورە قويسىن. وسىلاي دەپ تۇجىرىمداي سالۋعا دا بولار ەدi-اۋ، بiراق ماسەلەنiڭ استارى ودان تەرەڭiرەكتە جاتقان سەكiلدi. كە­زەكتi وي ۇستiندە ماعان سوعىس ءتاڭiرiسi ارەيدiڭ پروتوتيپi ترويا جاعىندا وداقتاس بولىپ سوعىسقان الدەبiر بەلگiسiز حا­­لىق­تىڭ توتەمi ەمەس پە ەكەن دەگەن پiكiر كەلگەن. جەبiرەي تi­لiندەگi «aris» ءسوزi «قاسقىرلار ءۇيiرi» دەپ اۋدارىلاتىندىعىن بiل­گەنiمدە، بۇل پiكiرiمنiڭ دۇرىستىعىنا كوزiم تاعى دا جەتە تۇس­كەندەي بولدى. يۋدەيانى بiر كەزدەرi گرەكتەردiڭ باسىپ ال­عانى تاريحتان جاقسى بەلگiلi. ەكi حالىقتىڭ اراسىنداعى ما­دەني قارىم-قاتىناستىڭ دا جوعارى دەڭگەيدە بولعاندىعىنا كۇمان جوق. مۇندايدا iرiلi-ۇساقتى الىس-بەرiس بولا بەرەتiن. ياعني، گرەكتەردiڭ سوعىس ءتاڭiرiسi ەسiمiنiڭ جەبiرەيلiك نۇسقاسىن قابىلداعان بولۋى دا ابدەن مۇمكiن. كiم بiلەدi, بالكiم، قازاقتاعى بەكارىس، جانارىس، اقارىس سەكiلدi كiسi ەسiمدەرiنiڭ قۇرامىنداعى ارىس ءسوزi دە قاسقىر نە ءبورi دەگەن ماعىنانى بiلدiرەتiن بولار. ارىس ءسوزiنiڭ ەر كiسiگە عانا قولداناتىندىعىن ەسكەرسەك، بۇل بولجام نەگiزسiز دە ەمەس سياقتى. قاسقىرعا بايلانىستى ارلان اتاۋىندا بiرiنشi بۋىننىڭ ار بولىپ كەلەتiندiگi دە وسىنداي ويعا باستايدى. ياعني، ترويا تۇبiندەگi قىرعىنعا قاتىستى تايپالاردىڭ بiرiنiڭ تۋىندا قاسقىر سۇلباسى بەينەلەنگەن دەپ باتىل ايتۋعا بولادى. جانە ولاردىڭ بايىرعى تۇركiلەر ەكەندiگiنە دە كۇدiك تۋماسا كەرەك.

الدىڭعى جانە تاياۋ ازيا، بەرiسi كiشi ازيا كونە تاريحىندا كورنەكتi iز قالدىرعان بەلگiسiز حالىقتاردىڭ ساناتىندا قار ۇلىسى دا اتالادى. وسى ۇلىستىڭ ترويا تۇبiندەگi شايقاسقا قاتىسقاندىعىندا كۇمان جوق. گومەر «يلياداسىندا»، سەگiزiنشi جىردا مىنانداي جولدار بار:

«تەڭiز جاققا قار جاساقتارى،

قيسىق ساداقتى پەوندار،

جانە دە ءتاڭiرi تەكتەس لەلەگ، كاۆكون،

پەلاسگ قوسىندارى بەتتەپ كەلەدi».

وسىندا اتالعان ۇلىستاردىڭ ءبارi – ترويانىڭ وداقتاستارى. ياعني، قارلار دا ترويا جاعىندا سوعىسقان. ال ولاردىڭ التايدان شىققان حالىق ەكەندiگi تۋرالى ەكiنشi عاسىر تاريحشىسى پتولومەي جازبالارىندا ناقتى دەرەك بار. سترابون دا قارلار ميگراتسياسى تۋرالى اڭگiمە قىلعاندا وسى پiكiردi راستايدى. ياعني، التايدىڭ قاشاننان بابا تۇركi بەسiگi بولعاندىعىن ەسكە الساق، قارلار تۇركi تەكتەس حالىق بولعان. (ەش نارسە iزسiز جوعالماق ەمەس. مەنiڭشە، «يليادانىڭ» كونە تۇركiلiك نۇسقاسى بولعان بولۋى دا ابدەن مۇمكiن). قارلاردىڭ ترويا قىرعىنىنان بەرتiنiرەكتە، ياعني بiزدiڭ داۋiرiمiزگە دەيiنگi بەسiنشi عاسىرعا دەيiن جەرورتا تەڭiزi مەن ونىڭ جاعالاۋلارىنا ۇستەمدiك ەتiپ كەلگەندiگi كونە ءداۋiر تاريحىنان جاقسى بەلگiلi. ولاردى كريت پەن كيپر ارالدارىنان بiرiككەن گرەك فلوتيلياسى عانا ىعىستىرىپ شىعارا الدى. باعزى بiر كەزدەرi كيپردiڭ الاش دەپ اتالعاندىعى دا مۇندا تۇركiلەردiڭ بولعاندىعىنان حابار بەرەتiندەي. ءيا، بiزدiڭ بابالارىمىز تەڭiزدە ءجۇزۋدi جاقسى بiلگەن. ولار مىقتى جاۋىنگەر دە ەدi. جالپى قارلار ەرجۇرەكتiلiمەن اتى شىققان حالىق-تى. پروتوتۇركiلەردiڭ (بالكiم، سكيفتەر) كەرەمەت تەڭiزشi بولعاندىعىنا كونەگرەكتتەردiڭ «زاكiردi» (ياكور) سكيف اناقارىس ويلاپ تاۋىپ ەدi» دەۋi دە تاماشا ايعاق.

وكiنiشتiسi سول، بiزدiڭ قولىمىزدا قارلاردىڭ تۋىندا قاسقىردىڭ سۇلباسى بەينەلەنگەنi تۋرالى ناقتى دەرەك جوق. بiراق ونى iزدەۋدiڭ قاجەتi دە شامالى سياقتى. ويتكەنi ترويا قىرعىنىنا بiر ەمەس، بiرنەشە پروتوتۇركi تايپالارى قاتىسقان دەۋگە نەگiز بار. سولاردىڭ بiرi ترويا پاتشاسى پريامنىڭ تۋىسى، اتاقتى «ەنەيدا» پوەماسىنىڭ («ەنەيدا» — ريم اقىنى ۆەرگيليدiڭ پوەماسى.وندا ەنەيدiڭ ترويانى قورعاۋدا كورسەتكەن ەرلiك iستەرi, ترويا قۇلاعاننان كەيiنگi قايعى مەن قاسiرەتكە تولى ءومiرi ءسوز بولادى) كەيiپكەرi ەنەيدiڭ سوڭىنا ەرگەن ۇلىس سەكiلدi. تۇركiلiك قاسقىر ميفi مەن توتەمiنiڭ كونە تۇركiلiك نۇسقاسىن اپپەنين تۇبەگiنە اپارعان دا، سول توڭiرەكتەگi تايپالارمەن بiرiگiپ (ەترۋسكiلەر) ريمنiڭ نەگiزiن قالاعاندا، ريم تاريحىنا قانشىق قاسقىر بەينەسiن تەلiپ بەرگەن دە وسى بiر تايپانىڭ جاسامپازدىققا تولى ەرلiك ساپارى بولسا كەرەك. ايتپەسە گرەكتەردە ءاجۋا بولىپ جۇرگەن سوعىس ءتاڭiرiسiنiڭ ريمدiكتەر ۇعىمىندا يۋپيتەردەن كەيiنگi (يۋپيتەر – ريمنiڭ قۇدايلار پانتەونىنداعى باس قۇداي) ەكiنشi ورىنعا شىعا كەلگەندiگiن قالاي تۇسiندiرۋگە بولادى؟ ارينە، بiر عانا سەبەپپەن. ول ريمنiڭ نەگiزiن قالاعان حالىقتاردىڭ بiرiنiڭ سىيىناتىن كيە-قۇدiرەتi بولعاندا عانا. جانە وسىلاي بولعاندىعى دا اقيقات. بۇعان قوسىمشا مىنانداي بولجامدى دا ۇسىنۋعا بولادى. «يلياداداعى» ەنەيدiڭ ترويالىق ەمەس، ترويا پاتشاسىنىڭ باسقا جاقتان كەلگەن وداقتاس تۋىسقان ەكەندiگiن ەسكەرسەك، وسى بiر قاھارماننىڭ اتا-تەگiن سول كەزدەرi قارا تەڭiزدiڭ وڭتۇستiگiن مەكەندەگەن سكيفتەردەن (گەرودوت دەرەگiندەگi) تاراتۋعا ابدەن بولاتىن سەكiلدi. ەنەيدiڭ كوشپەلi بولماسا دا مالشىلار قاۋىمىنان ەكەندiگiن وسى قاھارماننىڭ احيلەسپەن جەكپە-جەككە شىعاردا ءوز اتا-تەگiن تانىستىرىپ سويلەيتiن ءسوزi دە ايعاقتاي تۇسەتiندەي. ول «بابام ەريحتوننىڭ (بالكiم ەرiكتون شىعار) ءۇش مىڭ، ءيا، اناۋ-مىناۋ ەمەس، ءۇش مىڭ جىلقىسى بولعان جانە جەر بەتiندەگi اجالدى پەندەلەر iشiندەگi ەڭ باي كiسi ەدi» دەپ ماقتانادى. اجالمەن بەتپە-بەت كەلiپ تۇرعاندا تەك كوپشەلi عانا وسىلاي جەلپiنۋi مۇمكiن-دi. ونىڭ ۇستiنە ترويانى قورعاۋعا سكيف تايپالارى قاتىسىپ ەدi دەگەن بولجام دا شىندىققا تولىق جاناسادى. جالپى، ترويا تۇبiندە كiمدەر ولiمگە باسىن تiكپەدi. بالكاننان دا، افريكادان دا، ارىسى سكانديناۆيادان دا بەلگiسiز حالىق­­تار­دىڭ وسى جەرگە ءوز قوسىندارىن اتتاندىرعانى انىق-تى. اسىلى، گومەر داستانى مەن گەرودوت دەرەگiن ءوزارا باي­لا­نىستىراتىن ءتۇيiن دە وسى بولسا كەرەك. وسى جەردە كونە گرە­كيانىڭ ەكi ۇلى پەرزەنتiنە وكپە-ناز ايتا كەتكەن دە ورىن­دى. گومەر قاسقىر توتەمiن ارەيمەن بايلانىستىرىپ جiبەرسە، گەرودوت وسى توتەمنiڭ تاڭباسىن مارس قىلىشىمەن شاتاس­تى­رىپ الدى.

ماعان قاسقىر ميفi مەن توتەمiنiڭ شىعۋ توركiنi تۋرالى بۇدان بۇرىن دا جازۋعا تۋرا كەلگەن ء(تاڭiرi, قۇداي يە جانە قاسقىر تۋرالى، «قازاق ادەبيەتi»، 1997 ج، № 48). وندا اڭىزدىڭ نەگiزiندە كۇن جۇيەسiندە بولعان عارىشتىق اپات جاتىر دەگەن بولجام ايتقان بولاتىنمىن. جەبiرەي قۇداي يەسiنiڭ (يەگوۆا) سيناي تاۋىندا مۇسا پايعامبارعا نەگiزگi ون قاعيدانى تۇسiرەتiن مەزگiلiن دە وسى اپاتپەن بايلانىس­­تىر­عان­مىن-دى. ءيا، وسى اپات جەر بەتiندەگi بارلىق حالىقتىڭ دۇنيەتانىمى مەن ميفولوگياسىندا وشپەس iز قالدىردى. وسىنداي iز كونە گرەك ميفولوگياسىندا دا بولۋى مۇمكiن. ويتكەنi گومەر سوعىس قۇدايى ارەيدi «يلياداعا» كەيiپكەر قىلىپ ەنگiزگەندە، وسى اپات تۋرالى اڭىزدى نەگiزگە العان iسپەتتi. ارەيدiڭ مارس پلانەتاسىنىڭ گرەكشە اتاۋى ەكەنiن ەسكەرسەك، «يليادادان» ترويا قىرعىنىمەن بiر مەزگiلدە ءجۇرiپ وتىراتىن پلەناتالار ارالىق قاقتىعىس تۋرالى جەلiنi دە اڭعارۋعا بولادى.

ارينە، بۇل جەلi داستانعا ونىڭ كوركەمدiك دەڭگەيiن ارتتىرا ءتۇسۋ ءۇشiن كوپ كەيiن ەنگiزiلدi. داستانعا وسى جەلiنi ەنگiزەردە گومەردiڭ عارىش اپاتى تۋرالى تۇركiلەر اراسىندا ايتىلىپ جۇرگەن اڭىز اڭگiمەنi ەستiگەن بولۋى دا ابدەن مۇمكiن. تۇركi اڭىزىنىڭ باس كەيiپكەرi جەبiرەي قۇدايى يەگوۆا دا، گرەكتiڭ سوعىس ءتاڭiرiسi ارەي دە ەمەس، كادiمگi قاسقىر ەدi. ياعني سۇڭعىلا گومەردiڭ سوعىس قۇدايى ارەيدiڭ پروتوتۇركiلiك قاسقىر توتەمiنiڭ ءدال ءوزi ەكەندiگiن اڭعارماۋى مۇمكiن ەمەس-تi. سول سەبەپتi دە ترويا تۇبiندەگi قىرعىندا سوعىس ءتاڭiرiسi تۋىنا قاسقىر سۇلباسى بەدەرلەنگەندەردiڭ جاعىنا شىعىپ كەتتi. وعان اقىن قيالى كiنالi ەدi. ءوز كەزەگiندە پروتوتۇركiلەر دە وزدەرiنiڭ قاسقىر توتەمiمەن تامىرلاس گرەكتiك تاڭiرiدەن حاباردار بولعان دەۋگە بولادى. ايتپەسە، ريمنiڭ نەگiزiن قالاعان پروتوتۇركiلەر ءوز توتەمiن مارس­­پەن استاستىرىپ جiبەرمەس ەدi عوي.

ءيا، رومۋل مەن رەم تۋرالى اڭىز دا، مارستىڭ سكۋلپ­­تۋرا­لىق پانتەونداردا قاسقىر ءۇيiرiنiڭ ورتاسىندا بەي­نە­­لەنەتiندiگi دە حالىق جادىنىڭ جاسامپازدىعىنىڭ جارقىن مىسالى بولاتىن.

ءسوز ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيiك، مەنi ەنەي باسپانالاعان كارفاگەن قالاسى قارلار قالاسى بولار-اۋ دەگەن وي تۇرتپەكتەگەلi دە بiراز بولدى. مىسالى، قاركەنت بولۋى دا مۇمكiن عوي. «كەنت» ءسوزi پارسى تiلiندە قالا، شاھار دەگەن ماعىنانى بiلدiرەدi. بiراق كونە لاتىن تiلiندە ادام، ادامدار، حالىق دەگەن ماعىنانى بiلدiرەتiندiگiن دە ۇمىتپاعان ءجون. «يلياداداعى» ترويا توڭiرەگiندە قارقارا اتتى شىڭنىڭ كەزدەسەتiندiگi دە قىزىق. داستاندا:

«كرونۇلى (زەۆس) يداعا، اڭ-قۇستىڭ

نۋلى-سۋلى اناسىنا،

توعايى مەن قۇرباندىقحاناسى

ورنالاسقان قارقاراعا كەلiپ، جۇيرiك

سايگۇلiكتەرiنiڭ تiزگiنiن تارتتى»،

— دەگەن جولدار بار.

ريم پiر تۇتا جازداعان ادام

ەدiل پاتشا زامانىنداعى بiلiمدi ريمدiكتەر ريم تاريحىنىڭ باستاۋىندا پروتوتۇركiلەر تۇرعاندىعىن سەزiنگەن سياقتى.

ولار ەدiلگە مارستىڭ قىلىشىن عانا سىيلاپ قويعان جوق، ونى مارستىڭ ۇلى قىلىپ تا جiبەرە جازدادى. بۇل قاسيەتتi قالا تاريحىندا رومۋل مەن رەممەن بiر قاتاردا تۇرۋ دەگەن ءسوز ەدi. حريستيان دiنi كەدەرگi جاساماعاندا، كiم بiلەدi, بiزدiڭ ريمنiڭ ۇلى پەرزەنتتەرiنiڭ بiرi ەدiل تۋرالى اڭىزعا كۋا بولۋىمىز دا ابدەن مۇمكiن ەدi-اۋ. امال قانشا. كەيiنiرەك، ەدiلدiڭ باسىنان باق تايعاننان كەيiن حريستيان دiنi, دالiرەك ايتقاندا، شiركەۋ عۇن كوسەمiن ۇلىقتايتىن اڭىز اڭگiمەلەردiڭ بارiنە تەرiس ماعىنا، سولاقاي سيپات بەرiپ جiبەردi. ناتيجەسiندە، ەدiل مارس پەن حانشانىڭ نەكەسiنەن ەمەس، يت (نەگiزگi قاسقىر بولۋى تيiس) پەن حانشانىڭ كوڭiلدەستiگiنەن دۇ­نيەگە كەلگەن ادام بەينەلi, يت قۇلاقتى قۇبىجىق بولىپ شىق­تى. دەگەنمەن اڭىزدىڭ تۇپنۇسقاسىندا رومۋل مەن رەم­نiڭ دۇنيەگە كەلۋi تۋرالى ريمدiك ءافسانا جەلiسi جاتقان­­دى­عىن سىرت كوزدەن جاسىرۋ مۇمكiن ەمەس-تi.

ءيا، ولجاس سۇلەيمەنوۆ جازعانداي ەۋروپاعا ەدiلدiڭ يتتەن تۋعاندىعى تۋرالى اڭىزدى عۇندار اكەلگەن جوق، ونىڭ كونە ريمدiك، بالكiم، ەترۋسكiلiك بولىپ سانالاتىن جەرگiلiكتi كونەكوز نۇسقاسى دا بار ەدi. ونى باعزى بiر كەزدەرi ريمنiڭ نەگiزiن قالاعان پروتوتۇركiلەردiڭ مۇرا قىلىپ قالدىرعاندىعى دا انىق. بiراق، امال قانشا، بۇل كەزدەرi مارستىڭ ورنىن يسۋس حريستوس باسىپ ۇلگەرگەن بولاتىن. ۋاقىت حريستوس تۋعاننان كەيiنگi 450-جىلداردى كورسەتiپ تۇردى. شاڭىراعى شايقالا باستاعان ريم بولسا حريستيان سەنiمiنiڭ ورتالىعى بولىپ قالۋعا تىرىسىپ جاتتى. سەبەبi, الىپ يمپەريانىڭ الدەبiر وتار ەلiندە پايدا بولعان ادامزاتتى قۇتقارۋشى جايلى iلiم ريم كوگورتالارىن سوعىسسىز تiزە بۇكتiرگەن-دi.

ال حريستوسپەن جاعالاسۋعا ەدiلدiڭ دايىندىعى دا، ىنتاسى دا جوق ەدi. ويتكەنi كوشپەلi تۇركiلەردەگi سەكiلدi وندا دا پايعامبارلىق جايلى تۇسiنiكتiڭ بولماعاندىعى انىق. كiم بiلەدi, يسا جايلى اڭگiمەنi ەستiگەن قايران ەدiل قارقىلداپ كۇلگەن دە بولار-اۋ. «وڭ بەتiڭنەن ۇرسا، سول بەتiڭدi توس» دەگەن قاعيدانى جۇرەگi بار قانداي جان قابىلداي قويسىن.

مiنە، وسىلايشا ءتۇبi بiر مارسقا تابىنۋشىلىق پەن قاسقىر توتەمiنiڭ اراسىندا وتكەل بەرمەس اسۋ بولىپ حريستيان سەنiمi جاتتى. ال ەدiل باستاعان عۇندار باعزى بiر زاماندا ريم تاريحىندا iز قالدىرعان پروتوتۇركiلەردiڭ جاڭعىرىعى سياقتانىپ ءومiر مەن تاريح ساحناسىنان زىر ەتiپ وتە شىقتى. ولار ريمنiڭ نەگiزiن بiر كەزدەرi وزدەرi تەكتەس حالىقتىڭ قالاعاندىعىن بiلگەن دە، ونى بiلسەك دەپ باس اۋىرتقان دا جوق.

ءسوز سوڭى

«ريمدiكتەر الدىمەن لاتىن تiلiنiڭ شىعۋ توركiنiن زەرتتەۋگە كiرiسكەندە، ولاردىڭ الەمدi جاۋلاپ الۋعا ەشقانداي دا ۋاقى­تى قالماعان بولار ەدi». نەمiس اقىنى گەنريح گەينە وسىلاي جازادى. بiر عاسىردان اسا ۋاقىتتان كەيiن قازاق اقى­نى ولجاس سۇلەيمەنوۆ تە وسى ىڭعايلاس پiكiردi قايتا­لاي­­دى. اقىن ء«سوز توركiنi» ەڭبەگiنiڭ «باستاپقى گرامماتيكا» اتتى تاراۋىندا بايىرعى الدىڭعى ازيا مەن جەرورتا تەڭiزi جاعالاۋلارىنداعى ەلدەردە، ياعني بۇگiنگi ريم ورنالاسقان اپپەنين تۇبەگiندە دە تۇركiلەر مەن سلاۆيانداردىڭ ىقپالى زور بولعاندىعىن ايتادى. ال مۇنداي ىقپالدىڭ تاريحتا، جەرگiلiكتi حالىقتاردىڭ سوزدiك قورىندا، اڭىزدار مەن ءافسانالارىندا iز قالدىرماۋى مۇمكiن ەمەس-تi.

اقىن، سونداي-اق، تۇبەكتە العاش رەت 12 قالا-مەملەكەتتەن تۇراتىن قۋاتتى بiرلەستiكتiڭ (ب.د.د. ءۇII ع.) نەگiزiن قالاعان تايپالاردىڭ قۇرامىندا پروتوتۇركiلiك تايپالاردىڭ دا بولعاندىعىن جوققا شىعارمايدى. تiپتi, ولاردىڭ بiرiنiڭ تۋىندا قاسقىر بەينەسi بولعان دەگەن پiكiردi دە العا تارتادى. ءيا، اقىن اعا ايتقانداي، ريمنiڭ بiر كەزدەگi ەلتاڭباسى «قانشىق قاسقىر مەن ەگiز ۇل» دەگەن ماعىنانى بiلدiرەتiن مىنانداي تاڭبالاردان تۇرعان بولۋى عاجاپ ەمەس:

ريم ەلتاڭباسى سالىنۋى كەرەك

ول ول ما، اقىن اعا كەيبiر باعزى ەترۋس جازبالارىن تiكەلەي تۇركi تiلiنiڭ كومەگiنە سۇيەنiپ وقۋدى ۇسىنادى. ءيا، اپپەنين تۇبەگiندە بiر كەزدەرi پروتوتۇركiلەر داۋiرلەپ تۇرعان. وعان ماڭگiلiك ريمنiڭ iرگەسiنە قالانعان تاستار كۋا. بiزدiڭ ەندiگi مiندەت سول تاستاردى سويلەتۋ بولسا كەرەك.

1998 جىل،

ءامىرحان بالقىبەك

«قاسقىر قۇداي بولعان كەز» كىتابىنان

Abai.kz