Menimen birge isteytin bir dos jigit: «Sen bilesing be, 2021 jyly Qytay armiyasy Orta Aziya men Qazaqstangha qarsy soghys bastap týgelge juyghyn basyp alady eken ghoy» dep aitty. Ony estigen mening tóbeme jay týskendey boldy. «Oybay, ony qaydan estidin?» dep súrap edim ol maghan: «Sen Pavlodar oblasynda 100 jyl búryn ómir sýrgen әulie Mәshhýr-Jýsip Kópeevting jazghandaryn oqyghan joqsyng ba?! Ol jýz jyl búryn revolusiya bolatynyn, kolektivizasiyany, ashtyqty, soghys pen 70 jyldan keyin Sovet ýkimetining qúlaytynyn esh qatelespey dúrys boljaghan. Endi onyng «2021 jyly Qytay soghys bastap, býkil Orta Aziyany basyp alady» degen boljamy bar» dedi.  

Ol jigit jalpy ótirik aitpaytyn jigit. Ýilengenine ýsh jylday bolghan. Men óle jazdap Mәshhýr-Jýsip Kópeevting jazghandaryn әkep kórsetshi dedim. Ol maghan kelesi joly Mәshhýr-Jýsip Kópeevting boljamdarynyng barlyq kóshirmesin alyp keldi. Onyng enbekterinde shynynda da 2021 jyly Qytay soghys bastap, býkil Orta Aziyany basyp alatyny aitylypty.

Odan qorghanudyng bir aq amaly bar eken. Ol «qandas tuysqan, shyqqan tegimiz bir ortaaziyalyq týrki elderi Qazaqstan, Ózbekstan, Qyrghyzstan men Týrkmenstan bir memleket bolyp birigu kerek» dep jazypty. Tipti ol jazbada Qytay armiyasynyng Ózbekstandaghy Samarqand qalasyn qay aida, qay kýni basyp alatyny da tura kórsetilipti.

Eng kýdiktisi sol (Qytaygha eshkim soghys ashayyn dep otyrmasa da): qazir Qytay әskery budjetin jyl sayyn 10 payyzgha ósirip qarulanuda. Búl shynynda da bireuding jerin basyp almaqqa niyettengendikting belgisi emes pe? Meninshe, osydan-aq qauiptenuge bolatyn sekildi. Men osydan keyin dereu oryssha maqala jazyp,  «2021 jyly Mәshhýr-Jýsip Kópeevting boljauynsha, Qytay Orta Aziyany basyp alady eken. Odan qorghanu ýshin Orta Aziya bir memleket bolyp birigu kerek eken» dep internet arqyly maqalamdy Orta Aziya elderine tarattym. Ony talaylarynyz oqyghan shygharsyzdar. Osy maqalany birneshe myng qazaq oqydy-au deymin. Maghan jauap hattar jýzdep keldi. Bastapqyda «mening búl hatyma barlyq qazaq qarsy shyghyp maghan pәle sala ma?» dep oilap edim. Maghan jazghan jýzdegen hatta bir de biri bizge tek tәuelsizdik qana kerek dep jazypty. Týgelge derligi meni qoldapty. Olardyng biri «Orta Aziyadaghy tuysqan qandas týrkilerding bir tútas memleketin qúru - bizding Úly atalarymyzdyn, alashordashylardyn: Maghjan Júmabaev, Mústafa Shoqay, Túrar Rysqúlovtardyng armany bolghan. Endi Qytaydan bolashaqta qauip tónip qaluy mýmkin bolsa, onda biz Orta Aziyalyq birtútas Úly Týrkistandy qúrghanymyz óte dúrys» dese, endi biri «biz tәuelsiz Qazaqstan bolghanda elimizde әdilettilik, tendik pen tәrbiyelik, salt dәstýrlerimiz ben músylman dinin syilaytyn halyq bolamyz dep oilap edik. Olay bolmady. Eldi tonaghan bay oligarhtar ghana bayydy da, basqa halyqtyng barlyghy kedey men qayyrshy, ónsheng dinnen bezgen jezókshe, bandiyt, narkoman men alqash, ne әke-shesheni, ne ata-eneni syilamaytyn dinsizderding eline ailandyq. Onday dinnen bezgen tәuelsiz el bolghansha, sol eng jaqyn qandastarmen, salt-dәstýrimiz ben músylmandyghymyzdy jaqsy ústaghan ózbek, qyrghyz, týrkmen siyaqty tuys týrki elderimen birigip Úly Týrkistan, birtútas Týrkistan últyn qayta qúrayyq» depti.

Rasynda, biz 1924 jylgha deyin ózbek, qazaq, týrkmen men qyrghyzdar Týrkistan respublikasynda birge ómir sýrip, bir "Týrkistan últy" dep eseptelgenbiz. Barlyghymyzdyng pasporttarymyzda últymyz týrkistandyq dep jazylghan bolatyn. Bizdi artynan ýlken Týrkistan Reseyge qauipti dep Stalin jeke qylyp bólip jibermese, bayaghyda-aq bir memleket pen bir últ bolyp keter edik.  

Men ómir boyy Orta Aziyadaghy tuysqan Qazaq, Ózbek, Qyrghyz, Týrkmen týrki halyqtarynyng birtútas birikken Úly Týrkistan memleketin, birtútas Týrkistan últyn qúrudy armandap kelemin. Sebebi, úly Týrkistan payda bolsynshy, onda janymyzdaghy bizding jerimizge kóz alartqan Qytay men Resey, tipti, Amerikamen birge barlyghy Iran men Týrkiyadan qorqatyny siyaqty, olar da bizden qaltyrap qorqyp otyrar edi. Onymen qoymay, eger Úly Týrkistan payda bolsa, onyng atyn «Qazaq», al elin «qazaq eli» dep ataugha bolady. Sebebi úly Shynghyshan - eshqanday da monghol emes, ol taza qazaq, merkit. Endi belgili bolghan jayt, kóp tarihshylardyng aituynsha, «Qazaq» degen at Shynghyshannyng Imperiyasynyng aty bolghan dep jatyr. Sebebi Shynghyshan shygharghan tenge aqshalardyng barlyghynda «Qazaq» degen sóz jazylghan eken. Ol aqshagha kóringen sóz jazylmaydy ghoy !

Eger múnyng barlyghy shyn bolyp shyqsa, ózbekting de, qyrghyzdyng da, týrkmenning de ótkendegi tarihy negizgi memlekettik tili Shaghatay tili bolghan. Al Shaghatay tili bizding – qazaqtyng tili. Qazaqtyng Shaghatay tilin olargha han bolghan bizding qazaq Shaghatay men Sheybany apardy. Qyrghyz tili qazaqqa óte jaqyn bolghany sondyqtan. Olardyng barlyghynda da әli kýnge deyin shaghatay tili dialektisi keng saqtalghan. Ózbekting ózinde negizgi tili Úighyr-Qarlúg tili dep eseptelse de, ózbekterding ýlken bóligi әli Shaghatay-Qazaq tili dialektisimen sóileydi.  

Al ózbekke «ózbek» degen at ta qazaqtan bardy. Ózbek – Qazaqtyn, Altyn ordanyng hany. Yaghni, ózbek últynyng atauy Qazaq hanynyng atymen atalyp otyr. Olargha múnan da  Shynghyshan imperiyasynyng aty Qazaq atauyn alghany kóp jaqsy bolady ghoy !

Qazaqstannyng bar baylyghy qazir Amerika men Qytaygha, Reseyge jәne el tonaghan oligarhtargha satylyp, milliondaghan halyq kedey men qayyrshy bolyp shygha keldi. Myndaghan auyldarymyz jermen-jeksen bolyp jer betinen joq boldy. Oqyghan, bilimdi degen jastarymyz myn-myndap Qazaqstandy tastap shet elderge ketude. Onyng ishinde mening ýlken úlym da bar. Ádilettilik pen demokratiya eshqashanda ornaytyn týri joq. Elde tek memleket menshigin jekeshelendirip alghan milliarderler ghana bayydy.

Kelesi jyly 2017 jylghy jeltoqsannyng orta túsynda bizge taghy bir erekshe mereytoy kelgeli túr. Yaghni, bizding toylap jýrgen Tәuelsizdik kýnimen shamalas bәrimiz ýshin qasiyetti úly Alash Orda ýkimetining qúrylghanyna tura 100 jyl tolady. Meninshe, sol tәuelsizdik kýnimen birge Alash Orda ýkimetining qúrylghan kýnin de toylaghanymyz jón. Alash Orda ýkimeti Kerenskiyge, Lenin men Stalinge ýlken yqpal jasap Qazaqstannyng qazirgi shekarasyn bizge jasap berip ketti. Qazaqtyng qazirgi shekarasyn jasaugha sol kezdegi Resey memlekettik Dumasy deputaty, artynan Alash Orda basshysy Á. Bókeyhanov, Ýlken Týrkistan elin qúrudy armandaghan M. Shoqay men Resey Qazaqstan shekarasyn jasaytyn komisiyasynyng basshysynyng biri, professor Á.Ermekovter ólsheusiz ýles qosty. 2007 jyly semeylikter Semey qalasynyng atyn «Alash Orda» atayyq dep ýndeu jariyalaghan edi. Sol bastamany qayta kóteru kerek.

Sosyn sonau ertede Qazaqstannyng Tәuelsizdigin jariyalaghan Kenesary hanymyzdyng qanmen jariyalaghan tәuelsizdigin esh úmytpay eske alyp túruymyz qajet.

Erhan Majiyk

Abai.kz