Ombynyng «Stepnoy kray» gazetining 1897 jylghy sandarynan Álihannyng «V» degen býrkenish atymen jariyalanghan 3 maqalasy tabyldy.19 Dәl osy jyly ózi gazetting sayasy sholushysy nemese, S.P.Shvesovtyng sózimen aitqanda, «marksizmning japadan-jalghyz jarqyn uaghyzdaushysy» bolyp istedi me, joq pa, ol belgisiz. Onyng esesine búl tanbany publisist aragha 9 jyl salyp ózining redaktorlyghymen basylyp túrghan ýsh basylymnyng biri – «Irtysh» gazetinde de paydalanghany anyqtaldy. Gazetting әzirshe osy kýnge qaray tabylghan 90-gha juyq sanynan «V» qoltanbasy qoyylghan taghy 3 maqala20 úshyrady.

Osy jerde erekshe toqtala ketken dúrys. Osyghan deyin «Irtysh» gazetining jaryqqa shyghyp ýlgergen 90-nan astam sanynan bar-joghy 2-aq sany ghana tabylghan bolsa, songhy kezde Ombydan «Resey qazaqtary» qoghamdyq birlestigining belsendisi Daniyar Shәripov Ombynyng memlekettik tarihiy-ólkelik múrajayynan «Irtysh» gazetining 2-den 92-ge deyingi sandaryn týgel saqtalyghanyn anyqtady.

Búl mәlimetti múrajay diyrektorynyng orynbasary Yuriy Timofeev tolyq rastady.

Taghy da osy D.Shәripovting habarlaghan tyng mәlimetine qaraghanda, «Irtysh» gazetining 10 sany, al «Omich» gazetining 3 sany Tomsk memlekettik uniyversiytetining ghylymy kitaphanasynda saqtalypty.

Al Tomsk uniyversiytetining ghylymy kitaphanasy diyrektorynyng orynbasary Galina Erohina osy joldardyng avtoryna «Irtysh»-tyng 10 sany men «Omich»-ting 3 sanynanyng elektrondyq kóshirmelerin týgel jóneltti. Ombynyng memlekettik tarihiy-ólkelik múrajayynan «Irtysh»-tyng qalghan barlyq sanynnyng kóshirmesi alyndy.

Al bastapqy taqyrybymyzgha oralsaq, Á.N.Bókeyhan dәl osy «V» býrkenish esimin otarshyl Resey ýkimetining basyna reaksiyashyl premier-ministr әri ishki ister ministri Petr Stolypin kelip, 5 million qazaqtyng keng baytaq óz dalasynda tynysy tarylyp, al últ kósemi tughan jerinen Samargha jer audarylghan 1908-1911 jyldary jәne óz yqtiyarynsyz Mәskeude túrugha tura kelip, qazaq gazet-jurnaldarynda ózine maqala-material jariyalaugha múrsha bermegen 1922 jyly jәne 1924 jyldyng sony men 1927 jylgha deyin derlik jiyi-jii paydalandy.

Al «V» qoltanbasynyng ózine jatatynyn sayasy qayratker-qalamger Álihan aldymen «Qazaq» gazetinde shyqqan, odan keyin «Ayqap» jurnalynda qayta basylghan «On tórt toghyz bola ma?» atty maqalasynda bylay dep jazdy: «…men abaqtyda jatyp (!) qazaq jeri turaly jazghan maqalalarym «Sibirskie voprosy» degen orys jurnalynyng myna nómirlerinde: 16-17, 18, 21-22, 27-28, 33-34, 35-36, 37-38, 45-46, 47-48, 1908 jylghy, «V» dep qol qoyghan. Oryssha biletining oqyp qara».21

Sovet ókimeti túsynda Alash qozghalysy men partiyasynyng kósemi «V» qoltanbasyn Mәskeudegi Sovet halyqtarynyng Kindik baspasyndaghy Qazaq seksiyasynda әdeby qyzmetker bolyp júmys istegen alghashqy kezeninde – 1922 jyldyng kýzinde «Enbekshil qazaq» gazeti men «Qyzyl Qazaqstan» jurnalynda qoldandy [kitaptyng sonynda berilgen bibliografiyalyq kórsetkishti qara. Qúrastyrushy]. Odan song 1924 jyldyng sony men 1925 jyldyng basynda jәne 1926 jyldyng basynan 1927 jyldyng kýzinde Kindik baspadan «shtatty qysqartu» degen jeleumen ózin mezgilinen búryn zeynetke shygharyp salghangha deyin derlik siyrek te bolsa «Enbekshil qazaq» gazeti men «Jas qazaq» jurnalynan, negizinen «Jana mektep» jurnalynan kórindi.

Sovet ókimeti jyldaryndaghy «V» tanbasyn kimning qoldanghanyna baylanysty qazirgi qazaq tarihshylary men әdebiyettanushylarynyng arasynda ony Alash kóseminiki degenmen kelispey dau aitushylar da joq emes kórinedi. Biraq múnday daugha eshqanday negiz bolmaghandyqtan, oghan toqtalyp jatpaymyn.

Al pikirtalastyrushylar tabyla qalsa, onda qoldaghy bar tarihy aighaq-derekterdi qalyng oqyrman talqysyna úsynugha bolady. Osy derek-ayghaqtardy saralap kórgen song «V» tanbasyn kimning paydalanghanyn oqyrman qauymnyng ózi sheshedi.

«Qazaq» gazetining betterinde jii úshyrasatyn «Týrik balasy» men «Arys úly» esimderining de iyesi turaly jansaq pikir bar. Onyng ishinde «Týrik balasy» beymәlim esimderding tizimine jatqyzylsa, «Arys úlyn» eshbir dәlelsiz Ahmet Baytúrsynúlynyng laqap aty degen pikir de joq emes.

Eshqanday aighaq-dәlelsiz aitylghan ol pikirlerdi teriske shygharyp әure boludyng qajeti shamaly bolsa, al «Týrik balasynyn» da, «Arys úlynyn» da Á.N.Bókeyhannyng kezekti laqap attary bolghanyn búltartpay dәleldeytin faktylar men mәlimetter jetip artylady. Qajet bolyp jatsa, búl mәselege qayta oralamyn.

Al jogharyda atalghan sanktpeterborlyq «Sibirskie voprosy» jurnalynda jariyalanghan ýlkindi-kishili bir top maqalasyn Álihan «V» tanbasymen ghana emes, kóbine Alash kósemining óz jaqyndaryna mәlim, sonymen qatar sovet dәuirindegi sanauly bolsa da «әlihantanushy» ekonomist ghalym men tarihshygha belgili «Statistiyk» degen býrkenish esimimen úsynghan.

Súltan Han Aqqúly

Derekkóz: alauinform.com

Abai.kz