«Men de últshylmyn. Qazaqtardyng jaqsy kiyingeni, jaqsy ómir sýrgeni, jaqsy mashinalardy mingeni, jaqsy ýide jasaghany maghan únaydy. Men búghan rahattanamyn. ...Men ózime de, basqalargha da Qazaqstanda jaqsy ómir sýru mýmkin ghana emes, mindetti ekenin dәleldegim keledi». 

Ryjiy Almaz 

Bolatbek NÁSENOV, tarih ghylymdarynyng doktory, Nesipbay Nәsenovting әkesi:

NESIPBAY QAZAQTYNG BATYR JIGITI EDI

– Bolatbek agha, siz jalpy júrtqa «Ryjiy Almaz» atty býrkenshik esimmen belgili bolghan Nesipbay Nәsenovting әkesi ekensiz. Nesipbaydyng balalyq shaghy qalay ótti?

– Nesipbay 1961 jyly dýniyege keldi. Biraq taghdyrdyng jazuymen balamnyng balalyq shaghy menen bólek jerde ótti. Nesipbay bir jasqa tolghan jyly sheshesi Biyken ekeumiz aiyrylysyp kettik. Áriyne, bastapqyda balamdy qimay jii barushy edim. Oghan Nesipbaydyng naghashylary qarsy bolyp, «balagha endi keletin bolsan, ondyrmaymyz» dep ses kórsetti. Nesipbay osylaysha mening tәrbiyemnen bólek jerde ósti. Men Nesipbaydyng habaryn 1981 jyly ghana aldym. Ol kezde Qazaqstan Ortalyq partiya komiytetining qarjy bóliminde qyzmet jasaytynmyn. Nesipbaydyng sheshesi Biyken Qazaqstan Ortalyq partiya komiytetining qarjy bólimine «…Bes jyldan beri úlyng Krasnoyarskide týrmede jatyr. Nauqas eken. Aqsha qajet» dep hat jazyp jiberipti. Mende qaltamnan alyp bere qoyatyn aqsha bolmady. Biraq qoldan kelgen kómegimdi ayamadym. Dereu Mәskeudegi Qarjy ministrining orynbasary marqúm Maslennikov pen Odaqtyng Kirister men shyghystar basqarmasynyng bastyghymen sóilesip, sol jigitterge bar shyndyqty aittym. Solardyng kómegimen Krasnoyar aimaqtyq milisiyasynyng bastyghy general-leytenantpen telefon arqyly sóilestim. Ol kisi: «Úlynyzdyng densaulyghy nashar. Tuberkulez dertine shaldyghypty. Minezi ýshin jalghyz adamdyq kamerada otyr eken. Qazir gospitaligha jatqyzdym. Balanyz jazyqsyz sottalghangha úqsaydy. Juyq arada bosatyp qalarmyz», – dedi.

– Nesipbaydyng týrmege ne ýshin týskenin bilesiz be?

– Bishkekting vokzalynda bir jigit bireuding sómkesin tartyp әketse kerek. Sol kezde bir top jigitpen Nesipbaylar vokzalda jýripti. Milisiya dereu búlardy ústap, tergey bastaydy. Aqyry eshqanday tireui joq bolghandyqtan Nesipbaydy Qyrghyz elining Ystyqkól audandyq halyq sotynyng ýkimimen bes jylgha sottap jiberedi.

– Úlynyzben eng alghash qalay kezdestiniz?

– Krasnoyar aimaqtyq milisiyasynyng bastyghymen sóileskennen keyin Nesipbaygha hat jazdym. Odan maghan ýsh bettik jauap keldi. Hatty oqyp otyrsanyz, jylaghynyz keledi. Ólendetip túryp sezimin bildiripti. «Men sizding tiri ekeninizdi bilgen joqpyn. Maghan «әkeng óldi» dep aityp edi. Týrmeden shyqqan song sizge kelsem, qabyldaysyz ba?» depti. Osylaysha ol 1986 jyldyng kýzinde maghan keldi. Jaghdayy óte auyr eken. Bizben jarty jylday birge túrdy.

– Balalarynyz Nesipbaydy qalay qabyldady?

– Men balalargha bәrin týsindirip aittym. Olar qarsy bolghan joq. Týrmeden kelgende Nesipbaydyng jaghdayy óte auyr edi. Qalagha tirketip, «Qalqaman» yqshamaudanyndaghy auruhanagha ornalastyrdym. Qoldan kelgen kómegimdi berdim. Ol kezde men Qarjy ministrliginde Kirister men shyghystar basqarmasynyng bastyghy, kollegiya mýshesi edim. Balalarym jas, eliktegish bolghandyqtan jataqhana әperudi dúrys kórdim. Osy oiymdy Nesipbay da qúptay ketti.

– Nesipbay jeke ketken song nemen shúghyldandy?

– Bizden ketken song býgingi «Kýzet» sekildi zandy firma qúryp, júmys istey bastady. Jazyqsyz japa shekkender aryz-shaghymyn aityp aldyna barady eken. Ol osylay kóptegen azamattargha qol úshyn sozdy. Biraq myqty bir dókeyding aldyn kesip ketipti. Bir kýni maghan Almatydaghy Sovet audandyq sotynan habarlasyp, Nesipbaydyng ýstinen is qozghalyp jatqanyn aitty. Suyq qaru saqtaghany, salyq tólemegeni jәne qorqytyp-ýrkituge qatysqany turaly ýsh bap boyynsha aiyp taghylypty. Suyq qaru degenderi bir kavkazdyq dosynyng syigha tartqan qanjary eken. Men sotqa: «Bizding ýide onday qanjardyng birnesheui bar. Eger qanjar suyq qaru bolsa, meni de sottandar!» – dedim. Qarjy ministrliginde qyzmet etetindikten, salyq turaly aiyptyng da negizsiz taghylyp otyrghanyn dәleldep berdim. Biraq olargha berilgen tapsyrma Nesipbaydy sottau bolatyn. Sottady. Bes jylgha qatang rejimde jazasyn óteuge jaza kesti. Aldymen Pavlodarda, keyinnen Manghystaudyng týrmesinde jatty.

– Aqtau týrmesin sanatoriygha ainaldyratyn kezi osy uaqyt qoy?

– IYә, ol әngimeni men de estigenmin. Ol kezde Aqtau koloniyasyndaghy jaghday óte nashar bolypty. Nesipbay jazasyn óteuge barghan son, dostary zonany sanatoriygha ainaldyryp jiberipti. Nesipbay aqyry búl týrmeden qashyp ketti.

– Múnan keyin Ispaniyanyng Barselona qalasynda boldy emes pe?

– IYә, ol Ispaniyada boldy. Oghan halyqaralyq izdeu jariyalanyp, tipti Interpol iske kiristi.

– Shetelde osylay bolyp jatqanda, sizderge eshkim eshtene degen joq pa?

– Bizde nesi bar. Nesipbay shetelde jýrgende men Óli tenizge demalugha bardym. Ol kezde júmystan arnayy joldama beretin edi. Stambuldyng әuejayynda meni bir týrik «bylay jýriniz» dep ózimen әketti. «Ne boldy?» dep súrasam, «Sen terroristsin» deydi. 7-8 kabiynetke kirgizip, aqyry bosatty. Artynan «Úlynyz Ispaniyada qashyp jýr eken. Sol ýshin tekseru jýrgizdik» dedi. Sol joly qayda barsam da, artymnan bireu erip jýrdi. Olar osy saparda meni úlymmen kezdesedi dep oilasa kerek.

– Jogharyda «Myqty bir dókeyding aldyng kesip ketipti» dediniz. Ol dókey kim?

– Múnyng bәri Rahat Áliyevting isi. Áytpese kinәsi joq Nesipbaydy Interpol ne qylsyn?! Jalpy, Nesipbaydyng ólimin úiymdastyrghan da Rahat Áliyev boluy mýmkin. Nesipbay qaytys bolar tústa maghan bir jigitter keldi. «Osylay da osylay, balanyz aqtaldy. Biz otyz shaqty jigit baryp, aqtaluyn toylap qayttyq. Qúday qalasa, sol jaqtaghy biznesin qadaghalaytyn adam tauyp, ózi elge oralady» dedi. Men quanyp qaldym. Biraq artynsha onyng kisi qolynan qaza tapqanyn estidik. Sol kezde «Rahat Áliyev FSB-men kelisim-shartqa otyryp óltirtipti» degen әngimeler de aityldy.

– Nesipbaydy Almatygha jerledi ghoy?

– IYә, shetelde jan tapsyrghannan keyin Nesipbaydy Almatygha әkeldi. Ol kezde men Ózbekstannyng Jyzaq qalasynda issaparda jýrgenmin. «Sýiek keldi» degendi estip, dereu Almatygha keldim. Mýrdeni dostary Kensaygha jerlemekshi edi, biraq qalalyq әkimshilik rúqsat bermedi. Sosyn Baghanashyldaghy jәne Boralday jaqtaghy zirattardan oryn dayyndattyq. Adam kóp, mynnan asa jigit jinaldy. Patrulider artymyzdan erip, әr qimylymyzdy ortalyqqa habarlap jatty. Búghan shydamaghan jigitter joldy jauyp, polisiyanyng kólikterin ótkizbey tastady. Biz Nesipbaydy osylay jer qoynyna tapsyrdyq. Onyng mazaryn dostary bir aiday uaqyt kýzetti. Sebebi dostary «Nesipbaydyng sýiegin alyp, laqtyryp tastauy mýmkin» dep kýdiktendi.

– Sizdi «Ryjiy Almazdyng әkesi» dep syilaytyn adamdar kóp pe?

– Balamnyng búl qazaqqa qanday jaqsylyq jasaghanyn bilmeymin. Elding bәri Nesipbaydy jaqsy kóredi. Meni Nesipbaydyng әkesi dep syilaytyn adamdar da óte kóp. Barlyghy da onyng batyr jigit bolghanyn aitady. Birde Astanagha bara jatyp qu dalada jol polisiyasy toqtatty. Oghan shopyr jigit mening Nesipbaydyng әkesi ekenimdi aitypty. Álgi jigit jýgirip kelip: «Siz shynymen Ryjiy Almazdyng әkesisiz be? Ryjiy jigitting tóresi edi ghoy. Toqtamay jýre berinizder», – dedi. Múnday oqighalar óte kóp. Onyng qaysybirin aityp tauysayyn.

Qanat Birlikúly

Abai.kz