Tanymal psiholog, professor Pol Ekman úzaq jyldar boyy adamnyng dene bitimining qimylyn, týr-әlpetining qozghalysyn (betting qyzaruyn, tynys aluyn, kózding qozghalysyn t.b.) zerttep, zerdelep dәleldi saraptamalar negizinde kitap jazyp shyqqan bolatyn. Osy kitap jelisinde 2009-2011 jyldary rejisserler «Meni alda» degen filim týsirdi.

Bizding aitpaghymyz filim keyipkerining jalghan men shyndyqty «ajyrata» bilu qabiletining keremettigi turaly bolmaq. Adamnyng «ajyrata bilu» qabileti qúndy, әri óte manyzdy qasiyet. Jalghan men shyndyqty adamnyng týr-túrpatyna qarap ajyratu bir bólek, al, ony kóre bilu, týisinu, sezine biluding oryny tipti erekshe. 

Sonymen, biz ajyrata bilu óneri turaly ne bilemiz? Ol – bizge kerek pe? Layyqty tandaudy  qalay jasaymyz? Adaspaudyn, óz-ózindi aldamaudyng joly qanday? Shyndyqtyng kriyteriyleri bar ma?

Shyndyq – ol, naqtylyq. Al, onyng maghynasyn ashyp, iske asyru ýshin shym-shytyryq aghymdardyng arasynan shyndyqtyng arnasyn tabu mindet. Ol ýshin tanudy jәne ajyrata biludi ýirenu lәzim. Birden aitayyq, shyndyq jer betinde ashyqtan-ashyq jarqyrap jatqan joq. «Bilim iynemen qúdyq qazghanday» – dep, óte terennen qamtyp aitylghanyna kózing jetedi. Býgingi aqparat zamanynda zamandastarymyzgha da, jas úrpaqqa da auqymdy bilim, tegeurindi kózqaras qajettigin qazir tipti aiqynday týskendeymiz. 

«Ajyratu» mektebi

Adam balasy ómirde myna nәrse «Dúrys» al, myna nәrse «Búrys» dep bólip qarugha beyim. Osy «bólu» Alla Taghalanyng adamzatqa bergen «ajyrata bilu» qabileti. Bala kezimizde ata-әjelerimizding «ony isteuge bolmaydy, úyat bolady», «mynany isteuge bolady, ol dúrys» dep aq pen qarany bólip qúlaghymyzgha qúiyp otyruy ajyrata biluge baulu mektebi eken. Osynday oy oramda danyshpan Ál Farabiydin: «Adam neni jәne qalay ajyratatyndyghynnyng mәnine jetip (әdisin bilip), ómir boyy jaqsy men jamandy aiyrar bolsa, mine, sonda ghana baqytqa jetedi», – dep «ayyra» bilu úghymyna basymdyq berui beker emes.

«Adam neni jәne qalay ajyratatyndyghynyng mәnine jetui» ýshin ne qajet? Áriyne, adamnyng is әreketin basqarushy subekti (aghym) turaly aqparat kerek. Aqparat – ajyratudyng «negizi». Úzaq uaqyt boyy jinalghan tәjiriybe, aqparatsyz «dúrys» nemese «búrys» dep tújyrym jasau mýmkin emes. Sondyqtan, aq pen qarany aiyrudyng negizgi qúraly – aqparat.

Sanandaghy saualdyng jauabyn tabu ýshin bir-birine qarama-qayshy iydeyalar aghymyn salghastyryp, salystyryp kóp oqyghanmen, ras, tez arada kókeying kýittegen jaygha birden jete almaysyn. Alayda, oqu, toqu, salystyru arqyly kózqarasyna, kóniline ýlken senim ornaydy. Al, nyq senim ornyqty әreketke bastaydy. Osylay shyngha kóterilu, jan-jaghyna, tútas ómirge sergek qarau qadamy bastalady. Búl – bagha jetpes adamgershilik baylyq.

Mәn beretin túsymyz mynau: danyshpan, ghúlama Ál-Faraby taghy bir tújyrymynda: «Adamgha eng birinshi bilim (aqparat) emes tәrbie berilui kerek, tәrbiyesiz berilgen bilim adamzattyng qas jauy», – deuining basty sebebi nede?

Zeyin salyp qarasaq: ghalymnyng tәrbie dep otyrghany aq pen qarany, jaqsy men jamandy «ajyrata bilu» qabileti. Demek, jastargha aqparat bermesten búryn «ajyrata bilu» daghdysyn qalyptastyru qajet. Ata-әjelerimizding «mynau bolady», «mynau bolmaydy» dep әr nәrseni ekige bólip, balanyng qúlaghyna qúiyp otyruynyng ózi «ajyratu daghdysyn» qalyptastyru joly bolghan.

«Ajyratu» әdisi

Sonymen, ajyratudy – týrli faktiler men elementterdi imandylyq pen intellektualdyq aqyl tezine sala otyryp qabyldau nemese qabyldamau dep týsinuge bolady. Óitkeni, Hәkim Abaydyn: «Aqyl, qayrat, jýrekti birdey ústa, Sonda tolyq bolasyng elden bólek», – deuining basty sebebi osy ýsh birlikti birdey ústaghan adam sansyz aqparatty retimen ornalastyryp, «dúrys» pen «dúrys emestin» tolyq keskinin qalpyna keltire alady. Suyq aqylgha, erik-jigerge yaky әulegen emosiyanyng jetegine erip ketpey, «aqyl», «qayrat», «jýrekti» birdey ústaghan adam ghana әr nәrseni ajyrata almaq. Al, ajyrata bilgen adam әriyne basqa «elden bólek» bolary sózsiz. Ajyrata bilu men intellektualdyq terendik – myna «Basta migha» talas qylghan» zamanda әrqaysymyz jәne býkil qoghamymyz ýshin eng qúndy qazyna boluy qajet.

Ajyrata bilu Alla Taghalanyng adam balasyna bergen erekshe qabileti.  Ayyra bilu qabileti kez kelgen adamda bar qasiyet. Biraq, bidaydy qauyzynan bólip alu ýshin belgili bir әdis kerek. «Meni alda» filimindegidey adamnyng fiziognomikasy turaly bilimning ózi tolyq ajyratugha jetkiliksiz. Onyng da sebepteri týsinikti. Fiziognomika turaly ghylym ajyratugha qajetti 60-70% ghana aqparat. Sonymen qatar, ol teoriya әrdayym júmys jasay bermeui de mýmkin. Sondyqtan, ajyratu әdisin mengeru ýshin tómendegi myna ghylymy úghymdardyng manyzy zor. Olar:

• Baqylau

• Ólsheu

• Analogiya

• Taldau

• Sintez

Búl aitylghan basymdyqtar – tek ghylymy әdister jýiesi. Ghylymy zertteu әdisterimen qosa adamnyng intellektualdyq terendigi pen kemeldigin tys qaldyrugha bolmaydy. Olar:

• Tútas qabyldau

• Ayqyn týsinu

• Tereng týisinu

Qoghamda hәm aghymdar arasynda bolyp jatqan prosessterdi tanyp-týsinuge, dúrys ajyratugha kedergi keltiretin basymdyqtar bar. Olar:

• Oilau stereotiypi

• Birjaqtylyq jәne synnyng joqtyghy

• Bilimning jetispeushiligi

• Emosiyanaldyq tәueldilik jәne túraqsyzdyq

Ajyrata biludi ýirenu eshqashan kesh bolmaydy. Ásirese, jastar din men aghymnyng arajigin ajyrata bilui óte manyzdy.

«Ál-Furqan» – degenimiz ne?

Qasiyetti Qúranda «Ál-Furqan» degen sýre bar. Maghynasy ajyratu degendi bildiredi. Demek, «ajyratu» úghymyna tútas bir sýre arnalghan.  Qúranda «ajyratu» úghymyna mәn berilui beker emes. Býginde sarapshylar men ghalymdar Islam әlemining kýireu sebebi turaly ghylymy boljamdar jasap, týrli uәjder aituda. Sonyng bir sebebi «sauattylyq dengeyi tómen, bilim-ghylym jolynda artta qaldy», – deydi.

Mәselen: statistika boyynsha Irak memleketining sauattylyq dengeyi 2013 jyldyng deregi boyynsha әielder 80.57%, erkekter 83.26% sauatty. Liviya eli 2013 jyldyng statistika boyynsha әielder 99.90%, erkekter 99.96% sauatty. Al, Siriyada әielder 73.6%, erkekter 86% sauatty eken. Áriyne, búl Evropa elderining sauattylyq dengeyimen salystyrmaly derek. Sondyqtan, Islam elderi hat tanyp, jazu jaza alamaydy deuge bolmaydy.

Islam әlemining sayasilanghan haos ortalyghynda qaluynyng biregey sebebi Qúranda bayandalghan «ajyratu» úghymynan aiyrylyp qaluy. Eng ýlken kýnә qoghamda, ghalamda bolyp jatqan prosessterdi ajyrata almay, ózindi de, ózgeni de sergeldenge salyp adastyru. Aghymnyng jeteginde jýrgen adam óz ústanymynan basqany moyyndamaydy. Jalpy tanym-týsinigi tar shenberli adam dýniyede bolyp jatqan qúbylys, tirshilik әreketterin dúrys andap, bayyptaugha kelgende óte kendelik tanytady. Búl – kemdik. Búl – baryp túrghan qorlyq.

Zamanagha týiin aitu – Alla Taghalanyng adamzat boyyna darytqan «ajyratu» qabiletine ýnilu ekenin anghardyq. Uaqytqa say bәri ózgerip sala beretine kóz jetkizdik. Ol min emes, әriyne. Min – sony ajyrata almau.

Alla Taghala «Ál Furqan» sýresinin, 1-shi ayatynda: «Álemderge eskertushi boluy ýshin qúlyna (aqiqat pen jalghandy) Ajyratushyny týsirgen Ol (Alla) úlyq berekeli!», – dep bayandaydy. Alla Taghala qasiyetti Qúran Kәrimning ózin jaqsylyq pen jamandyqty, aq pen qarany, shyndyq pen jalghandy ajyratushy (Furqan) dep ataghan. «Ál-Furqan» (ajyratushy) – Qúrannyng eng keng taralghan jәne músylman әlemine mәlim aty. Onyng kýlli mazmúny, sayyp kelgende, «Aqiqat keldi de, ótirik seyildi; jalghannyng ómiri úzaq emes» degendi dәleldeydi.

«Jaqsy menen jamandy aiyrmadyn»

Kez kelgen aghymdy matrisa deytin bolsaq (matrisa – degenimiz jasandy jýie. Al, aghymdar úzaq uaqyt boyy programmalanyp, qoldan kodtalghan jýie). Matrisanyng (aghym) tabighaty men maqsaty adastyru, shyndyqty aiqyn kórsetpeu, býrkemeleu. Ol – sol ýshin jasalghan. Matrisadan shyghudyng joly «ajyratu». Basqa joly joq. Endi, aghymnyng qúrylymyn, ondaghy aqparattardyng ornalasu tәrtibin, jýiesin bilmeyinshe odan shyghu mýmkin emes. Al, aghymnyng qúrylymyn bilmegen adamnyng qoghamgha, adamdargha degen әreketin qalay boljaugha bolady? Yaki, ajyrata bilgen adam aghymnyng jeteginde keterme edi?

Hәkim Abaydyn: «Jaqsy menen jamandy aiyrmadyn, Biri qan, biri may boldy endi eki úrtyn», –  dep sanasyn sarqyp, uayym sheguining bir ghana sebebi bar. Siz qashan songhy ret sanaly, degdar adam retinde dýniyening aq-qarasyn «ajyratugha» tyrysyp kórdiniz?

Áset BEKTÚR, QMDB baspasóz bólimining bas mamany

Abai.kz