Taylandtan qaytarda, әuejaydaghy tekseru punktindegi

qyzmetker qyzymnyng qolyndaghy jarty litrlik bótelkedegi

sudy qaldyryp ketudi talap etti. «Onda túrghan ne bar?» degen maghan:

«Bizding elimizding zany boyynsha jerimizding bir tamshy suy nemese

 bir uys jeri shekaradan shyqpauy kerek» dep jauap berdi.

2015 jylghy qarasha aiynda «Jer turaly Kodekske» engen baptargha baylanysty 1,7 mln. gektar jer satugha shygharylatyn boldy degen habar taralghany sol eken, úiqyly-oyau jatqan qazaq qauymy dýr silkindi. Qazaq elining kóptegen qalalarynda mitingiler ótip, әleumettik jeliler men BAQ betterinde jer mәselesi basty taqyrypqa ainaldy. Qysyltayang kezende jol tabatyn Preziydentimiz, bir jaghynan biylikting qateligin moyyndaghan bolyp, jana jylgha deyin jana zang baptaryna marotoriya jariyalap, «jer reformasyn dúrystap týsindermegen» ministrlikterge shýilikse, ekinshi jaghynan býkilhalyqtyq mitingting aldyn alu jәne qoghamdyq talqylau jýrgizu maqsatynda jer mәselesi jóninde arnayy Qoghamdyq komissiya qúrdy.  Moyyndauymyz kerek, Qoghamdyq komissiyagha kiretin adamdardy da biylikting ózi tandap aldy...Biraq Komissiyanyng júmysynyng jariyalylyghyna býginge deyin eshqanday senimsizdik joq ekenin de aita ketu kerek.

Bir qaraghanda, Komissiyany úzaq merzimdik talqylau, san týrli pikir talastyru kýtip túr dep aitugha bolmaytyn siyaqty. Halyqtyng basym  kópshiligi kóshege «týsinbestikten» shyqqan joq, týsine otyryp, jerdi sheteldikterge satugha, jalgha beruge, al ózimizding azamattargha satugha kelispeytindikterin ashyq bildirdi.  Biylik jaghy da ózining ústanymdaryn halyqqa týsindiru arqyly, olardyng qoldauyn alugha tyrysuda. Áriyne, olardyng qolynda әkimshilik resurstary, budjettik búqaralyq aqparat qúraldary men san týrli qoghamdyq úiymdar bar. Shynymdy aitsam, Komissiya júmysynyng nәtiyjesinde ortaq sheshim tabylyp, sol sheshimdi bәrimiz bir adamday qoldap, Parlamentke jiberemiz degenge sengim kelmeydi. Bizding mindetimiz – óz ústanymdarymyzdy qorghay otyryp, týrli dәlelder keltirip, qatarymyzdy kóbeytu jәne, bar mýmkindiginshe, keybir mәseleler jóninde ortaq kelisimge kelu. Qysqasy, alandaghy teketiresti ghimarattyng ishindegi әngime týrine kóshiru.

Endi taldaugha týsip otyrghan mәseleni anyqtap alayyq: «Jerge jany ashyp otyrghan» (Preziydentting anyqtamasy) azamattardyng birinshi talaby – sheteldikterge, onyng ishinde jeke kәsipkerlerge de, memlekettik úiymdargha da, jerdi satpau.  Biylik zanda onday baptardyng joq ekendigin, Qazaqstan jerining sheteldikterge satylmaytyndyqtaryn aityp aqtaluda. Ekinshi jaghy búghan kýmәnmen qarap, zandy ainalyp ótuge bolatyn mýmkindikterdi bolmyrmau kerektigin talap etude. Meninshe, búl talap jóninde Komissiya mýshelerining ishinde týsinik bolyp, bir mәmlege kelulerine tolyq bolady. Kodekstegi alandaushylyq tughyzyp otyrghan baptargha zandyq negizde naqty tosqauyldar, shekteuler qon, onymen birge «jer sheteldikterge eshqashan satylmaydy» degen bapty engizu arqyly búl mәseleni shesheuge bolady dep esepteymin.

Dau tudyryp otyrghan ekinshi talap – jer satudy tolyq toqtatu, ony qazaqstandyqtargha da satpau. Búl jóninde eki jaqtan da san týrli pikirler aitylyp, dәlelder keltirildi. Endi aimaqtardaghy azamattardyng da pikirlerin tyndau mәselesi kýn tәrtibinde túr. Demek, búl jerde bir toqtamdy tabu - ýlken enbekti, týsinistikti, mәdeniyetti pikirtalasty talap etedi. Zang qabyldanghannan bergi on ýsh jyldyng ishinde auylsharuashylyghyna jatatyn jerlerding 1,3 payyzy ghana jekemenshikke satylghan eken.

Ýshinshi talap – jerdi sheteldikterge jalgha berudi toqtatu. Qarsylyqtyng basy búryn zanda bolghan10 jyl merzimdi 25 jylgha úzartudan bastalsa, ayaghy 10 jylgha da, 25 jylgha da jalgha beruge tiym salu talabyna úlasty. Búl jerde de bir sheshimge keluding auly alys siyaqty.

Áriyne, týrli pikirdegi 75 adam qatysatyn Komissiyada jerge qatysty basqa mәselelerding kóterilui ghajap emes, alayda qazaq qoghamynyng bolashaghyna tikeley qatysty Jer dauynyng basty mәseleleri jogharydaghy ýsh talaptyng tónireginde dep oilaymyn

Meninshe, osy uaqytqa deyin qoghamdyq jelilerde de, Komissiya otyrysynda da aitylyp jatqan uәjderdi ýsh baghytqa bóluge bolady. Olardyng birinshisin, shartty týrde – ekonomikagha qatysty dәlelder men uәjder dep atayyq. Búl baghyttaghy pikirlerding barlyghy – jer turaly zannyng dúrysytyghyn, jerdi qazaqstandyqtargha satu men sheteldikterge jalgha beruding qajettiligin dәleldeuge baghyttalghan. Olar ýshin, jer – tauar. Al tauardy paydalanu shart. Áriyne, mýmkindiginshe, ózimiz paydalanuymyz qajet, al eger ózimizding qolymyzdan kelmese, basqalargha satyp, «qyzyghyn kóruimiz» kerek. Eng qyzyghy, biylikting bastamasyn qoldaytyn búl topqa talay jyl jermen ainalysyp, paydasyn kórip otyrghan qazaqstandyq kәsipkerler de kiredi. Shynymdy aitsam, osy uaqytqa deyin «Jerdi tiyimdi paydalansandar, bizder siyaqty bay bolugha bolady» degen jandardyng «sheteldik investisiya bolmasa, jerdi ózimiz óndep, paydagha jarata almaymyz» dep, ózderine ózderining qarsy shyqqandaryn týsine almay dal boldyq. Bireuleri ózderining ústanymdaryn «sheteldik investorlar jana tehnologiya alyp keledi» dep dәleldegisi kelse, endi bireuleri «biz olardyng tәjiriybelerin ýirenuimiz qajet» degen uәjdi algha tartady. Meninshe, bizding kәsipkerlerding kez kelgen elden auylsharuashylyq tehnikasyn alugha eshqanday bóget joq siyaqty, tәjiriybe almasugha da eshqanday shek qoyylmaghan. Baryndar, tanysyndar, ýireninder, biraq ózderine bәsekeles shaqyrghandaryng qay sasqandaryn.

Jerdi satu, sheteldikterge nemese birikken kәsiporyndargha beru arqyly investisiya tartu, ókinishke oray, bizding ýkimetting qolynan keletin jalghyz tәsili siyaqty. Otyz jyl múnay óndirip, ony óndeuding ornyna Reseyden benzin satyp alyp otyrghanymyz da sonyng saldary. Áriyne, jerdi óndeu, jermen ainalysatyn sharuashylyqtargha memleketting tarapynan jan-jaqty qoldau jasaudyng (salyq jenildikteri, tehnikany lizingke beru, bank jýiesindegi jenildikter, t.t.)  ornyna satu men sheteldikterge jalgha beru – jyldam aqsha tabudyng birden bir joly. Odan týsken paydanyng budjetting bir jyrtyghyna jamau boluyn da joqqa shygharmaymyn, biraq búl jol elimizding auylsharuashylyghyn damytugha ýles qosatynynyna kýmәnim bar.  Onyng ornyna otandyq investorlardy tartudyng joldaryn qarastyrghanymyz abzal.  

Mening oiymsha, jerdi jalgha beru men jerdi jekemenshikke satudyng arasynda da pәlendey aiyrmashylyq joq. Menshik jerdi de, jalgha alghan jerdi de eshkim eshqayda alyp kete almaydy. Menshik jerdi de, jalgha alghan jerdi de memleket zansyz tartyp ala almaydy. Jalgha alghan jerindi 49 jyldan keyin taghy da kelesi merzimge úzartyp aluyna bolady. Ony múragerlikke qaldyrugha da bolady. «Búl jer - meniki!» degen psihologiyalyq senimnen basqa eshtene joq siyaqty. Kerek deseniz, jalgha alghan jerdi de, jekemenshik jerdi de bankige kepilge salugha bolady eken. Meninshe, búl jerdegi basty mәsele memleketke, onyng zandaryna degen senimde jatqan siyaqty.

Ekinshi baghyt – qazaq halqynyng ghasyrlar boyy qalyptasqan týsinigi men týisigi,  tәjiriybesi men tәrbiyesi, oghan songhy uaqytta qosylghan...saqtyghy. Qazaq ýshin, jer – tauar emes, ol - ata-babalarymyzdyng amanaty. Ony, óz basym, memleketting iyeligine de bermes edim. Jer – qazaq halqyniki. Al memleket sol jerdi retteushi ghana. Memleketting mindeti – azamattardyng bәrine birdey ýi-jay salugha jer bólu, joldar men jerge qatysty infraqúrylymdardy anyqtau, jerdi jalgha berip, odan týsken paydany memleketting qajettiligine paydalanu, t.t.. Búnyng ishine jerdi satu nemese basqa memleketke beru kirmeui kerek. Qysqasy, zanymyzda «jer memleketting menshigi» dep tanylghanmen, onyng qúqyghy jogharydaghy aitylghan mәselelerge qatysty shektelu shart. Kenes ókimeti kezinde Qazaqtyng talay jerlerining basqa memleketterding qolynda ketkenin (Reseydin, Ózbekstannyn) jaqsy bilemiz. Qazaq jerlerining basqa elding menshigine memleketting sheshimimen berilgenin esimizden shygharmauymyz kerek. Sondyqtan, qazaq qauymynyng bolmysy ózderi  kiyeli dep sanaytyn jerdi «satu» ne «sheteldikterge jalgha beru» degendi qabyldamaydy. Jer reformasyn jasaushylar halyqtyng mentaliytetin, týsinigin de qaperge aluy kerek. Bir elderde qalypty da qarapayym bolyp sanalatyn mәsele ekinshi bir elderding týsinigine jat boluy mýmkin. (Bir jynystaghylardyng ýilenui Europa elderining kópshiliginde demokratiyanyng kórinisi bolyp tanylyp, olargha zang jýzinde tirkeluge rúqsat berilse, basqa elder ony adamzattyng tabighatyna jat mәsele dep sanaydy). Ayta ketu kerek, biylikting qazaq tiline qatysty nemese bilim baghytyndaghy reformalarynda da qazaqtyng kózqarasy eskerilmey otyr. Búl reformalardyng da qazaq qoghamynda ýlken alandaushylyq tughyzyp jatqany mәlim.

Sheteldikterge jerdi jalgha beru mәselesinde ýsh týrli qauip aityldy. Onyng biri – sheteldikterding jalgha alghan jerdi tez arada payda tabu ýshin ayausyz paydalanyp, iske jaraghysyz dengeyge týsiru mýmkindigi bolsa, ekinshisi – kýrdeli bir sayasy jaghdaylar qalyptasqan kezende satyp ne jalgha alghan jerlerding sol elderge ótip ketu qaupi. Onday jaghdaylar, ókinishke oray, әlemdik tәjiriybede kóptep kezdesedi. Ýshinshi qauip – jerdi óndeuge keldik degen syltaumen basqa elding azamattarynyng kóptep kelui jәne olardyng birneshe jyldardan son, azamattyq alyp (qazaqstandyqtarmen ýilenu nemese belgili uaqytta osy jerde ómir sýrgenine baylanysty) qazaq jerinde túraqtap qalu mәselesi.

Bir sózben aitqanda, Qazaq jerine bir kirip alghan shetelding azamattaryn qaytyp shygharudyng qyiynshylyghy  jetkilikti sóz boldy. Bireuler Palestinalyq arabtardyng teniz jaghalauyndaghy jerlerin satyp alyp, keyinnen sol jerdi plasdarmgha ainaldyryp, alghashqy evrey әskerlerin týsirgen Izrayli memleketining tәjiriybesin algha tartsa, endi bireuler jerlerin satamyn dep mýldem airylyp qalghan kýrdterding ómirin algha tartady. Osynday qauipting bar ekendigin moyynday otyryp, keybir azamattar jerde Qazaqstanmen shekaralas elderding azamattaryna satpau turaly ózgeris engizudi qajet dep sanaydy.

Týrli baghyttaghy kózqarastardy taldau ýstindegi biylikke jaysyz tiyetin baghyt – jerdi jeke menshikke beruden bastap osy kýnge deyingi jetistikter men kemshilikterdi eskeru. Áli esimde, 2003 jyly jerdi menshikke beru kezinde BAQ betterinde «jerdi tiyimdi paydalanu maqsatynda» degen sóz tirkesi týspeytin. Osy on ýsh jyldyng ishinde sol reformanyng bergen nәtiyjesi qanday? Eger «jer tiyimdi paydalanylsa» zangha ózgeris engizip ne jynymyz bar? Sol uaqytta qazaq azamattarynyng tarapynan  qatty qarsylyqqa úshyraghan (eki mәrtebe dauys beru, premier-ministrding otstavkagha ketui) jer zanynyng elimizge bereri bolmasa, onyng jalghasy bolyp tabylatyn búl reforma útymdy dep kimderdi sendiremiz. Meninshe, jer jeke menshikke berilgennen keyin bireuler bayyghan da bolar, biraq qara halyqtyng bas auyrtatyn mәselesi kóbeygen siyaqty. Zang qabyldanghan son-aq, bir eki jyldyng ishinde Qapshaghaydyng jaghasyna shomylyp, nemerelermen balyq aulaudan qaldyq. Jaghalaudyng barlyghy satyldy, qorshaldy. Balqash pen Alakól de  osynday «jekeshelendiruge» úshyrady. Sol jerdi jonghardan qorghaghan Qabanbay babalarymyz sarbazdaryn shúbyrtyp, qazir tirilip kelse, at shaldyryp, betterin shayyp, bir auyz su ishe almay qayta kekter edi. Jerdi bólude, satuda jariyalylyq pen ashyqtyqtyng qalay qamtamasyz etilgenin bilmeymin, biraq auyldyng qasyndaghy talay jayylym, shabyndyq  jerlerding jekemenshikke ótip ketip, túrghyndardyng ashu-yzasyn tudyrghanyn talay estidim. Al Almaty oblysynda bir eldi mekenning janyndaghy eki zirat (!) jeke qolgha ótip ketip, qaytys bolghan adamdaryn qoy ýshin jerding qojayynyn izdep (rúqsat alu ýshin) masqara bolghan oqighany da estidik. Jeke menshikke rúqsat berilui sol-aq eken Qazaq jerinde iri jer iyeleri payda bola bastady. Ótken otyrysta men osy alpauyttardyng kim ekenderin, olardyng iyeligindegi jer kólemin, qayda ornalasqany, sol jerlerdi qalay alghandary turaly aqparatty jariyalaudy talap ettim. Osy әleumettik әdiletsizdikter tekserilip, jauapty jandar jazagha tartylyp, әdilettik ornamayynsha jer reformansyn jalghastyru – qoghamdyq qylmys bolyp sanalady. Jerdi qazaqstandyqtargha satu men sheteldikterge jalgha berudi qoldaushylar talqylau barysynda bizding san týrli kýmәnimizdi seyiltu ýshin «zang jýzinde jan-jaqty baqylau jasalady» «sheteldikter ýshin mynaday sharttar engiziledi» degendey uәjderin aitty (Mysaly, «jerding nәrin ketiretin daqyldardy óndirip, onshaqty jylda jerimizding toz-tozyn shygharyp, otyz jyl iske alghysyz etip tastaydy» degen siyaqty). Áriyne, zangha bәrin jazugha bolady. Biraq osy baptardy kimder baqylamaq? Ákimder me? Qytaydan kelip, jerdi jalgha alghan kәsipker Qúljagha alyp baryp, bes kýn qydyrtsa, «bәri tamasha» dep otyra beretin әkimder, ókinishke oray, әli de jetkilikti.  Úzyn sózding qysqasy, qazirgi biylik jýiesimen, biyliktegi adamdarmen, óz basym, eshqanday reforma jýrgizbes edim.        

Jer dauy taghy bir mәselening basyn ashyp berdi. «Bir el, bir mýdde, bir taghdyr» dep úrandap jýrgenimiz de bayaghy kenestik iydeologiyanyng kóshirmesi eken. Jer mәselesi qoghamnyng kýn tәrtibine shyqqanda, basqa últ ókilderi qasymyzdan tabylghan joq... Búl әlde, jerding – qazaq últynyng tarihy otany ekendigin moyyndau ma әlde, «bizding Qazaqstangha qatysymyz joq» dep, ózderin ózderi shekteu me. Búryn qazaqtyng últtyq mәseleleri ghana qazaqqa qatysty (oralmandar, qazaq tili, qazaq mәdeniyeti, t.t.) deytin bolsaq, osy kezennen bastap «Qazaqstannyng mәselesi – tek qazaqtyng mәselesi deuge» tura keletin shyghar.   

   Jer mәselesi men komissiyanyng júmystary taghy bir mәseleni jaryqqa shygharady, syngha týsiredi dep oilaymyn. Búl – jariyalylyq pen ashyqtyq mәselesi. Aymaqtarda Preziydent aitqanday «jerge jany ashyghan adamdardyn» barlyghynyng sózi, pikiri tyndalady ma, әlde barlyq kezdesulerde biylikting kózqarasyn qoldaytyn adamdar ghana jinalady ma – meni osy  da alandataty. Mening oiymsha, aimaqtargha shyqqan komissiya mýsheleri oblystyq búqaralyq aqparat qúraldarynda (telekanaldar men oblystyq budjettik gazetterde) jer mәselesine baylanysty týrli kózqarastyng berilu mәselesine de kónil bólui qajet.

1997 jyly Qazaqstannyng delegasiyasyn Týrik halyqtarynyng Assambleyasyna bastap bardym. Úiymdastyrushylar aldyn ala habarlasyp, qazaq jerining topyraghy men suyn alyp keluimdi ótindi. Jospar boyynsha, Assambleya júmysynyng songhy kýni 28 týrik elinen әkelingen jer bir qazangha salynyp, qanymyz da, janymyz da, jerimiz de, suymyz da bir degen úrandy kórsetuimiz kerek. Eger osynday talap jerimiz jekemenshikke ótkennen keyin týskende, ne isterimdi bilmey, dal bolady ekenmin. Qazaqtyng jeri dep alyp barghanym «Kurakinning jeri», nemese «Gerashenkonyng jeri», nemese «Amanbaydyn» ne «Ómirzaqtyn» jeri boluy әbden mýmkin...

"Parasat" jurnaly