Almaniyanyng últtyq mәdeniyetinde óshpes iz qaldyrghan úly nemis aqyny Iogann Volifgang Gyotening shygharmashylyghynda islam taqyryby oiyp túryp oryn alady. Getyoning ómirlik ústanymyn aiqyndauda onyng dostary men jaqyn adamdaryna jazghan hattary, 1771-1772 jyldary qolyna týsken qasiyetti Qúran men parsynyng úly aqyny Shams ad-Din Hafiz Shirazidyng «Divanymen» tanysudan keyingi  әserden tughan enbegi «Batys-shyghys Divanynyn» yqpaly orasan boldy. Músylmanmyn dep júrtqa jariyalamasa da, aqynnyng kóptegen shygharmalarynan Islam men onyng ruhany qúndylyqtaryna degen kózqarasy aiqyn angharylady. Gyotening baqy men fәny turaly týsinigi Islam qaghidalarymen túspa-tús keledi. Úly aqynnyng músylman bolghan-bolmaghany bir Allagha ghana mәlim. Alayda, onyng qasiyetti Qúrandy Illәhy kitәp, al Múhammedti elshi dep tanyghanyn  bayandaytyn enbekter az emes.

...1995 jyly Veymarda Gyotening enbekteri men sansyz hattaryn zerttegen sheyh Ábdýlqadyr әl-Murabitting basshylyghyndaghy top, onyng músylman ekendigi turaly pәtua shygharady.  Gyote adamnyng tútas bolmysymen býkil әlemdi jaratqan Jaratushynyng yrqyna baghynghanyna kәmil sendi.  Múny jazushy adam ómirining mәni retinde qabyldap, Qúdaydyng qalauyna búlaysha  moyynsúnudy Islam dep atady.  «Batys-shyghys Diuanynda» aqyn bylay dep jazady: «Anau-mynau nәrse turaly ondy-soldy oy shyghyndau- qanday aqymaqtyq. Eger Islam Allagha moyynsúnu bolsa,biz bәrimiz Islamda ómir sýrip,  Islamda ólemiz».

Almaniyanyng últtyq mәdeniyetinde óshpes iz qaldyrghan úly nemis aqyny Iogann Volifgang Gyotening shygharmashylyghynda islam taqyryby oiyp túryp oryn alady. Getyoning ómirlik ústanymyn aiqyndauda onyng dostary men jaqyn adamdaryna jazghan hattary, 1771-1772 jyldary qolyna týsken qasiyetti Qúran men parsynyng úly aqyny Shams ad-Din Hafiz Shirazidyng «Divanymen» tanysudan keyingi  әserden tughan enbegi «Batys-shyghys Divanynyn» yqpaly orasan boldy. Músylmanmyn dep júrtqa jariyalamasa da, aqynnyng kóptegen shygharmalarynan Islam men onyng ruhany qúndylyqtaryna degen kózqarasy aiqyn angharylady. Gyotening baqy men fәny turaly týsinigi Islam qaghidalarymen túspa-tús keledi. Úly aqynnyng músylman bolghan-bolmaghany bir Allagha ghana mәlim. Alayda, onyng qasiyetti Qúrandy Illәhy kitәp, al Múhammedti elshi dep tanyghanyn  bayandaytyn enbekter az emes.

...1995 jyly Veymarda Gyotening enbekteri men sansyz hattaryn zerttegen sheyh Ábdýlqadyr әl-Murabitting basshylyghyndaghy top, onyng músylman ekendigi turaly pәtua shygharady.  Gyote adamnyng tútas bolmysymen býkil әlemdi jaratqan Jaratushynyng yrqyna baghynghanyna kәmil sendi.  Múny jazushy adam ómirining mәni retinde qabyldap, Qúdaydyng qalauyna búlaysha  moyynsúnudy Islam dep atady.  «Batys-shyghys Diuanynda» aqyn bylay dep jazady: «Anau-mynau nәrse turaly ondy-soldy oy shyghyndau- qanday aqymaqtyq. Eger Islam Allagha moyynsúnu bolsa,biz bәrimiz Islamda ómir sýrip,  Islamda ólemiz».

"Narrisch, daß jeder in seinem Falle
Seine besondere Meinung preist!
Wenn Islam Gott ergeben heißt,
In Islam leben und sterben wir alle".

Aqynnyng búl tújyrymy ózge tarihy qújattarda da kórinis bergen.     «Bir Allagha degen senim, - dep jazady Gyote, - әr uaqytta ruhyndy biyik etedi,óitkeni ol adamnyng ruhany tútastyghynyng ólshemi bolyp tabylady.. «Batys-shyghys diuany turaly eskertpeler men ocherkter» atty  enbeginde aqyn taghy bylaysha oy qorytady. «Allanyng toqsan toghyz sipatyn aityp músylmandardyng taspih tartuynyng ózi óte úlyq ghibadat. Tәnirge tәn barlyq sipattardy bir negizde eske alu Onyng qúdiretining asa sheksizdigin bildiredi, sondyqtan músylmandar Onyng erkine baghynyp, tynyshtyq tabady».

Gyotening búl ústanymy ómirde kezdesetin barlyq  kezdeysoqtyqty joqqa shyghartty. Onyng payymdauynsha, adamnyng basynan ótetin barsha oqigha Allanyng aiyryqsha isharasy men sabaghy ispetti.

«Batys-shyghys diuany» atty enbegine kiriserden az ghana búryn, 1813 jyldyng kýzinde әldebir nemis soldaty oghan Ispaniyadan Qasiyetti Qúrannyng 114-shi «An-nas» sýresi jazylghan eski arab qoljazbasyn әkelip beredi. Oqymystylardyng kómegimen Gyote búl sýreni kóshirip alyp, onyng maghynasyna ýniluge úmtyldy. Aqyn ómirining sonyna deyin búl oqighany ózine jiberilgen Tәnirding isharasy retinde qabyldap ótti. 1814 jyldyng qantarynda Jaratushy tarapynan taghy bir belgi berildi. Jazushy orys armiyasynyng qúramynda Napoleonnyng әskerin ókshelep quyp kele jatqan  qazaq-bashqúrt jasaqtarynyng namazyna qatysady. Qazaq sarbazdary nemisting úly aqynyna osy kezdesude sazsyrnay syilaydy. Olardyng ghibadaty Veymardaghy protestant gimnaziyasynda ótedi. 1814 jyly Trebrge arnalghan hatynda Gyote búl oqigha turaly bylay dep tebirene jazdy. «Qazir tipti búrynghy payghambarlargha da tansyq dýniyeler men nebir keremetter bola bastady. Búdan birneshe jyl búryn bizding protestant gimnaziyasynda músylmandar qúlshylyq qylyp, qasiyetti Qúrannyng sýreleri oqylady dep kim oilaghan! Degenmen búl osylay boldy jәne biz qazaqtar men bashqúrttardyng namaz oqyghanyn kórdik, moldasyn tyndadyq, basshysyn teatrda qúttyqtadyq. Al bizding keybir erekshe dindar hanymdar tipti Qúrannyng audarmasyn kitaphanadan aldyrdy. Olar maghan erekshe qúrmet bildirip sadaq pen jebe syilady, men ony óz oshaghymnyng ýstingi jaghyna ilip qoydym». «Úiqydaghy jeteu» degen óleninde Gete Isany ekinshi payghambar dep ataghan. «Isa pәk, ol bir Allanyng qúly, - dep jazady aqyn. Ony Qúday dәrejesine kóteru - Tәnirdi mazaq etu. Allanyng birligin tanytu arqyly býkil әlemge bas iydirgen Múhammed әkelgen shyndyq saltanat qúrsyn!».

Getening Islamgha qatysty aitqan uәjderin arqau etip tútas bir kitap jazugha bolady.

1814-1815 jyldary Gyote professor, shyghystanushylar Paulus, Lorsbah jәne Kozegartennan arab tilin ýirene bastady.   70 jasqa tolghan jyly Gyote «Payghambargha Qúran týsken týndi layyqty týrde qarsy alugha qamdanghany» jóninde jazady. Gyoteni Qúran tilining súlulyghy, әuezdiligi men úlylyghy, ondaghy diny jәne filosofiyalyq tereng astar qayran qaldyrdy.  Ol uaqytynyng kóp bóligin  Haqtyng qúly retinde bir Tәnirge ghana ghibadat etuge júmsaydy.  Búl aqynnyng qasiyetti Qúrannyng jekelegen ayattary men 1771 jyly Baqara sýresin audarghan enbeginen kórinip túr.  Onda Gyote, adamdargha tabighat qúbylystary qúdiretti Qúdaydyng bir ekenin jәne bar ekenin bayandaytyn ayattardy arnayy tandaghan.  Gyote, biz az nәrseden Jaratushynyng úlyq sipatyn kóre biluimiz kerek dep mysal retinde Baqara sýresindegi aralar turaly naqyldy keltiredi.

Gyote qasiyetti Qúrandy latyn, aghylshyn, nemis pen ózge tilderge audaryp qana qoiydyng jetimsizdigi men olqylyghyn sezdi. Sondyqtan qoly qalt etkende jana tәrjimalardy tabugha talpynatyn..

«Bizder, Europa halyqtary, - deydi úly aqyn, - mәdeniyetimiz aiyryqsha damyghanymen, hazireti Múhammedting úlylyghynyng eng birinshi satysynda ghana túrmyz. Oghan eshqanday shýbә keltiruge bolmaydy. Jәne búdan keyinde odan eshkimning asa aluy mýmkin emes... Sonymen... biz Islamda qalugha tiyispiz... Men búghan basqa eshtene qosa almaymyn.»

Búl-Getening tasqa basylyp, dinder tarihynyng tórine mәngilik qattalyp qalghan qanatty sózderi.

Jolymbet Mәkishev,

jurnalist.