«Bólshektengen atom әlemdi bólshektep jýrmesin»

Núrsúltan Nazarbaev

Soghys - adam psihikasynyng tuyndysy bolghandyqtan, onyng baghyty men múratyn ózine tәn genetikasy hәm ósken ortasy arqyly qalyptastyryp, jetildirip otyrady. Adam psihikasy jalpy adamzattyn  sayasi, qoghamdyq, tvorchestvolyq, túrmystyq, taghy basqa baghyttardaghy dýniyetanymyn aiqyndap beredi.

Soghystyng saldarynan eng ýlken ózgeriske úshyraytyn da adam psihikasy. Soghys maydanynda adamnyng atqan oghynyng nysanasy da adam balasy bolghandyqtan, soghys qúbylysyn jýieli hәm ghylymy túrghydan zerttep, úghynghan jón. Áytpese adamzat soghystyng zardabynan qútyla almaydy. Soghysta shanyraqtar qúlap, әielder jesir, balalar jetim jandargha ainalyp, eonomikanyng qalypty jýiesi búzylyp, elding әleumettik jaghdayy kýrt tómendeydi. Esesine bazar qojayyndary men deldaldardyng qaltasy qalynday týsedi. Qoghamda júmyssyzdyq jaylap, búzaqy toptar qoghamnyng shyrqyn búza bastaydy. Qoghamdaghy beybireketsizdikten adamdar keleshekke senimsizdikpen qaraydy, al, ol óz kezeginde qoghamdyq  ýreyding órshy týsuine sebep bolady.

«Bólshektengen atom әlemdi bólshektep jýrmesin»

Núrsúltan Nazarbaev

Soghys - adam psihikasynyng tuyndysy bolghandyqtan, onyng baghyty men múratyn ózine tәn genetikasy hәm ósken ortasy arqyly qalyptastyryp, jetildirip otyrady. Adam psihikasy jalpy adamzattyn  sayasi, qoghamdyq, tvorchestvolyq, túrmystyq, taghy basqa baghyttardaghy dýniyetanymyn aiqyndap beredi.

Soghystyng saldarynan eng ýlken ózgeriske úshyraytyn da adam psihikasy. Soghys maydanynda adamnyng atqan oghynyng nysanasy da adam balasy bolghandyqtan, soghys qúbylysyn jýieli hәm ghylymy túrghydan zerttep, úghynghan jón. Áytpese adamzat soghystyng zardabynan qútyla almaydy. Soghysta shanyraqtar qúlap, әielder jesir, balalar jetim jandargha ainalyp, eonomikanyng qalypty jýiesi búzylyp, elding әleumettik jaghdayy kýrt tómendeydi. Esesine bazar qojayyndary men deldaldardyng qaltasy qalynday týsedi. Qoghamda júmyssyzdyq jaylap, búzaqy toptar qoghamnyng shyrqyn búza bastaydy. Qoghamdaghy beybireketsizdikten adamdar keleshekke senimsizdikpen qaraydy, al, ol óz kezeginde qoghamdyq  ýreyding órshy týsuine sebep bolady.

Soghysty qoghamnyng qanday toptary tughyzyp otyrady? Ol sayasy elitanyng taqtalastyq peyilinen tua ma, әlde iri alpauyttardyng jeke mýddelerinen bastau ala ma, әitpese qoghamdaghy qayshylyqtardan tuyndaghan shiyelenister songhy mәresine jetkende soghys órti bolmashy bir sebepten laulay týse me? Adamzat tarihyna kóz jýgirtsek, shyndyghynda soghys adam qoghamynyng bólinbes bólshegindey onyng býkil sayasy jәne azamattyq tarihymen qatar jasasyp, baylanysta ómir sýrip kele jatqanyn kórer edik.

Soghysqa tarih terezesinen qaraghanda, onyng adam úrpaghyn orny tolmas qasiretke úryndyryp, kóptegen órkeniyetti elderding tarih betinen birjolata joyylyp ketuine, kóptegen últ-úlystardyn  jaugershil elge jútylyp, assimilyasiyagha úshyrauyna, talay úly imperiyalardyng kýirep qúldyrauyna sebep bolghanyn kóruge bolady. Soghys saldarynan jas órkeniyetterdin, basqa memleketterdin, sonday-aq jana biylik әuletterining payda boluyna jol ashqanyn da bayqaymyz. Ekinshi jaghynan, maydanda ólimmen jekpe-jek kelgen adam balasynyng erlik ruhy, adamdyq qasiyeti, tózimdiligi, shygharmashylyq qabileti, keshirimdilik, danalyq pen kósemdik sipattary da kórinis tauyp jatady. Soghystan keyin osynday nәtiyjelerding kórinuine tarihta bolyp ótken shayqastardan keyin órkendegen memleketting órleui aighaq  bola alady.  Búnyng bәri soghys qúbylysyn tarazylaudy qiyndatyp jiberedi. Adam bolmysy qúbylmaly da kýrdeli bolghandyqtan adamnyng jaratylys psihologiyasynan bastau alyp otyrghan soghys qúbylysy da sonshalyqty kýrdeli bolyp keledi. Sol ýshin soghys psihologiyalyq, qoghamdyq asa kýrdeli taqyryp ekendigin kórsetedi. Maydannyng aldynghy shebinde bolghan soghys jauyngeri  shayqastyng eng qorqynyshty ayausyz zúlymdyghymen betpe-bet kelip, nebir adam jany men jýikesining qinalysyna  kuә bolghandyqtan olardyng zerdesinde  soghystan tuyndaghan  qúbyjyq beyne eshqashan óshpeydi. Sondyqtan soghys adamzat ýshin qasiret ekenin  ony kózben kórgen adamdar jaqsy biledi.

Tarihta jaulasqan elder arasynda bolghan soghystarda birligi men yntymaghynan aiyrylghan el jeniliske úshyrap, bir jolata joyylyp  ketip otyrghan. Mәselen, ejelgi dәuirde qazirgi Irak jerindegi úly órkeniyetterding kóshbasshysy bolghan Assiriya men Babyl (Vavilon) imperiyalaryn Iran memleketinde qúrylghan Mad jәne Ahameny imperiyalary qúlatqan. Áueli Mad әuletining songhy patshasy Hovәhshәtre b.z.d. 606 jyly Assiriya imperiyasynyng astanasy Neynәvany jaulap, tas-talqanyn shygharyp, ózderin jer betinen qúrtyp tyndy. Odan keyin Ahameny әuletinen shyqqan Irannyng úly patshasy Kir alauyz, qauqarsyz Babyl patshalyghyn b.z.d. 539 jyly Dijle men Frat ózenderi aralyghynda bolghan shayqasta oisyrata jenip, mәdeni-ekonomikalyq damudyng biyik shynyna jetken Babyl órkeniyetin zamana sahnasynan alyp tastady. Babyl imperiyasy sol kezde Beyn әl-nәreyn, qazirgi Irak, Siriya, Sina saharasy, Arabiya, Iordaniya jәne batysta Aq teniz ben Qyzyl tenizge deyingi  aralyqtaghy úlan-baytaq  aumaqty iyemdenip, biylik jýrgizip túrghan bolatyn.

Úly Rim imperiyalarynyng joyylyp ketuine negizgi sebepterining biri bolghan  Ghúndardyng Batys Rim imperiyasyna joryqtaryn aitugha bolady. Attilanyng 533 jyldan bastap  451 jyldar aralyghynda Batys elderine jasaghan joryqtarynyng nәtiyjesinde Batys Rim imperiyasy әbden әlsirep, ózderine úzaq jyldar shapqynshylyq joryqtar jasap kele jatqan soltýstik kórshileri - Got, Frank, Gol, Izugot, German, Vandal, Sakson taypalarynyng joryqtarynan әbden qajyrap,  476 jyly birjola kýireydi. Onyng kýlge ainalghan ornyna ondaghan jana memleketter boy kóterdi. 395 jyly úly Rim imperiyasynan bólinip, tәuelsiz el bolghan Shyghys Rim imperiyasynyng astanasy Konstantinopoli, býgingi Istambul shahary - Osman әuletinen shyqqan Súltan Múhammed Fatiyhtyng (Jenimpaz) qalyng qolymen jaulanyp, dәuir sahnasymen qoshtasty. Onyng ornyna endi aibyndyraq, aibarlyraq Osman halifaty degen týrik tekti memleket keledi.

Soghys adamnyng ishki tabighatynan tughan qúbylys bolghandyqtan adamzat tarihynyng ajyramas bir bóligindey  biri ony qalasa, taghy biri ony qalamasa da adamzatpen birge ómir sýrip kele jatyr. Sondyqtan soghysty tereng bilip, tanu ýshin adam bolmys-bitimin tereng zerdelep, zertteu kerek bolatyny aqiqat.

Islam tarihy bastalghanda soghys búrynghysha adam balasymen jol serik bolyp, ilesip jýre berdi. Biraq búl rette soghys basqasha úghymmen, soghysty sanaly týrde toqtatugha soghysyp kele jatqanday bolyp kórindi. Búl maqsatty týsinu ýshin adamzat tarihynda myndaghan jyl boyy jinalyp qalghan kertarpa nanym-senimder men otarlyq pighyldan arylu kerek-aq. Búl býkil adamzattyng onyng ishinde jetekshi túlghalar men toptardyng mindeti bolyp tabylady. Islam dinining habarshysy, Alla taghalanyng songhy elshisi әziret Múhammed (s.gh.s) Mústafa tarapynan soghys janasha ýstememen qoghamdyq toptar men elderding ekeu ara kelispeushiligindegi týiindi sheshetin jәne iygi múrattardy kózdeytin songhy qúral retinde qabyldanyp, bekitildi. Óitkeni,  Jaratqannyng adamzatqa tartu etken songhy dini - Islam sózi «beybitshilik» degen maghynany bildiredi. Sondyqtan ol adamzat qoghamynda payda bolghan qayshylyqtardy beybit jolmen sheshuding abzal ekendigin menzeydi. Islam dini Alla ýshin, Otan ýshin bolatyn haq jolyndaghy qandy maydan soghysyn «Kishi jihad» dep tanydy. Al, naghyz úlylyq pen erlik adam ózining aiuandyq nәpsisimen kýresu ekenin kórsetip, búl maydannyng soghysyn «Úly jihad» dep atady. Óitkeni, soghystyng qaynar kózi - adam bolmysyndaghy toyymsyzdyq, menmenshildik, qyzghanysh, dýniyeqorlyq pen shenqúmarlyq  bolyp tabylady. Búl faktorlar óz kezeginde qoghamnyng ishindegi qayshylyqtardy arttyra týsedi. Qayshylyqtary shiyelenisken kez-kelgen tolysqan qogham soghysqa beyim keletini barshagha týsinikti. Osy kezde  soghys psihologiyalyq qúbylystan asyp iydeologiyalyq  kózqaras keypindegi qoghamdyq qúbylysqa ainalady. Sondyqtan úly derjavalyq elder ózderining otarlau sayasatynan, shaghyn, az, әlsiz últtardy bodanda ústap otyru pighylynan bas tartpayynsha soghys órti esh qashan óshe qoymaydy, qayta ýnemi órship  ýrey tughyzyp otyrady.

Múhammedke (s.gh.s) Alla taghala tarapynan elshilik mindeti jýktelgen song arab dalasynyng túrghyndaryn islam dinine shaqyra bastaydy. Payghambardyng búl әreketi qayshylyqtargha toly sol zamandaghy qoghamnyng iri baylarynyng kózqarasymen qayshy keledi. Sebebi, islam dini «adam balasy adamnyng qúly emes, ózin jaratqan Allanyng qúly» ekendigin jariyalaghan. Islam adam balasynyng eshkimge tәueldi emes erkin túlgha ekendigin úqtyrdy. Adamnyng adamnan artyqshylyghy - onyng biyligimen yaki  baylyghymen ólshenbeydi, onyng ólshemi - adamdyq pәk ruhy, taza janymen ólshenedi dep týsindiredi. Adamzattyng tirshilik jolynda janadan payda bolghan úghymdar, adamnyng sanasyn soghysqa degen terezesin búrynghy kór sipattan aidyn múrattargha qarattyrdy. Adamnyng әrbir sózi, is-qimyly, oiy men tilegi onyng býgingi tirshiligi men ertengi ómirining negizderin qalaytynyn úqtyrdy. Tipti adam ómirining ótkeni, býgini men erteni birtútas bolmys ekendigin aitty. Adamnyng tittey de jasaghan jaqsylyghy men jamandyghy býkil jaratylysqa, yaghny adam men tabighatqa bolymdy ne bolymsyz әseri bar ekendigin anyq aityp berdi. Islam dini anyqtap bergen jana tanym payghambar arqyly býkil adam balasyna jariya boldy. Sonyng arqasynda adamzat qoghamy jana satygha kóterildi. Endi búghan deyin qalyptasqan soghys maqsaty elderdi jaulap alyp, qanaudan ózge, týbegeyli tyng baghytqa búrylyp,  adam erkindigin kózdedi.

Múhammed (s.gh.s) Mekke qalasyndaghy bastapqy elshilik jyldaryn asa sabyrlylyq, baysaldylyq, meyirimdilik, keshirimdilik, sypayylyq, asqan parasattylyq jaghdayda ótkizdi. Adamdardy Allagha iman keltiruge shaqyrumen qatar olardyng adamdyq qasiyetterin tanytugha kýsh júmsady, әdiletti qoghamnyng syr-sipatyn týsindirip jýrdi. Qúldyq pen nadandyqqa boy aldyrghan qogham, adamdardy qanap jýrgen jaularmen birge qosarlanyp aldynda túrghan kedergilerge qaramastan imandylyq pen ómir shyndyghyn halyqqa týsindiru júmysyn nyq senimmen jalghastyra berdi. Osy jolda esepsiz qorlyq kórse de ózine degen asqan senimmen eshqanday soghyssyz beybit týrde Allagha elshilik mindetin atqarugha tyrysty. Ózi barsha auyrtpalyqty moynyna alyp, Alla jolyna boyúsynghan mýminderdi imansyzdardyng qastandyq qaterinen saqtandyru ýshin olardy Efiopiyagha kóship, sol eldi panalaugha búiryq berdi. Efiopiyagha jol tartqandardyng birinshi legi on bir erkek, tórt әiel  boldy. Olardyng arasynda Osman ibn Affan men onyng zayyby, payghambardyng qyzy Rúqiyada bar-dy. Tarih olardy Múhajyr, yaghny «kóshushi» degen atpen bizge jetkizdi.

Múhammed (s.gh.s)  payghambarlyq mindetin qanshama tauqymeti mol bolsa da on bir jyl boyy shydamdylyq hәm shynayy rizashylyqpen atqaryp shyqty. Ókinishke oray, kәpirler Alla elshisining qarapayym da biyik ruhyna tóze almay, ony óltiruge ýkim shygharady. Sonda  kәpirler Allanyng jolynda jan bergen adam «sheyit» (shәhiyd) bolatynyn týsinbedi. Olar tipti «Alla jolynda sheyit bolu - jaratushynyng újmaghynda tórden oryn alu» degendi týisine de, týsine de almady. Payghambarymyz kәpirlerding ózin týnde óltirudi josparlaghanynan aldyn-ala habardar edi. Sol ýshin týnde óz tósegine Áliydi (gh.s) jatqyzyp, ózi Ábubәkirmen (gh.s) Mәdina qalasyna qaray bet alady. Jol boyynda qughynshynyng kózi týspeu ýshin bir ýngirge kirip jasyryndy. Qughynshylar ýngirding aldyna kelgende órmekshining qalyng toryn kórip, múnda adamnyng kirui mýmkin emes dep joldaryn әri qaray jalghastyryp kete beredi. Sol oqighadan keyin Ábubәkir payghambardyng «Ýngir dosy» degen ataghyna ie bolady. Órmekshi «әziz» jәndikke ainalady. Mәdina qalasynda Múhammed (c.gh.s) payghambargha qol úshyn berip, jәrdemdesken jamaghat tarihta Ánsar, yaghny «dos-jarandar» degen ataumen tanyldy.

Múhammed (s.gh.s) úzaq jyldar haq jolyn beybit týrde nasihattay jýrip, qarsylastarynyng kórsetken qisapsyz azabyna shydady. Biraq  kәpirlerden kórgen qorlyq olardyng naqúrystyq isteri tózgisiz jaghdaygha jetti. Kәpirler payghambardyng ghana emes, sahabalarynyng ómirine de qauip tóndire bastady. Sondyqtan Allanyng elshisi jaularynyng shabuylynan ómirin qorghau ýshin amalsyzdan, túiyqqa tirelgendikten songhy shara, yaghny kәpirlermen din jolynda soghysu amalyn tandady.

Múhammed (s.gh.s) Mәdina qalasynda ornalasqanyna jeti ay tolghanda kәpirlerge qarsy soghysyn bastaydy. Payghambardyng soghys joryqtary eki topqa bólinedi. Birinshisi - Sәriye, payghambardyng soghys tizginin sahabalarynyng birine tapsyrghan shayqastary. Olardyng sany qyryq jetiden elu altygha deyin bolghany aitylady. Ekinshisi - payghambardyng tikeley ózi basqarghan soghys joryqtary, búl soghys «ghazauat» delinedi. Onyng sany jiyrma jetige jetedi. Aytuly ghazauat soghystary dep  Bәdr, Ohod, Mәrisiyh, Hәndәq, Bәny qúreyze, Heybәr, Mekke, Hәniyn, Taiyef soghystaryn ataugha bolady. Bәdr soghysynda músylman әskerlerining jalpy sany 300-313 adam, al Qúrayysh jauyngerleri 950 adam bolghan. Ábu Jәhl qolbasshylyq etken Qúrayysh әskerinen jetpis adam ólip, sol shamadaghysy tútqyndaldy. Músylmandardan on tórt adamy sheyit (shәhiyd) boldy. Músylmandar soghysqa jetpis eki týie, ýsh at, jeti semser, alty sauytpen kirisken edi. Músylmandardyng eng ýlken jenisi - Mekke soghysy boldy, onda payghambar (s.gh.s) on myng әskerimen qalagha jaqyn mandaghy Hәndeme mekeninde kәpirlermen shayqasyp jeniske jetti. Soghysta jaudyng jiyrma ýsh adamy óldi, músylmandardan ýsh adamy sheyit boldy. Mekke músylmandardyng qolyna ótti.

Múhammed (s.gh.s) zamanynan bastalyp ketken haq jolyndaghy shayqastar keyin payghambardyng orynbasary bolghan eng jaqyn sahabalary Ábubәkir(gh.s) (632-634), Omar (gh.s) (634-644), Osman (gh.s) (644-656), Ály (gh.s) (656-661) halifalyq taqqa otyrghan zamanda óz jalghasyn tauyp jatty. Tórt úly halifa dәuirinde músylmandar asa iri jenisterge qol jetkizdi. Onyng biri- sol zamannyng ýlken memleketi Irannyng Sasany patshalyghy tolyqtay kýirep, sayasy biylik músylmandardyng qolyna ótken edi. Sol dәuirdi jan-jaqty tereng zerttegen doktor Ahmet Hami: «Arabtar men Sasany әskerlerining arasynda bolghan shayqas, arabtardyng jenisi emes, irandyqtardyng da jenilisi emes. Ol soghys japa shekken, qorlyq kórgen Iran halqy men músylmandardyng imanynyng jenisi edi. Iran jauyngerleri soghysqan joq, óitkeni soghysyp qorghap qalatynday eshtenesi bolmady. Olar jeniludi tiledi, Óitkeni jenilisting arqasynda Sasaniyderding әdiletsiz taptyq qoghamynyng azabynan qútylghysy keldi», - dep jazdy. Al, ekinshisi- músylmandar Shyghys Rim imperiyasyn kýizeliske úshyratyp, olardyng biyligin Aziya men Afrika qúrlyghynan joydy. Músylman әskerlerining búnday úly jenisteri bar-joghy on shaqty jyl ishinde, yaghny 633-641 jyldar aralyghynda iske asyp, ómirsheng bolghandyghy - islam dinining adamzat ýshin mәngi ruhany qaynar kózi ekendigin dәleldey týsti. Shyghys Rim imperiyasy Aziya men Afrikadaghy kóptegen ólkelerden aiyrylyp qalsa da Kishi Aziya, yaghny Vizantiyanyng astanasy - Konstantinopoli, býgingi Istambul qalasy myng jyl boyy aziyalyqtardy Europagha kirgizbeytin bóget bolyp qala berdi. Shyn mәninde, halifat әskerleri birneshe dýrkin shabuyl jasaghandarymen atalghan qalany jaulap ala almady. Sondyqtan arabtar Europagha kiru ýshin amalsyz basqa jol izdep, sonynda 711 jyly Taryq ibn Ziyad Ispaniyanyng ontýstik jaghyndaghy bir shatqaldan Europa topyraghyna 7000 әskerimen ayaq basty. Sodan bastap, músylman arabtar ýsh jýz jyl Ispaniyany biylep túrdy. Sol ýshin atalghan shatqal Taryq esimimen atalyp, kýni býginge deyin tarih keruenine ilesip kele jatyr. Sondyqtan  Shyghys Rim imperiyasynyng qúlauy men Konstantinopoli qalasynyng jaulanuy 1453 jyly Osman әuletinen shyqqan týrki jauyngerlerining qolymen iske asty.

Adamzat tarihynda qoghamnyng sayasiy-mәdeny baghytyn týbegeyli jana arnagha salyp, ózgeriske úshyratqan soghystar az bolghan joq. Solardyng biri- 751 jylghy Shu boyyndaghy Atlaq mekeninde týrkiler men arab halifatynyng birikken әskerining Qytaydyng әskery quatyna qarsy soghysyp, ýlken jeniske qol jetkizgen shayqasy edi. Onyng aiqyn nәtiyjesi retinde islam dinining týrkiler arasynda emin-erkin әri jedel týrde taralyp, órkendeui edi. Týrkilerding músylman boluy islam dinining órkendep, nyghangyna ýlken septigin tiygizdi. Sonyng aighaghy Ortalyq Aziyanyng tútastay islam dinin qabyldauymen birge seljúqtardyng Syr boyynan ketip, Kishi Aziyada Islam halifatyn qúrugha negiz qalaghany edi. Týrkilerding islam dinine qyzmetin Europanyng 1095 jyldan bastap 1270 jylgha deyingi segiz ret jasaghan krest joryqtary da toqtata almady. Tipti  týrkiler islam dinin Ýndistan, Pәkistan, Aughanstan elderine deyingi jerlerge qanat jayyna sebep boldy. Sonymen qatar әlemdik dengeyde islam dinining sayasi-iydeologiyalyq roli artyp, islam qaghidalary qoghamdyq ómirde qoldanylyp, odan әri nyghaya týsuine ólsheusiz ýles qosty. Týrkiler búl tarihy isterin qazirgi uaqytqa deyin jalghastyryp kele jatyr.

Qazaq halqynyng tarihy taghdyryn sheshetin soghystar da az bolghan joq. Solardyng biri - 1729 jylghy Balhash manyndaghy Anyraqay mekeninde qazaqtardyng jongharlargha qarsy  keskilesken soghysy edi. Qazaqtar sol shayqasta jeniske jetip, el birligining negizin qalay otyryp, keleshek azat elining alghy shartyn jasady.

Adamzat tarihynda býkil әlemdi dýr silkindirgen eki soghys boldy. Olar jahan tarihynda I jәne II dýniyejýzi soghysy degen ataularmen jazyldy. I dýniyejýzi soghysyna sebep bolghan  1914 jyldyng 28 shilde kýni Avstriyanyng taq múrageri Frans Ferdinandtyng Sarayeva qalasynda Gradilo Prenzip atty studentting oghynan qaza tapqan oqighasy sebep boldy. Atalghan  oqighany Avstriya memleketi syltauratyp Serbiya eline soghys ashqan jaghdayda patshalyq Resey ol eldi qorghaytynyn jariya etti. Óitkeni Resey Shyghys Evropa elderine óz baqylauyn jýrgizip otyrugha mýddeli edi. Osy orayda Germaniya Avstriyany qoldaytynyn aitty. Germaniya men Avstriyany  qoldap Majarstan men Osman halifaty, keyin Bolgariya qosylyp odaqtasty. Resey patshasyna Britaniya men Fransiya qoldau kórsetti. Olargha keyin Belgiya, Japoniya, Italiya, Rumyniya, Gresiya, Portugaliya, Amerika, taghy basqa elder birikti. Búl soghystyng oty Balkandarda mazdap túrsa da Europada jalynday bastady. Germaniya Fransiyanyng shabuylynyng aldyn alu ýshin 19 tamyzda óz shabuylyn bastap ketti. Sonymen Germaniya soghystyng basty keyipkerine ainaldy. 1917 jyldyng sәuir aiynda Amerika birikken elder qataryna qosylghanda soghystyng taghdyry kópke sozylmay sheshile bastady. Odaqtastar jenilis tauyp, 1918  jyldyng 11 qarasha kýni birikken elderding barlyq talaptaryn oryndaudy qabyldady. Soghysqa 65.600.000 әsker qatysyp, 10 milliongha juyq adam qaza tauyp, 20 million adam jaraqattanyp, ondaghan qala, eldi mekender jermen jeksen boldy. Búnyng bәri sandyq kórsetkish. Al, soghystyng saldarynan adam jany men tabighat әlemi qansha zardap shekti? Onyng kýni býginge deyingi zardabyn kim eseptedi eken? Búl soghysta Osmaniya men Germaniya eng kóp shyghyngha úshyraghan elder boldy. Ásirese Osmaniya eli memleket retinde onyng bolu ne bolmau taghdyry syngha týsken kezenge tap boldy. Birikken elderding kózdegen maqsattarynyng biri - Osmaniya memleketin joyyp, onyng iyeligindegi ólkelerdi ózara bólisu edi. Sol ýshin әueli Osmaniya ýkimetin 1918 jyldyng 30 nauryzynda Limny araly, Mondros portynda jasalghan kelisim shartqa qol qoygha mәjbýr etti. Atalmysh kelisimning sharttary boyynsha: birinshiden - Osmaniya armiyasy tez arada taratylsyn. Ekinshiden- Osmaniyanyng teniz ben әue kýshteri jenimpaz elderding biyligine ótsin. Ýshinshiden - Chanakale men Istambul búghazdary azat bolsyn. Tórtinshiden - jenimpaz elder Osman elining qalaghan bóligin óz iyeligine ala alatyn bolsyn degen talaptar qoyyldy. Búl kelisimning mazmúnynan Osman elin bir jolata joyyp jiberudi kózdegeni kórinedi. Óitkeni sodan eki jyl ótken son  Osman úrpaghy, Osman halifatynyng 36-shy, yaghny songhy patshasy Vәhdeddin pasha men ýkimet mýsheleri birikken elderding dayyndaghan kelisim sharttaryn moyyndady. Tek qana general Ferik Riza pasha atalghan kelisimning sharttary memleketining mýddesine sәikes emestigin aityp, ony qabyldaudan bas tartty. Osmaniya ýkimeti kelisken shartnama 1920 jyldyng 10 tamyzynda Sevrde eki jaqtyng húzyryna úsynylyp, qol qoyyldy. Osmaniya tarapynan Baghdatly Hamdy pasha basqaryp barghan top qol qoydy. Oghan  sol zamannyng tanymal aqyn, filosofy Riza Tevfikte qatysty. Kelisim boyynsha: Birinshiden - Izmir men onyng tóniregi, Trakiya Geresiyagha berildi. Ekinshiden - Adana, Marash, Úrfa, Antep, Mardin men atalghan qalalardyng qamtyghan aimaqtaryn Fransiyagha tapsyrdy. Ýshinshiden- Músyl qalasy jәne oghan qarasty aimaqtary Angliya menshigine ótti. Tórtinshiden - Kapitalasion shartyna oray sheteldikter óz qúqyqyn artyru ýshin Osman ýkimetining sot, ekonomika, qoghamdyq, mәdeniyet pen sayasy salalarda qúqyqtaryn meylinshe shektedi. Besinshiden - memleketting shyghys bóligining aumaghynda Armeniya ýkimeti qúrylady. Onyng shekara syzyghyn Amerikanyng preziydenti Tomas Vilson (1856-1924) qalaghan jerlerdi armyandargha berip, belgileydi. Búl baptar kelisim sharttyng әrbir bóliminde egjey-tegjeyli  anyqtalghan. Osylaysha Osman halifatynyng aty qalyp, songhy patshasy qúr taghynda otyrghanyna mәz bolyp kýnin ótkizip jatty. Sonday jaghdayda atalary myndaghan jyl boyy tarih sahnasynda ózine tiyesili mindetti atqaryp kelgen týrki úrpaqtarynyng eldik sanasy bir sәtke de toqtamay keldi. Týrik elining tar jol, tayghaq keshuden ótip bara jatqanyn aldyn-ala jýregi sezgen aqyn Ziya Kókalyp 1911 jyly «Týrikter ýshin Otan Týrkiya ne bolmasa Týrkistan, Otan úly jәne mahabbatqa oranghan bir ólke: Túran» degen joldarymen bastalatyn ólenimen halqynyng týrkilik ruhyn oyatpaq boldy. Elin qorshaghan on eki jau elderding yqpalynan bostandyqqa shygharu ýshin Mústafa Kemal bastaghan qayratkerler aqynnyng asqaq týrkilik týisigin memleketting sayasy ústanymyna úshtastyryp, elding azattyq jana jolyn bastady.

Ár isting baghy men sory birge jýredi. Alla qalasa әrbir qiyn sharua óz sheshimin onay tabady. Sodan bolar,  bәlshibekterding 1917 jylghy Qazan tónkerisi Lenindi 1918 jyldyn  nauryz aiynyng 3-inde Germaniyamen beybit kelisimge qol qoygha alyp keldi. Lenin búrynghy Resey patshalyghynyng Osman halifatyn әlsiretip, joidy kózdegenin bile túra,  kommunisterding jenisi kapitalist elder ýshin quanyshty habar bola almaytynyn anyq sezip, jana sayasy kýsh retinde jalghyz qalatynyn týsindi. Ekinshi jaghynan,  alty jýz jyl boyy úly derjava bolghan quatty eldi jaulau onaylyqpen iske asa qoymaytyn sharua ekenin sezgen qalyng búqaranyng kósemi onymen dostyq mәmileni eki jaqqa da tiyimdi dep payymdaghan. Lenin Mústafa Kemaldyng Týrkiyany syrtqy jaulardan qorghap, tәuelsizdik jolyndaghy azattyq kýresin quattap qoldady.  M.Kemal 1923 jyly mausym aiynyng 29 kýni búrynghy Osman halifatynyng qirandylarynyng ornyna jana Týrkiya respublikasy atty memleketting qúrylghanyn jariya etti. Birinshi dýniyejýzilik soghys  pen kommunisterding patshalyq Reseydegi biylikti qúlatyp, jana sayasy biyligin qúruy Qazaq halqynyng taghdyryna eleuli әser etti. Atalghan tarihy eki oqighanyng әserin anyghyraq týsinu ýshin qazaq halqynyng 1916 jylghy Resey patshalyghynyng otarlyq sayasatyna  qarsy jasaghan últ-azattyq kóterilisin terendeu zerttep, zerdeleu qajet.

Ekinshi dýniyejýzilik soghys aldynghy jahan soghysynan jiyrma bir jyl ótken song bastaldy. Búl soghys birinshi dýniyejýzilik soghystyng zandy jalghasy. Óitkeni Germaniyanyng sol kezdegi kósemi Adolif Gitler (1889-1945) fashisttik kózqarasymen ótken dýniyejýzilik soghystyng nәtiyjelerine riza emes-ti. Ol ózining nemis últy әlemdi biyley alatyn, jahandy basqarugha layyq jalghyz últ ekendigi turaly doktorinasyn jasaghan. Gitler  josparlaryn iske asyru ýshin «Últtyq sosializm» atty partiyasyn qúrdy. Partiyanyng aty qysqartylghan týrde «nazi» dep atalyp ketti. Ol memleketting ishki sayasatynda sosialisterdi, kommunistterdi qudalap, iahudiyler, yaghny evreylerdi jek kórgendikten olardy  tiridey arnayy jasalghan tandyrlarda denelerin otqa salyp órteuge búiryq bergen.

Gitlerding fashistik kózqarasy onyng tughan jәne ósken ortasyna da baylanysty boldy. Ol Avstriyanyng bir auylynda dýniyege kelip, balalyq shaghynda arhiytektura salasynda oqyp jýrgende birinshi dýniyejýzilik soghys bastalyp, ol efreytor sheninde soghysqa qatysty. Odaqtastar jenilip, Germaniya sayasi, әskery ýlken shyghyngha úshyrap, iyeligindegi kóptegen aimaqtarynan aiyrylyp qaldy. Soghystyng nәtiyjelerinen kónili qalghan qarapayym jauynger Gitler 1919 jyly Bavariyanyng ortalyq qalasy Munhenige baryp,  suret ónerimen ainalysqysy keldi. Keyin Germaniyanyng «Júmysshylar» partiyasyna mýshe bolyp jýrip, ózine pikirles dostar tapty. Olargha memleketti basqaratyn ortalyqtandyrghan kýshti bir ýkimetting boluyn qalaytynyn aityp, óz partiyasyn qúrdy.  1923 jyly Bavariyada kommunisterge qarsy kóterilis jasaghany ýshin tútqyndalyp, segiz ay týrmede otyrghanda ózining sayasy qaghidalaryn aiqyndaytyn «Mening kýresim» atty enbegin jazyp shyghady. Adolif Gitlerding nemis qoghamyndaghy bedelinin  artuyna baylanysty Germaniya preziydenti Hindenburg (1847-1934) ony 1933 jyly qantar aiynda elding premier-ministri etip taghayyndaydy.

Hindenburg 1916 jyldan soghys ayaqtalghansha odaqtas elder әskerining qolbasshysy qyzmetin atqarghan belgili túlgha edi. Ol patshalyq ýkimetti jaqtaytyn bolsa da, 1925 jyly Germaniyanyng preziydenti bolyp taghayyndaldy. Ekinshi ret 1932 jyly A.Gitlermen qatar preziydenttik saylaugha týsip, onda jeniske jetti de, elding resmy preziydenti atandy. 1934 jyly Hindenburg qaytys bolghannan keyin onyng ornyna Gitler preziydent bolady. Sol kezden  bastap Gitler bir mezgilde Germaniyanyng preziydenti әri premier-ministri tizginin qosa ústap, ózin Germaniyanyng kósemi dep jariyalady.

Gitler 1939 jyldyng bastapqy kezinde Avstriya men Chehiyany jaulap alyp, Germaniyagha qosty. Búl әreketimen ózin birinshi dýniyejýzilik soghysta jeniliske úshyraghan German elining qútqarushy túlghasy etip kórsetti. Ekinshi jaghynan,  Fransiyagha qyr kórsetken boldy. Búl oqighalar Europadaghy ýlken bir alapattyng bastauy tәrizdes kórindi. Óitkeni Gitler Polishany jaulau ýshin onyng Dansig ne Gdansk degen qalasyn alugha is-qimyl jasay bastaghanda oghan Britaniya men Fransiya ýkimeti shúghyl týrde ózderining qarsy ekendigin bildirip, Germaniya Polishagha shabuyl jasaghan jaghdayda onymen soghysatynyn mәlimdedi. Biraq eki million jauyngeri bar armiyasyna arqa sýiengen Gitler, olardyng eskertuine mәn bere qoyghan joq. Sóitip, nemis әskeri sol jyldyng birinshi qyrkýieginde Polishagha shabuylyn bastady. Britaniya men Fransiya bolsa, otyz bes million halqy bar, qaghaz jýzinde bir million әskeri bar Polishany nemistermen úzaq merzimge qarsy túryp, soghysa alady ghoy dep oilady. Biraq Polisha armiyasy qanshama janqiyarlyqpen soghyssa da, nemister ailasyn asyryp ketip  otyrdy. Óitkeni nemis armiyasy «qarsy jaqtyng qol-ayaghy qimyldamay jatqanda, matap tastady» degendi basshylyqqa alyp, soghystyng «nayzaghay» atanghan tәsilin paydalanyp, qapelimde myng bes jýz soghys úshaqtarymen Polishanyng tozyghy jetken toghyz jýz soghys úshaghyn qimyldaugha múrsha bermesten kýlin aspangha úshyrdy. Polishany  qorghaghan myndaghan batyr jauyngerler qapyda qaza tapty. Sóitip, nemis әskeri eki apta ishinde Polishany tize býktirip, tolyqtay bir ay kóleminde ony baghyndyrdy. Polyak jerindegi úly shayqas nәtiyjesinde adam sengisizdey jaghday anyqtaldy: Polishanyng 300 myng adamy qazagha úshyraghan bolsa, nemisterden ólgenderding sany 14 myng adam boldy. Búl jenisten masattanghan Gitler әskeri shabuyldaryn Gollandiya men Beligiyagha baghyttap, eki eldi kópke sozbay jaulady. Odan keyin Fransiyanyng eki million, Britaniyanyng ýsh jýz myng әskerimen betpe-bet keldi. Olardy da oilamaghan jerden jasaghan shabuyldarymen tas talqan etti. Qyryq eki kýnning ishinde 45 myng әskerinen aiyrylghan nemis armiyasy Fransiya, Gollandiya, Beligiya jәne Britaniyadan kómekke kelgen әskerlerdi qosa eseptegende eki jarym million odaqtas sarbazdaryn kýiretti. Búl kezge deyin  býkil әlem Fransiyany Europanyn  eng birinshi quatty memleketi dep sanaytyn. Óitkeni fransuzdarda Jiro, Dogoli, Gamlen, Vigan, Petan syndy әigili qolbasshy generaldary bartúghyn. Fransiyanyng taban astynda jeniliske úshyrap, kýirey jenilui - qasiyetti Parij shaharyn beybit týrde jau qolyna tapsyrghany jahannyng beybitshilik sýigish júrtshylyghyn qatty tandandyrdy. Býkil Europada 1940 jyldyng 22 shildesinen bastap 1943 jylgha deyin Gitlerlik Germaniyagha qarsy shygha alatyn kýsh joq edi.  Búl uaqytqa deyin Germaniyamen Italiya, Japoniya, odan son  Vengeriya, Rumyniya, Bolgariya  jәne taghy basqa elder odaqtasyp ýlgerdi.

Sol kezde Italiyanyng kósemi diktator Benito Mussoliny (1883-1943) edi. Ol Pre-dappio mekeninde tudy. Jastyq shaghynda sosialist bolyp jýrdi. Keyin ózining fashistik partiyasyn qúrdy. Mussoliniyding basshylyghynda  tabyssyz ayaqtalghan talay shayqastar onyng talantsyz, úranshyl, jauapsyz adam ekenin kórsetedi. Ol Italiya halqyn ilandyru ýshin men «úly Rim imperiyasyn» Italiyagha qaytaramyn degen jalghan últshyldyq úranymen elin sendirdi. Al Italiya armiyasynyng jaqyn tarihyna qaraghanda 1896 jylghy soghysta Efiopiyanyng partizandyq jauyngerlerinen qatty jeniliske úshyraghany, sonyng saldarynan soltýstik Afrikany tastap ketkenderi Italiyanyng úly derjava qataryna kiri almaytynynyng aighaghy edi. 1918 jyly birinshi dýniyejýzlik soghysy óz mәresine jetkende Italiya birikken elder qatarynda qatysyp jýrgen bolsa da soghystyng oljasynan qúr alaqan qaldy. Onyng ózi Italiya soghys kezinde qanshalyqty erlik kórsete alghanyn, әri qanshalyqty úly derjavalar arasynda bedeli bar ekenin kórsetti. Italiyanyng osynday ótkenine qaramastan Mussoliny jalghan uәdemen  «Rimning tarihy imperiyasyn» qayta qúramyn dep halyqty aldap, 1922 jyly Italiyanyng tolyqtay biyligin qolyna aldy. Ol úly imperiya qúru jolyndaghy qiyalmen Britaniya jәne Fransiyanyng ong qabaghyn kýtip, 1935 jyldyng aqpan aiynda Italiya armiyasynyng eki diviziyasyn tolyqtay jasaqtap Efiopiyanyng shyghysynda Somalida ornyqtyryp, shabuylgha shyghudyng sәtti uaqytyn kýtedi. Sol jyldyng qazan aiynyng ýshi kýni Mussoliny armiyasyna Efiopiyagha shabuyl jasaugha búiryq beredi. Italiyalyqtar shabuyldy on segiz qolmen eki baghytta bastaydy. Biri- Efiopiyanyng soltýstik batysy Liviya jaqtan, ekinshisi- shyghystaghy Somaly jaqtan josparlandy. Mussoliny әskerlerining algha jyljuyna kónili tolmaghan song armiya qolbasshysy general Pitro Badoglionyng ótinishin qabyldap, maydangha jana әskerlerin jiberedi. Sóitip sol jyldyng sonyna taman Italiya qosyny Efiopiyanyng astanasy Adisababagha jaqynday týsti. Biraq 1896 jylghy sәtsizdik esterine týsip, sesken alady. Jyl ótip, 1936-shy jana jyl bastalady. Osy jyldyng basynda Liviya maydanynyng jenimpazy, Liviyanyng kýreskeri Múhtar Omardy tize býktirgen marshal Gradziyany ontýstikten Efiopiyanyng әskerin qysymgha alyp, olardy әlsiretken song Badoglionyng әskerleri Adisababagha sol jyldyng mamyrynda kiruge mýmkindik alady. Sonyng ózinde halyqaralyq zandargha qayshy uly gazdardy paydalanghan. Óitkeni  Efiopiyanyng tútqyndalghan kóptegen әskeri uly gazdyng әserinen qaytys bolyp, Mussoliniyding onbaghandyghy әshkerelendi. Sol jyldyng shilde aiynda Efiopiyanyng imperatory Hayle Salasy elden quylady. Biraq  astanada halyq tynym tappay Italiya әskerine ýsh jyl boyy qarsy shayqasudy toqtatpaydy. Olardyng qahramandyq kýresining qúrbandarynyng sany bes jýz myng sheyiten asyp týsedi. Bәri bir Mussoliniyding basqynshy әskeri bes jyldan artyq astanada tóze almaydy, sonynda Hayle Salasy óz biyligine qayta oralyp, 1975 jylgha deyin eldi basqarady. Italiya armiyasy osynday ótkenimen fashisttik iydeyasyna úrynyp, Efiopiyanyng beybit halqyn qangha boyap jalghan danq izdep saharanyng tynyshtyghyn búzdy. Osydan keyin Gitlerge odaqtas bolyp qosyldy. Odaqtas armiyalar qatarynda 1940 jyly birikken armiyasyna «sahara shayqasynda» birinshi betpe-bet kelgenning ózinde qarsy túra almay Efiopiyadan qashyp shyqty. Odan keyinde 1941 jyly Gresiyanyng ekinshi dәrejeli armiyasymen betpe bet kelgende oghan qary tótep bere alghan joq. Nәtiyjesinde onyng bos uәdelerine aldanyp qalghan halyq birikken elderding armiyasy 1943 jyly Italiyany basyp alghanda, ony elding soltýstigine baryp jana ýkimet qúrghysy kelip jýrgen jerinen tútqyndap óltire saldy.

HIH ghasyrdyng sony men HH ghasyr basynda Reseydegi kommunistik partiyanyng qúrushysy әri basshysy V.IY.Lenin (1870-1924) boldy. Onyng sayasy qyzmeti  Kenes odaghynyng negizin qalaushy әri kósemi retinde adamzat tarihyna zerdelenetin, zertteletin kýrdeli oqighalargha sebep boldy.

Iosif Jougashovily Stalin (1879-1953) Leninning ong qoly, kommunist partiyasynyng tóraghasy, ekinshi dýniyejýzilik soghystyng bas keyipkerlerining biri. Gruziyada tughan, sayasy joly Leninmen toghysyp, onyng óliminen keyin kommunistik partiyanyng basshysy retinde Kenes odaghynyng kósemi bolyp, songhy demine deyin odaqty diktatorlyq jýiemen basqarghan. Stalin ústanghan sayasat naghyz jauyzdyqtyng ýlgisi boldy. Oghan mysal - 1929-1933 jyldary Qazaq halqynyng basty kýn kóris kәsibi - mal sharuashylyghyn әdeyilep joyyp jiberui. Ol ýsh million qazaqtyng ashtyqtan qyrylyp qaluyna alyp bardy. Ekinshiden,  qazaqtardyng Qazan tónkerisine deyin oqyghan ziyaly qauymy ókilderin,  ruhany kósemderin 1936-1938 jyldary qazaqtyng qaymaghy bolyp sanalatyn myndaghan oqymysty qayratkerin, yaghny birtuar túlghalaryn qudalap, sheyit etti. Odan keyingi jyldar psihologiyalyq ýrey jәne kemsitu tәsilder arqyly Qazaqtyng úttyq sanasyn tómendetip jiberdi. Onyng zardabyn qazaq halqy qazirge deyin shegip keledi. Qazaq óz últtyq bolmysyna kýdikpen qaraytyny sodan. Mine, Gitler, Mussolini, Stalin HH ghasyrdaghy úly qyrghynnyng eng basty sebepkerleri qatarynda bir-birinen asqan jauyz zúlymdyq simvoly retinde tarih jadynda qaldy.

Osy tústa soghystyng barysyn qalay órbigenine kóz jýgirtsek soghys oty ne sebeptep odan әri órshy týsken aqiqatyna bir taban jaqynday týsemiz. Gitler Gollandiya, Beligiya, Fransiya elderin jaulap alghan son, soghysty odan әri jalghastyrugha qúlqy bolmady. Sol sebepti mausym aiynda Britaniyamen beybit kelisimge keludi úighardy. Biraq Britaniyanyng premier-ministri Vinston Cherchil (1874-1965) onyng úsynysymen ýzildi-kesildi qarsy boldy. Gitler Cherchilding bolymsyz jauabyna ashulanyp, Britaniya topyraghyna aua shabuyldaryn bastap jiberip, ondy nәtiyjege qol jetkize almaghan son   jenimpaz 200 diviziyada toptasqan әskerimen Fransiyanyng Dúnkerk portynan Mansh tenizi arqyly Angliyagha shabuyl jasaudan basqa amaly qalmaghanyn sezdi. Gitler әskeri birinshi joryqta Dúnkerk portyn jaulap alyp, songhy sheshushi shabuylyn  1940 jyldyng 17-shi qyrkýieginde josparlady. Biraq ony sol jyldyng qazan aiyna deyin keshiktirip, artynan 1941 jyldyn  mausym aiy, sosyn shilde aiyna kesheuildetip keldi. Eng sonynda Britaniyagha shabuyl jasaudan  bas tartty. Nege? Óitkeni, Gitler soghys bastalmastan búryn Kenes odaghymen jasyryn týrde kelisim jasaghan edi. Onda Germaniya Batys Europada, al orystar bolsa Shyghys Europada qalaghan jerlerge qol súghugha erikti boldy. Biraq qyzyldardyng әskeri 1939 jyldyng qyrkýieginde Finlyandiya, Rumyiyanyng shyghysy men Litva, Latviya jәne Estoniya elderine shabuyl jasap jaulap alyp, 1940 jyldyng kóktemi men jaz ailarynda joryqtaryn ýdete týsip, Germaniyanyng shyghys shekarasyna jaqyndap qalghan edi. Búl joryqtar Polishanyng shyghysyn jaulaudyng alghashqy qadamdary  dep týsingen Gitler kenes әskerining búnday jedel qimylynan sekem alyp, Angliyagha baghyttalghan shabuyldaryn toqtatyp, kenetten 1941 jyly  Kenes odaghyna qaray joryqtaryn bastap, býkil әlemdi tang qaldyrdy. Tarihy derekter ekinshi dýniyejýzilik soghystyng basty sebepkerleri: Gitler, Mussolini, Stalinning jauyzdyqtary bir-birinen ótken agressiyashyl, qanypezer bolghanyn kórsetedi. Olardyng soqyr sanasynan laulaghan órt 1939-1945 jyldar aralyghynda yaghny alty jyl boyy әlemning jýzdegen qalalaryn, auyldar men eldi mekenderin kýiretti. Elu eki million adamnyng janyn qidy. Onyng ishinde tórt jýz myngha juyq Qazaq halqynyng qaharman perzentteri asqan erlikpen sheyit boldy. Alayda , ekinshi dýniyejýzilik soghys últ pen últtar arasynda bolghan soghys emes-ti. Búl soghys adam bolmysyndaghy jauyzdyq pen shapaghat kýshterining aiqasy edi. Ol soghys keleshekte ómirge keletin adamzatqa jauyzdyq peyilining qorqynyshty beynesin kórsete alatyn ainasy ispettes edi. Sol soghystyng nәtiyjesi retinde adam balasy jaratylysyndaghy soqyr sanaly jauyzdyq peyilin tereng tany almasa el biyligin qanisher basshylargha tapsyryp jatsa óz tandauynyng zardabyn ótken soghystardan da auyrlau kóretinin tarih boyynda bolghan soghystardyng nәtiyjelerinen kóre alady. Sebebi adam balasynyng jauyzdyq pighyly, zúlymdyq әreketi tizgindelmese adamzat ómirin joyatyn qarulary da kýsheyip bara jatyr. Onday joyqyn qarular qataryna himiyalyq jәne yadrolyq qarular jatady. Atalghan qarular adamzattyng jauyzdyq shaytany oyanghan kezde qara ne aq demey býkil tirshilik atauyn joyyp jibere alatyny anyq.

Adamzat tarihyndaghy tarihy oqighalar tikeley adam balasynyng taghdyrymen úshtasyp kórinis tauyp otyrady. Lenin tarih sahnasyna shyghyp, memleketterding odaghyn qúrdy. Sol odaq óz kezeginde  birinshi jәne ekinshi dýniyejýzilik soghysta qayshylyqtargha toly nәtiyjelerding tuyndauyna sebep boldy. Birinshisi - Lenin janadan qúrylghan Kenes odaghyn Birikken elder qatarynan shygharyp, Osmanly halifatynyng ornyna Týrkiya respublikasynyng qúryluyna negizgi sebepterding biri boldy. Ekinshisi- Gitler bastaghan joyqyn kýshting tolqynyna tótep bere alatyn odaqtyng qúryluyna sebep boldy. Ýshinshisi - Ortalyq Aziyada jeke memleketterding payda boluyna negiz qalady. Tórtinshiden - adam balasynyng ishki qayshylyqtary onyng qoghamdyq ómirine ainalyp, qanqúily shayqastargha jol ashatynyn kórsetti. Besinshiden - tarihta  bolghan soghystar adamnyng pighylynan tuyp, sanasymen josparlanyp, qolymen iske asatynyn bayqatty. Sondyqtan adam taghdyrynyng mәiegi adamnyng bolmysynda jatyr, sol sebepti onyng joyqyn kýshin auyzdyqtau da adamnyng qolynan keledi degen úghymgha sayady. Yaghny adamzat ómir sýruge qanday qogham tandaydy, sonday qoghamnyng jemisimen qorektenip tirshilik etedi. Sebebi Alla taghala adamdy adamgha múqtaj etip jaratty, sol ýshin de adamda qoghamnyng taghdyryna bey-jay qarap ómir sýru mýmkindigi joq. Adamzat taghdyry otbasylyq qoghamynan әlemdik qoghamyna deyin birtútas taghdyrdy qúraydy. Al qoghamdyq tirshilikting de ózine tәn zandylyghy bar.

Jalpy alghanda ekinshi dýniyejýzilik soghys adamzattyng kóptegen sayasi, ekonomikalyq, psihologiyalyq, qoghamdyq qyrlarynyng syryn jayyp saldy. Mәselen, Amerika 1941 jyldyng jeltoqsan aiynda resmy týrde birikken elderdi qoldaytynyn jariya etti, al 1942 jyldyng qarasha aiynda is jýzinde soghysqa belsene kiristi. Búl oqigha әlemning sayasy sahnasynda jana sayasi  kóshbasshynyng payda bolghanyn jariya etti. Óitkeni  Japoniya Shyghys Aziyadaghy elderdi ózine baghyndyru ýshin XIX ghasyrdyng sonyna taman Amerikanyng sol atyrapta boy kórsetip jýrgenin baqylyp otyrghan. Amerikanyng soghysqa aralasuyn syltauratqan Japoniya 1941 jyly jeltoqsan aiynyng 7-nde Gavay manynda Amerikanyng eng quatty әskery bazasy ornalasqan Perl Harberge tútqiyldan auadan shabuyldap sudaghy kemelerimen qosa 188 soghys úshaqtaryn joyyp jiberdi. Biraq soghan qaramastan Amerika Japoniyagha shabuyl jasaudyng jana әzirligine kirisip ketti. Búl oqigha Amerikanyng ekonomikalyq zor quaty bar, jana úly derjava ekenin bayqatyp ýlgerdi, sonday-aq búl elding asqan baylyghy men damyghan tehnologiyasy olardyng әlemdi basqarudaghy sayasy psihologiyasyna eleuli әseri boldy. Sonyng bir aighaghy - 1942 jyldyng 11-shi nauryzynda Filipin araldaryn bombalaghan Japoniyanyng әue kýshterining Amerika armiyasy ornalasqan aralyn tastap ketuge mәjbýr boluy. Sol kezde Amerikanyng jeniliske úshyraghan әskery kýshterin basqarghan qolbasshy general Mak Artur Duglas (1880-1964) edi. Ol óz elining baylyghy men jasampazdyghyna sengendikten Japoniyadan jenilgenine namystanyp, tәkapparlana: «Tәrk etken araldy tez arada Japoniyadan tartyp alam, japondyqtardy  endigәri soghysty bastaugha arman etpeytin etip óltire beremin, sóitip olardan kek alamyn», - dep ant etken. Osy jenilisten on jyl ótkende general preziydent D. Ayzenhoverden (1890-1969) Qytaydy atom zymyryndarymen bombalap, jermen jeksen etuge búiryq beruin ótingen edi. Áskery qolbasshynyng búnday oiy menmenshildik pighyl adam balasyn asqan qataldyqqa alyp bara alatynyn kórsetedi. Soghys adam psihologiyasyn asqan jankeshtilikke de tәrbiyeley alady. Oghan mysal retinde, 1944 jyldyng shilde aiynda amerikalyq әsker tasymaldau kemelerining Filipin aralynda sugha ketuin alugha bolady. Maydangerlerin qoldaugha bara jatqan jolynda japondyqtardyng әue shabuylyna tap bolghan amerikandyqtar basynda japondyqtargha qarsy oq jaudyryp, úshaqtarynyng betin qaytara alamyz ba dep oilady, biraq japon úshqyshtary boranday jaughan oqqa qaramay kemelerding múrjalaryn nysanagha alyp, kemelerge soqtyghyp qúlap jatty. Sonyng saldarynan myndaghan amerikandyq teniz әskerleri ólim qúshty. Japondyqtardyng búnday kózsiz batyrlyghy  «kamikadze» ataumen tarih jadynda qaldy. Japon elining tarihynda «kamikadze» (kiyeli dauyl) degen úghymdy bildiredi. Japondyqtardyng arasynda atalghan terminning payda boluy Shynghys hannyng úrpaghy Qúbylay hannyng 1257 jyly han taghyna otyryp, Qytay, Koreya, Indoneziya, Ýndistan elderin jaulap alghannan keyin  Japon aralyn da jaulamaq bolyp, myndaghan soghys qayyqtar men kemelerdi dayyndatyp, Japon eline qaray joryqqa shyghady. Búl habardy estigen japondyqtar qatty ýreylendi, biraq sol kezde tenizde dýley dauyl túryp Qúbylay hannyng soghys kemelerin tas qúzdargha soqtyqtyryp múhit túnghyiyghyna batyryp jiberdi degen  habar japon halqyn qatty quantady. Sol oqighadan keyin japondyqtar «kamikadze» dýley dauyldy ózderin jaudyng shabuylynan qútqarushy dep kie tútady. Ghasyrlar óte atalmysh atau japon jauyngerining kózsiz batyrlyghyn kórsetetin beyneli sózge ainalghan. Ekinshi  dýniyejýzilik soghystyng manyzdy oqighalarynyng biri - Amerikanyng Japoniyany atom zymyrandarmen bombalauy edi. 1945 jyly tamyz aiynyng 6-nda saghat segiz on ýsh minutta úshqysh Pol Tiybesz B29 úshaghymen Hirasima qalasyna atom bombasyn tastaghanda, bomba jer betinen  600 metr biyiktikte jarylyp, 1200 shaqyrym jyldamdyqpen laulaghan otty shar qalany jermen jeksen etti. Onda jiyrma myng әsker, jetpis segiz myng búqara halyq qaza tapty, on tórt adam iz-týzsiz joghalyp ketti.  Kenes odaghy búl oqighany paydalanyp, tamyzdyng 8-nde Japoniyagha qarsy soghys ashyp, Sahalin araldaryn jaulap aldy. Bir kýnnen keyin Amerika japondardyng Nagasaky qalasyna ekinshi atom bombasyn tastap, qyryq myng beybit halyqty jer jastandyrdy. Sóitip, AQSh Japoniyanyng Hunsho, Hukaydo, Kiosho atty  araldaryn da atom bombalarymen kýl talqanyn shyghardy. Osylaysha general Mak Arturdyng kegi alyndy. Búl oqighalardan keyin kenestik qyzyl әskerler әlsiregen Japoniyanyng soltýstigine qaray bet aldy. Japon ýkimeti ótip jatqan oqighalardan jaghdaydy odan әri ushyqtyrmau maqsatynda tamyzdyng 15-nde jenilgenin tolyq moyyndap, qol qoygha mәjbýr boldy. Tynyq múhittaghy soghys tórt jylgha sozylyp, milliondaghan adamnyng ólimine, jýzdegen qalanyng kýireuine alyp bardy.  Búl oqighalar  әskery túrghydan alghanda XIX ghasyrdyng songhy kezinen bastap úly derjavagha ainalghan Japoniya men kәri imperiya Angliyany  da Amerikadan keyingi ekinshi qatardaghy elder sanatyna tómendetip jiberdi. Amerika men Japoniya soghysynan keyin AQSh býkil әlemge atom qaruymen erekshelenetin eng kýshti memleket ekenin bayqatty. Amerika týpting týbinde Japoniyany jene alatynyn bile túra ol eldi ayausyz bombalaghany әlem júrtshylyghyn tang qaldyrdy. Ekinshi jaghynan,  jahannyng jana joyqyn qarudyng dýniyege kelgenin habarlaghanday synay tanytty. Ýshinshiden, Amerika ózining memlekettik mýddesine kelgende eshqanday qarudan  bas tartpaytynyn dәleldedi.

Ekinshi dýniyejýzilik soghysqa belsene qatysqan Germaniya, Angliya, Resey, Japoniya, Amerika ózderinen әlsiz elderdi jaulap alyp, óz bodandaryna ainaldyru ýshin ózara bәsekege týsip jatqany anyq kórinis tapty. Jalpy alghanda, soghys adam bolmysynyng biologiyalyq jәne ruhany súranysynan tuyndaghandyqtan onyng ruhany jәne materialdyq eki sebepke negizdeledi.  Ruhaniyatty tu etken soghystar jenisinen keyin ol әskerding qorghauyn qajet etpeytinine islam jolyndaghy ghazauattar dәlel bolady. Óitkeni músylmandardyng jenisi tek qana әskery kýshke sýiener bolsa, sany  shekteuli músylman jauyngerleri Iran, Riym, Týrki syndy ýlken imperiyalyq kýshterdi әskery kýshpen ústap túra almas edi. Sondyqtan islam dinining ruhany kýshin kýni býginge deyin adamzat ózine kerek etip, odan pana izdep, ony qorghap kele jatyr. Al әskeriy-jaugershilik kýshke negizdelgen soghystardyng jenisi úzaqqa barmay kýirep kete beredi. Oghan az uaqyt aralyghynda Kenes imperiyasynyng qúrylyp, sonday mezgilde shanyraghy ortasyna týsip kýireui jәne gitlershil Germaniyanyng Europany tez arada oisyrata jaulap aluy men  nayzaghay jarqylynday dybysy ghana qalyp joghaluy sózimizge dәlel bola alady.

Qoryta kelgende, biz soghystyng shyghu saldaryn tany alatyn bolsaq, soghystyng bolu qaupinen tezirek qútyla alamyz. Qazirgi zamanda kónil bóluge zәru mәselenin  biri - soghystyng jenimpazy bolmaydy degen qaghidany basshylyqqa alu. Ekinshiden - soghystyng boldyrmau filosofiyasyn týsingenimizshe adamzat tirshiligin tútastay joya alatyn himiyalyq jәne yadrolyq qarudan bas tartu bolyp tabylady. Sondyqtan  elimizding túnghysh preziydenti Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev 2010 jyly 13 sәuirde AQSh-tyng astanasy Vashington qalasynda ótken Yadrolyq qauipsizdik jónindegi sammitte sóilegen sózinde: «Ortalyq Aziya aimaghy ayasynda Qazaqstan yadrolyq qauisizdikti nyghaytu, yadrolyq materialdardyng taralauyna jol bermeu jәne yadrolyq lankestikpen kýres jóninde ónirlik is-qimyl josparyn әzirleuge bastamashy boldy. Osy tәjiriybeni әlemning basqa ónirlerine de taratu oryndy bolar edi», - dey kele «Býginde barshagha ortaq yadrolyq qarusyz әlem deklalarasiyasyn bolashaqta qabyldau turaly mәseleni talqylaudy bastaytyn uaqyt jetti. Bizding sammit sheshimderin óristetu memleketter kóshbasshylarynyng qolynda túr jәne bizding әrqaysymyz bólshektengen atom әlemdi bólshektep jýrmeui ýshin jauapkershilikting óz ýlesin moynyna alady» - degeni   beybitshilik sýigish Qazaqstan halqynyng oi-armanyn, qazirgi zamanghy dýniyetanym-qózqarasyn aiqyndaytyn jәne   әlem júrtshylyghyn beybitshilikke shaqyrghan zor azamattyq ýn boldy.

Paydalanylghan әdebiyetter:

1.Bdilәzim Rezai, Irannyng myng jyldyq tarihy, II tomdyq. - Tehran: IYqbal, 1388.

2. Múhammed Mýiin, Fәrhәng Farsi. VI tomdyq. - Tehran: Ámir Kәbiyr, 1371.

3. Ály Ghәfuri, Tarihtyng jýz úly soghysy. - Iran: Hirmәnd. 1388. - 723 b.

4. Ignasio Ulagoiye, Ispaniyadaghy jeti ghasyr sýrleuindegi Islam órkeniyeti, -Iran: Shәbaviyz, 1365. - 444 b.

5. Qazaqstan últtyq ensikolopediyasy. X tomdyq, - Almaty. 2000-2007.

6.Ály Kemal Meram. Týrik - Orys baylanystarynyng tarihy. Istanbul, 1969. - 470 b.

7. Rahim Reisniya, Iran men Osmanlylar XX ghasyr tabaldyryghynda, II tomdyq. -Tehran: Mәbna. 1385.

8. Egemen Qazaqstan. 2010. 13-14 sәuir.