«بولشەكتەنگەن اتوم الەمدى بولشەكتەپ جۇرمەسىن»

نۇرسۇلتان نازارباەۆ

سوعىس - ادام پسيحيكاسىنىڭ تۋىندىسى بولعاندىقتان، ونىڭ باعىتى مەن مۇراتىن وزىنە ءتان گەنەتيكاسى ءھام وسكەن ورتاسى ارقىلى قالىپتاستىرىپ، جەتىلدىرىپ وتىرادى. ادام پسيحيكاسى جالپى ادامزاتتىڭ  ساياسي، قوعامدىق، تۆورچەستۆولىق، تۇرمىستىق، تاعى باسقا باعىتتارداعى دۇنيەتانىمىن ايقىنداپ بەرەدى.

سوعىستىڭ سالدارىنان ەڭ ۇلكەن وزگەرىسكە ۇشىرايتىن دا ادام پسيحيكاسى. سوعىس مايدانىندا ادامنىڭ اتقان وعىنىڭ نىساناسى دا ادام بالاسى بولعاندىقتان، سوعىس قۇبىلىسىن جۇيەلى ءھام عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەپ، ۇعىنعان ءجون. ايتپەسە ادامزات سوعىستىڭ زاردابىنان قۇتىلا المايدى. سوعىستا شاڭىراقتار قۇلاپ، ايەلدەر جەسىر، بالالار جەتىم جاندارعا اينالىپ، ەونوميكانىڭ قالىپتى جۇيەسى بۇزىلىپ، ەلدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى كۇرت تومەندەيدى. ەسەسىنە بازار قوجايىندارى مەن دەلدالداردىڭ قالتاسى قالىڭداي تۇسەدى. قوعامدا جۇمىسسىزدىق جايلاپ، بۇزاقى توپتار قوعامنىڭ شىرقىن بۇزا باستايدى. قوعامداعى بەيبىرەكەتسىزدىكتەن ادامدار كەلەشەككە سەنىمسىزدىكپەن قارايدى، ال، ول ءوز كەزەگىندە قوعامدىق  ۇرەيدىڭ ءورشي تۇسۋىنە سەبەپ بولادى.

«بولشەكتەنگەن اتوم الەمدى بولشەكتەپ جۇرمەسىن»

نۇرسۇلتان نازارباەۆ

سوعىس - ادام پسيحيكاسىنىڭ تۋىندىسى بولعاندىقتان، ونىڭ باعىتى مەن مۇراتىن وزىنە ءتان گەنەتيكاسى ءھام وسكەن ورتاسى ارقىلى قالىپتاستىرىپ، جەتىلدىرىپ وتىرادى. ادام پسيحيكاسى جالپى ادامزاتتىڭ  ساياسي، قوعامدىق، تۆورچەستۆولىق، تۇرمىستىق، تاعى باسقا باعىتتارداعى دۇنيەتانىمىن ايقىنداپ بەرەدى.

سوعىستىڭ سالدارىنان ەڭ ۇلكەن وزگەرىسكە ۇشىرايتىن دا ادام پسيحيكاسى. سوعىس مايدانىندا ادامنىڭ اتقان وعىنىڭ نىساناسى دا ادام بالاسى بولعاندىقتان، سوعىس قۇبىلىسىن جۇيەلى ءھام عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەپ، ۇعىنعان ءجون. ايتپەسە ادامزات سوعىستىڭ زاردابىنان قۇتىلا المايدى. سوعىستا شاڭىراقتار قۇلاپ، ايەلدەر جەسىر، بالالار جەتىم جاندارعا اينالىپ، ەونوميكانىڭ قالىپتى جۇيەسى بۇزىلىپ، ەلدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى كۇرت تومەندەيدى. ەسەسىنە بازار قوجايىندارى مەن دەلدالداردىڭ قالتاسى قالىڭداي تۇسەدى. قوعامدا جۇمىسسىزدىق جايلاپ، بۇزاقى توپتار قوعامنىڭ شىرقىن بۇزا باستايدى. قوعامداعى بەيبىرەكەتسىزدىكتەن ادامدار كەلەشەككە سەنىمسىزدىكپەن قارايدى، ال، ول ءوز كەزەگىندە قوعامدىق  ۇرەيدىڭ ءورشي تۇسۋىنە سەبەپ بولادى.

سوعىستى قوعامنىڭ قانداي توپتارى تۋعىزىپ وتىرادى؟ ول ساياسي ەليتانىڭ تاقتالاستىق پەيىلىنەن تۋا ما، الدە ءىرى الپاۋىتتاردىڭ جەكە مۇددەلەرىنەن باستاۋ الا ما، ايتپەسە قوعامداعى قايشىلىقتاردان تۋىنداعان شيەلەنىستەر سوڭعى مارەسىنە جەتكەندە سوعىس ءورتى بولماشى ءبىر سەبەپتەن لاۋلاي تۇسە مە؟ ادامزات تاريحىنا كوز جۇگىرتسەك، شىندىعىندا سوعىس ادام قوعامىنىڭ بولىنبەس بولشەگىندەي ونىڭ بۇكىل ساياسي جانە ازاماتتىق تاريحىمەن قاتار جاساسىپ، بايلانىستا ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقانىن كورەر ەدىك.

سوعىسقا تاريح تەرەزەسىنەن قاراعاندا، ونىڭ ادام ۇرپاعىن ورنى تولماس قاسىرەتكە ۇرىندىرىپ، كوپتەگەن وركەنيەتتى ەلدەردىڭ تاريح بەتىنەن ءبىرجولاتا جويىلىپ كەتۋىنە، كوپتەگەن ۇلت-ۇلىستاردىڭ  جاۋگەرشىل ەلگە جۇتىلىپ، اسسيميلياتسياعا ۇشىراۋىنا، تالاي ۇلى يمپەريالاردىڭ كۇيرەپ قۇلدىراۋىنا سەبەپ بولعانىن كورۋگە بولادى. سوعىس سالدارىنان جاس وركەنيەتتەردىڭ، باسقا مەملەكەتتەردىڭ، سونداي-اق جاڭا بيلىك اۋلەتتەرىنىڭ پايدا بولۋىنا جول اشقانىن دا بايقايمىز. ەكىنشى جاعىنان، مايداندا ولىممەن جەكپە-جەك كەلگەن ادام بالاسىنىڭ ەرلىك رۋحى، ادامدىق قاسيەتى، توزىمدىلىگى، شىعارماشىلىق قابىلەتى، كەشىرىمدىلىك، دانالىق پەن كوسەمدىك سيپاتتارى دا كورىنىس تاۋىپ جاتادى. سوعىستان كەيىن وسىنداي ناتيجەلەردىڭ كورىنۋىنە تاريحتا بولىپ وتكەن شايقاستاردان كەيىن وركەندەگەن مەملەكەتتىڭ ورلەۋى ايعاق  بولا الادى.  بۇنىڭ ءبارى سوعىس قۇبىلىسىن تارازىلاۋدى قيىنداتىپ جىبەرەدى. ادام بولمىسى قۇبىلمالى دا كۇردەلى بولعاندىقتان ادامنىڭ جاراتىلىس پسيحولوگياسىنان باستاۋ الىپ وتىرعان سوعىس قۇبىلىسى دا سونشالىقتى كۇردەلى بولىپ كەلەدى. سول ءۇشىن سوعىس پسيحولوگيالىق، قوعامدىق اسا كۇردەلى تاقىرىپ ەكەندىگىن كورسەتەدى. مايداننىڭ الدىڭعى شەبىندە بولعان سوعىس جاۋىنگەرى  شايقاستىڭ ەڭ قورقىنىشتى اياۋسىز زۇلىمدىعىمەن بەتپە-بەت كەلىپ، نەبىر ادام جانى مەن جۇيكەسىنىڭ قينالىسىنا  كۋا بولعاندىقتان ولاردىڭ زەردەسىندە  سوعىستان تۋىنداعان  قۇبىجىق بەينە ەشقاشان وشپەيدى. سوندىقتان سوعىس ادامزات ءۇشىن قاسىرەت ەكەنىن  ونى كوزبەن كورگەن ادامدار جاقسى بىلەدى.

تاريحتا جاۋلاسقان ەلدەر اراسىندا بولعان سوعىستاردا بىرلىگى مەن ىنتىماعىنان ايىرىلعان ەل جەڭىلىسكە ۇشىراپ، ءبىر جولاتا جويىلىپ  كەتىپ وتىرعان. ماسەلەن، ەجەلگى داۋىردە قازىرگى يراك جەرىندەگى ۇلى وركەنيەتتەردىڭ كوشباسشىسى بولعان اسسيريا مەن بابىل (ۆاۆيلون) يمپەريالارىن يران مەملەكەتىندە قۇرىلعان ماد جانە احامەني يمپەريالارى قۇلاتقان. اۋەلى ماد اۋلەتىنىڭ سوڭعى پاتشاسى ھوۆاحشاترە ب.ز.د. 606 جىلى اسسيريا يمپەرياسىنىڭ استاناسى نەيناۆانى جاۋلاپ، تاس-تالقانىن شىعارىپ، وزدەرىن جەر بەتىنەن قۇرتىپ تىندى. ودان كەيىن احامەني اۋلەتىنەن شىققان يراننىڭ ۇلى پاتشاسى كير الاۋىز، قاۋقارسىز بابىل پاتشالىعىن ب.ز.د. 539 جىلى ديجلە مەن فرات وزەندەرى ارالىعىندا بولعان شايقاستا ويسىراتا جەڭىپ، مادەني-ەكونوميكالىق دامۋدىڭ بيىك شىڭىنا جەتكەن بابىل وركەنيەتىن زامانا ساحناسىنان الىپ تاستادى. بابىل يمپەرياسى سول كەزدە بەين ءال-نارەين، قازىرگى يراك، سيريا، سينا ساحاراسى، ارابيا، يوردانيا جانە باتىستا اق تەڭىز بەن قىزىل تەڭىزگە دەيىنگى  ارالىقتاعى ۇلان-بايتاق  اۋماقتى يەمدەنىپ، بيلىك جۇرگىزىپ تۇرعان بولاتىن.

ۇلى ريم يمپەريالارىنىڭ جويىلىپ كەتۋىنە نەگىزگى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى بولعان  عۇنداردىڭ باتىس ريم يمپەرياسىنا جورىقتارىن ايتۋعا بولادى. اتتيلانىڭ 533 جىلدان باستاپ  451 جىلدار ارالىعىندا باتىس ەلدەرىنە جاساعان جورىقتارىنىڭ ناتيجەسىندە باتىس ريم يمپەرياسى ابدەن السىرەپ، وزدەرىنە ۇزاق جىلدار شاپقىنشىلىق جورىقتار جاساپ كەلە جاتقان سولتۇستىك كورشىلەرى - گوت، فرانك، گول، يزۋگوت، گەرمان، ۆاندال، ساكسون تايپالارىنىڭ جورىقتارىنان ابدەن قاجىراپ،  476 جىلى ءبىرجولا كۇيرەيدى. ونىڭ كۇلگە اينالعان ورنىنا ونداعان جاڭا مەملەكەتتەر بوي كوتەردى. 395 جىلى ۇلى ريم يمپەرياسىنان ءبولىنىپ، تاۋەلسىز ەل بولعان شىعىس ريم يمپەرياسىنىڭ استاناسى كونستانتينوپول، بۇگىنگى يستامبۋل شاھارى - وسمان اۋلەتىنەن شىققان سۇلتان مۇحاممەد فاتيھتىڭ (جەڭىمپاز) قالىڭ قولىمەن جاۋلانىپ، ءداۋىر ساحناسىمەن قوشتاستى. ونىڭ ورنىنا ەندى ايبىندىراق، ايبارلىراق وسمان حاليفاتى دەگەن تۇرىك تەكتى مەملەكەت كەلەدى.

سوعىس ادامنىڭ ىشكى تابيعاتىنان تۋعان قۇبىلىس بولعاندىقتان ادامزات تاريحىنىڭ اجىراماس ءبىر بولىگىندەي  ءبىرى ونى قالاسا، تاعى ءبىرى ونى قالاماسا دا ادامزاتپەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتىر. سوندىقتان سوعىستى تەرەڭ ءبىلىپ، تانۋ ءۇشىن ادام بولمىس-ءبىتىمىن تەرەڭ زەردەلەپ، زەرتتەۋ كەرەك بولاتىنى اقيقات.

يسلام تاريحى باستالعاندا سوعىس بۇرىنعىشا ادام بالاسىمەن جول سەرىك بولىپ، ىلەسىپ جۇرە بەردى. بىراق بۇل رەتتە سوعىس باسقاشا ۇعىممەن، سوعىستى سانالى تۇردە توقتاتۋعا سوعىسىپ كەلە جاتقانداي بولىپ كورىندى. بۇل ماقساتتى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ادامزات تاريحىندا مىڭداعان جىل بويى جينالىپ قالعان كەرتارپا نانىم-سەنىمدەر مەن وتارلىق پيعىلدان ارىلۋ كەرەك-اق. بۇل بۇكىل ادامزاتتىڭ ونىڭ ىشىندە جەتەكشى تۇلعالار مەن توپتاردىڭ مىندەتى بولىپ تابىلادى. يسلام ءدىنىنىڭ حابارشىسى، اللا تاعالانىڭ سوڭعى ەلشىسى ازىرەت مۇحاممەد (س.ع.س) مۇستافا تاراپىنان سوعىس جاڭاشا ۇستەمەمەن قوعامدىق توپتار مەن ەلدەردىڭ ەكەۋ ارا كەلىسپەۋشىلىگىندەگى ءتۇيىندى شەشەتىن جانە يگى مۇراتتاردى كوزدەيتىن سوڭعى قۇرال رەتىندە قابىلدانىپ، بەكىتىلدى. ويتكەنى،  جاراتقاننىڭ ادامزاتقا تارتۋ ەتكەن سوڭعى ءدىنى - يسلام ءسوزى «بەيبىتشىلىك» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. سوندىقتان ول ادامزات قوعامىندا پايدا بولعان قايشىلىقتاردى بەيبىت جولمەن شەشۋدىڭ ابزال ەكەندىگىن مەڭزەيدى. يسلام ءدىنى اللا ءۇشىن، وتان ءۇشىن بولاتىن حاق جولىنداعى قاندى مايدان سوعىسىن «كىشى جيھاد» دەپ تانىدى. ال، ناعىز ۇلىلىق پەن ەرلىك ادام ءوزىنىڭ ايۋاندىق ناپسىسىمەن كۇرەسۋ ەكەنىن كورسەتىپ، بۇل مايداننىڭ سوعىسىن «ۇلى جيھاد» دەپ اتادى. ويتكەنى، سوعىستىڭ قاينار كوزى - ادام بولمىسىنداعى تويىمسىزدىق، مەنمەنشىلدىك، قىزعانىش، دۇنيەقورلىق پەن شەنقۇمارلىق  بولىپ تابىلادى. بۇل فاكتورلار ءوز كەزەگىندە قوعامنىڭ ىشىندەگى قايشىلىقتاردى ارتتىرا تۇسەدى. قايشىلىقتارى شيەلەنىسكەن كەز-كەلگەن تولىسقان قوعام سوعىسقا بەيىم كەلەتىنى بارشاعا تۇسىنىكتى. وسى كەزدە  سوعىس پسيحولوگيالىق قۇبىلىستان اسىپ يدەولوگيالىق  كوزقاراس كەيپىندەگى قوعامدىق قۇبىلىسقا اينالادى. سوندىقتان ۇلى دەرجاۆالىق ەلدەر وزدەرىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنان، شاعىن، از، ءالسىز ۇلتتاردى بوداندا ۇستاپ وتىرۋ پيعىلىنان باس تارتپايىنشا سوعىس ءورتى ەش قاشان وشە قويمايدى، قايتا ۇنەمى ءورشىپ  ۇرەي تۋعىزىپ وتىرادى.

مۇحاممەدكە (س.ع.س) اللا تاعالا تاراپىنان ەلشىلىك مىندەتى جۇكتەلگەن سوڭ اراب دالاسىنىڭ تۇرعىندارىن يسلام دىنىنە شاقىرا باستايدى. پايعامباردىڭ بۇل ارەكەتى قايشىلىقتارعا تولى سول زامانداعى قوعامنىڭ ءىرى بايلارىنىڭ كوزقاراسىمەن قايشى كەلەدى. سەبەبى، يسلام ءدىنى «ادام بالاسى ادامنىڭ قۇلى ەمەس، ءوزىن جاراتقان اللانىڭ قۇلى» ەكەندىگىن جاريالاعان. يسلام ادام بالاسىنىڭ ەشكىمگە تاۋەلدى ەمەس ەركىن تۇلعا ەكەندىگىن ۇقتىردى. ادامنىڭ ادامنان ارتىقشىلىعى - ونىڭ بيلىگىمەن ياكي  بايلىعىمەن ولشەنبەيدى، ونىڭ ولشەمى - ادامدىق پاك رۋحى، تازا جانىمەن ولشەنەدى دەپ تۇسىندىرەدى. ادامزاتتىڭ تىرشىلىك جولىندا جاڭادان پايدا بولعان ۇعىمدار، ادامنىڭ ساناسىن سوعىسقا دەگەن تەرەزەسىن بۇرىنعى كور سيپاتتان ايدىن مۇراتتارعا قاراتتىردى. ادامنىڭ ءاربىر ءسوزى، ءىس-قيمىلى، ويى مەن تىلەگى ونىڭ بۇگىنگى تىرشىلىگى مەن ەرتەڭگى ءومىرىنىڭ نەگىزدەرىن قالايتىنىن ۇقتىردى. ءتىپتى ادام ءومىرىنىڭ وتكەنى، بۇگىنى مەن ەرتەڭى ءبىرتۇتاس بولمىس ەكەندىگىن ايتتى. ادامنىڭ تيتتەي دە جاساعان جاقسىلىعى مەن جاماندىعى بۇكىل جاراتىلىسقا، ياعني ادام مەن تابيعاتقا بولىمدى نە بولىمسىز اسەرى بار ەكەندىگىن انىق ايتىپ بەردى. يسلام ءدىنى انىقتاپ بەرگەن جاڭا تانىم پايعامبار ارقىلى بۇكىل ادام بالاسىنا جاريا بولدى. سونىڭ ارقاسىندا ادامزات قوعامى جاڭا ساتىعا كوتەرىلدى. ەندى بۇعان دەيىن قالىپتاسقان سوعىس ماقساتى ەلدەردى جاۋلاپ الىپ، قاناۋدان وزگە، تۇبەگەيلى تىڭ باعىتقا بۇرىلىپ،  ادام ەركىندىگىن كوزدەدى.

مۇحاممەد (س.ع.س) مەككە قالاسىنداعى باستاپقى ەلشىلىك جىلدارىن اسا سابىرلىلىق، بايسالدىلىق، مەيىرىمدىلىك، كەشىرىمدىلىك، سىپايىلىق، اسقان پاراساتتىلىق جاعدايدا وتكىزدى. ادامداردى اللاعا يمان كەلتىرۋگە شاقىرۋمەن قاتار ولاردىڭ ادامدىق قاسيەتتەرىن تانىتۋعا كۇش جۇمسادى، ادىلەتتى قوعامنىڭ سىر-سيپاتىن ءتۇسىندىرىپ ءجۇردى. قۇلدىق پەن ناداندىققا بوي الدىرعان قوعام، ادامداردى قاناپ جۇرگەن جاۋلارمەن بىرگە قوسارلانىپ الدىندا تۇرعان كەدەرگىلەرگە قاراماستان يماندىلىق پەن ءومىر شىندىعىن حالىققا ءتۇسىندىرۋ جۇمىسىن نىق سەنىممەن جالعاستىرا بەردى. وسى جولدا ەسەپسىز قورلىق كورسە دە وزىنە دەگەن اسقان سەنىممەن ەشقانداي سوعىسسىز بەيبىت تۇردە اللاعا ەلشىلىك مىندەتىن اتقارۋعا تىرىستى. ءوزى بارشا اۋىرتپالىقتى موينىنا الىپ، اللا جولىنا بويۇسىنعان مۇمىندەردى يمانسىزداردىڭ قاستاندىق قاتەرىنەن ساقتاندىرۋ ءۇشىن ولاردى ەفيوپياعا كوشىپ، سول ەلدى پانالاۋعا بۇيرىق بەردى. ەفيوپياعا جول تارتقانداردىڭ ءبىرىنشى لەگى ون ءبىر ەركەك، ءتورت ايەل  بولدى. ولاردىڭ اراسىندا وسمان يبن اففان مەن ونىڭ زايىبى، پايعامباردىڭ قىزى رۇقيادا بار-دى. تاريح ولاردى مۇھاجىر، ياعني «كوشۋشى» دەگەن اتپەن بىزگە جەتكىزدى.

مۇحاممەد (س.ع.س)  پايعامبارلىق مىندەتىن قانشاما تاۋقىمەتى مول بولسا دا ون ءبىر جىل بويى شىدامدىلىق ءھام شىنايى ريزاشىلىقپەن اتقارىپ شىقتى. وكىنىشكە وراي، كاپىرلەر اللا ەلشىسىنىڭ قاراپايىم دا بيىك رۋحىنا توزە الماي، ونى ولتىرۋگە ۇكىم شىعارادى. سوندا  كاپىرلەر اللانىڭ جولىندا جان بەرگەن ادام «شەيىت» ء(شاھيد) بولاتىنىن تۇسىنبەدى. ولار ءتىپتى «اللا جولىندا شەيىت بولۋ - جاراتۋشىنىڭ ۇجماعىندا توردەن ورىن الۋ» دەگەندى تۇيسىنە دە، تۇسىنە دە المادى. پايعامبارىمىز كاپىرلەردىڭ ءوزىن تۇندە ءولتىرۋدى جوسپارلاعانىنان الدىن-الا حاباردار ەدى. سول ءۇشىن تۇندە ءوز توسەگىنە ءاليدى (ع.س) جاتقىزىپ، ءوزى ابۋباكىرمەن (ع.س) ءمادينا قالاسىنا قاراي بەت الادى. جول بويىندا قۋعىنشىنىڭ كوزى تۇسپەۋ ءۇشىن ءبىر ۇڭگىرگە كىرىپ جاسىرىندى. قۋعىنشىلار ۇڭگىردىڭ الدىنا كەلگەندە ورمەكشىنىڭ قالىڭ تورىن كورىپ، مۇندا ادامنىڭ كىرۋى مۇمكىن ەمەس دەپ جولدارىن ءارى قاراي جالعاستىرىپ كەتە بەرەدى. سول وقيعادان كەيىن ابۋباكىر پايعامباردىڭ «ۇڭگىر دوسى» دەگەن اتاعىنا يە بولادى. ورمەكشى «ءازىز» جاندىككە اينالادى. ءمادينا قالاسىندا مۇحاممەد (c.ع.س) پايعامبارعا قول ۇشىن بەرىپ، جاردەمدەسكەن جاماعات تاريحتا ءانسار، ياعني «دوس-جاراندار» دەگەن اتاۋمەن تانىلدى.

مۇحاممەد (س.ع.س) ۇزاق جىلدار حاق جولىن بەيبىت تۇردە ناسيحاتتاي ءجۇرىپ، قارسىلاستارىنىڭ كورسەتكەن قيساپسىز ازابىنا شىدادى. بىراق  كاپىرلەردەن كورگەن قورلىق ولاردىڭ ناقۇرىستىق ىستەرى توزگىسىز جاعدايعا جەتتى. كاپىرلەر پايعامباردىڭ عانا ەمەس، ساحابالارىنىڭ ومىرىنە دە قاۋىپ توندىرە باستادى. سوندىقتان اللانىڭ ەلشىسى جاۋلارىنىڭ شابۋىلىنان ءومىرىن قورعاۋ ءۇشىن امالسىزدان، تۇيىققا تىرەلگەندىكتەن سوڭعى شارا، ياعني كاپىرلەرمەن ءدىن جولىندا سوعىسۋ امالىن تاڭدادى.

مۇحاممەد (س.ع.س) ءمادينا قالاسىندا ورنالاسقانىنا جەتى اي تولعاندا كاپىرلەرگە قارسى سوعىسىن باستايدى. پايعامباردىڭ سوعىس جورىقتارى ەكى توپقا بولىنەدى. ءبىرىنشىسى - ساريە، پايعامباردىڭ سوعىس تىزگىنىن ساحابالارىنىڭ بىرىنە تاپسىرعان شايقاستارى. ولاردىڭ سانى قىرىق جەتىدەن ەلۋ التىعا دەيىن بولعانى ايتىلادى. ەكىنشىسى - پايعامباردىڭ تىكەلەي ءوزى باسقارعان سوعىس جورىقتارى، بۇل سوعىس «عازاۋات» دەلىنەدى. ونىڭ سانى جيىرما جەتىگە جەتەدى. ايتۋلى عازاۋات سوعىستارى دەپ  ءبادر، وھود، ءماريسيھ، حانداق، ءباني قۇرەيزە، حەيبار، مەككە، ءھانين، تايەف سوعىستارىن اتاۋعا بولادى. ءبادر سوعىسىندا مۇسىلمان اسكەرلەرىنىڭ جالپى سانى 300-313 ادام، ال قۇرايىش جاۋىنگەرلەرى 950 ادام بولعان. ءابۋ ءجاھل قولباسشىلىق ەتكەن قۇرايىش اسكەرىنەن جەتپىس ادام ءولىپ، سول شاماداعىسى تۇتقىندالدى. مۇسىلمانداردان ون ءتورت ادامى شەيىت ء(شاھيد) بولدى. مۇسىلماندار سوعىسقا جەتپىس ەكى تۇيە، ءۇش ات، جەتى سەمسەر، التى ساۋىتپەن كىرىسكەن ەدى. مۇسىلمانداردىڭ ەڭ ۇلكەن جەڭىسى - مەككە سوعىسى بولدى، وندا پايعامبار (س.ع.س) ون مىڭ اسكەرىمەن قالاعا جاقىن ماڭداعى حاندەمە مەكەنىندە كاپىرلەرمەن شايقاسىپ جەڭىسكە جەتتى. سوعىستا جاۋدىڭ جيىرما ءۇش ادامى ءولدى، مۇسىلمانداردان ءۇش ادامى شەيىت بولدى. مەككە مۇسىلمانداردىڭ قولىنا ءوتتى.

مۇحاممەد (س.ع.س) زامانىنان باستالىپ كەتكەن حاق جولىنداعى شايقاستار كەيىن پايعامباردىڭ ورىنباسارى بولعان ەڭ جاقىن ساحابالارى ابۋباكىر(ع.س) (632-634), ومار (ع.س) (634-644), وسمان (ع.س) (644-656), ءالي (ع.س) (656-661) حاليفالىق تاققا وتىرعان زاماندا ءوز جالعاسىن تاۋىپ جاتتى. ءتورت ۇلى حاليفا داۋىرىندە مۇسىلماندار اسا ءىرى جەڭىستەرگە قول جەتكىزدى. ونىڭ ءبىرى- سول زاماننىڭ ۇلكەن مەملەكەتى يراننىڭ ساساني پاتشالىعى تولىقتاي كۇيرەپ، ساياسي بيلىك مۇسىلمانداردىڭ قولىنا وتكەن ەدى. سول ءداۋىردى جان-جاقتى تەرەڭ زەرتتەگەن دوكتور اھمەت ھامي: «ارابتار مەن ساساني اسكەرلەرىنىڭ اراسىندا بولعان شايقاس، ارابتاردىڭ جەڭىسى ەمەس، يراندىقتاردىڭ دا جەڭىلىسى ەمەس. ول سوعىس جاپا شەككەن، قورلىق كورگەن يران حالقى مەن مۇسىلمانداردىڭ يمانىنىڭ جەڭىسى ەدى. يران جاۋىنگەرلەرى سوعىسقان جوق، ويتكەنى سوعىسىپ قورعاپ قالاتىنداي ەشتەڭەسى بولمادى. ولار جەڭىلۋدى تىلەدى، ويتكەنى جەڭىلىستىڭ ارقاسىندا ساسانيدەردىڭ ادىلەتسىز تاپتىق قوعامىنىڭ ازابىنان قۇتىلعىسى كەلدى»، - دەپ جازدى. ال، ەكىنشىسى- مۇسىلماندار شىعىس ريم يمپەرياسىن كۇيزەلىسكە ۇشىراتىپ، ولاردىڭ بيلىگىن ازيا مەن افريكا قۇرلىعىنان جويدى. مۇسىلمان اسكەرلەرىنىڭ بۇنداي ۇلى جەڭىستەرى بار-جوعى ون شاقتى جىل ىشىندە، ياعني 633-641 جىلدار ارالىعىندا ىسكە اسىپ، ومىرشەڭ بولعاندىعى - يسلام ءدىنىنىڭ ادامزات ءۇشىن ماڭگى رۋحاني قاينار كوزى ەكەندىگىن دالەلدەي ءتۇستى. شىعىس ريم يمپەرياسى ازيا مەن افريكاداعى كوپتەگەن ولكەلەردەن ايىرىلىپ قالسا دا كىشى ازيا، ياعني ۆيزانتيانىڭ استاناسى - كونستانتينوپول، بۇگىنگى يستامبۋل قالاسى مىڭ جىل بويى ازيالىقتاردى ەۋروپاعا كىرگىزبەيتىن بوگەت بولىپ قالا بەردى. شىن مانىندە، حاليفات اسكەرلەرى بىرنەشە دۇركىن شابۋىل جاساعاندارىمەن اتالعان قالانى جاۋلاپ الا المادى. سوندىقتان ارابتار ەۋروپاعا كىرۋ ءۇشىن امالسىز باسقا جول ىزدەپ، سوڭىندا 711 جىلى تارىق يبن زياد يسپانيانىڭ وڭتۇستىك جاعىنداعى ءبىر شاتقالدان ەۋروپا توپىراعىنا 7000 اسكەرىمەن اياق باستى. سودان باستاپ، مۇسىلمان ارابتار ءۇش ءجۇز جىل يسپانيانى بيلەپ تۇردى. سول ءۇشىن اتالعان شاتقال تارىق ەسىمىمەن اتالىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن تاريح كەرۋەنىنە ىلەسىپ كەلە جاتىر. سوندىقتان  شىعىس ريم يمپەرياسىنىڭ قۇلاۋى مەن كونستانتينوپول قالاسىنىڭ جاۋلانۋى 1453 جىلى وسمان اۋلەتىنەن شىققان تۇركى جاۋىنگەرلەرىنىڭ قولىمەن ىسكە استى.

ادامزات تاريحىندا قوعامنىڭ ساياسي-مادەني باعىتىن تۇبەگەيلى جاڭا ارناعا سالىپ، وزگەرىسكە ۇشىراتقان سوعىستار از بولعان جوق. سولاردىڭ ءبىرى- 751 جىلعى شۋ بويىنداعى اتلاق مەكەنىندە تۇركىلەر مەن اراب حاليفاتىنىڭ بىرىككەن اسكەرىنىڭ قىتايدىڭ اسكەري قۋاتىنا قارسى سوعىسىپ، ۇلكەن جەڭىسكە قول جەتكىزگەن شايقاسى ەدى. ونىڭ ايقىن ناتيجەسى رەتىندە يسلام ءدىنىنىڭ تۇركىلەر اراسىندا ەمىن-ەركىن ءارى جەدەل تۇردە تارالىپ، وركەندەۋى ەدى. تۇركىلەردىڭ مۇسىلمان بولۋى يسلام ءدىنىنىڭ وركەندەپ، نىعايۋىنا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزدى. سونىڭ ايعاعى ورتالىق ازيانىڭ تۇتاستاي يسلام ءدىنىن قابىلداۋىمەن بىرگە سەلجۇقتاردىڭ سىر بويىنان كەتىپ، كىشى ازيادا يسلام حاليفاتىن قۇرۋعا نەگىز قالاعانى ەدى. تۇركىلەردىڭ يسلام دىنىنە قىزمەتىن ەۋروپانىڭ 1095 جىلدان باستاپ 1270 جىلعا دەيىنگى سەگىز رەت جاساعان كرەست جورىقتارى دا توقتاتا المادى. ءتىپتى  تۇركىلەر يسلام ءدىنىن ءۇندىستان، پاكىستان، اۋعانستان ەلدەرىنە دەيىنگى جەرلەرگە قانات جايۋىنا سەبەپ بولدى. سونىمەن قاتار الەمدىك دەڭگەيدە يسلام ءدىنىنىڭ ساياسي-يدەولوگيالىق ءرولى ارتىپ، يسلام قاعيدالارى قوعامدىق ومىردە قولدانىلىپ، ودان ءارى نىعايا تۇسۋىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. تۇركىلەر بۇل تاريحي ىستەرىن قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن جالعاستىرىپ كەلە جاتىر.

قازاق حالقىنىڭ تاريحي تاعدىرىن شەشەتىن سوعىستار دا از بولعان جوق. سولاردىڭ ءبىرى - 1729 جىلعى بالحاش ماڭىنداعى اڭىراقاي مەكەنىندە قازاقتاردىڭ جوڭعارلارعا قارسى  كەسكىلەسكەن سوعىسى ەدى. قازاقتار سول شايقاستا جەڭىسكە جەتىپ، ەل بىرلىگىنىڭ نەگىزىن قالاي وتىرىپ، كەلەشەك ازات ەلىنىڭ العى شارتىن جاسادى.

ادامزات تاريحىندا بۇكىل الەمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن ەكى سوعىس بولدى. ولار جاھان تاريحىندا I جانە II دۇنيەجۇزى سوعىسى دەگەن اتاۋلارمەن جازىلدى. I دۇنيەجۇزى سوعىسىنا سەبەپ بولعان  1914 جىلدىڭ 28 شىلدە كۇنى اۆستريانىڭ تاق مۇراگەرى فرانتس فەرديناندتىڭ سارايەۆا قالاسىندا گراديلو پرەنزيپ اتتى ستۋدەنتتىڭ وعىنان قازا تاپقان وقيعاسى سەبەپ بولدى. اتالعان  وقيعانى اۆستريا مەملەكەتى سىلتاۋراتىپ سەربيا ەلىنە سوعىس اشقان جاعدايدا پاتشالىق رەسەي ول ەلدى قورعايتىنىن جاريا ەتتى. ويتكەنى رەسەي شىعىس ەۆروپا ەلدەرىنە ءوز باقىلاۋىن جۇرگىزىپ وتىرۋعا مۇددەلى ەدى. وسى ورايدا گەرمانيا اۆستريانى قولدايتىنىن ايتتى. گەرمانيا مەن اۆستريانى  قولداپ ماجارستان مەن وسمان حاليفاتى، كەيىن بولگاريا قوسىلىپ وداقتاستى. رەسەي پاتشاسىنا بريتانيا مەن فرانتسيا قولداۋ كورسەتتى. ولارعا كەيىن بەلگيا، جاپونيا، يتاليا، رۋمىنيا، گرەتسيا، پورتۋگاليا، امەريكا، تاعى باسقا ەلدەر بىرىكتى. بۇل سوعىستىڭ وتى بالكانداردا مازداپ تۇرسا دا ەۋروپادا جالىنداي باستادى. گەرمانيا فرانتسيانىڭ شابۋىلىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن 19 تامىزدا ءوز شابۋىلىن باستاپ كەتتى. سونىمەن گەرمانيا سوعىستىڭ باستى كەيىپكەرىنە اينالدى. 1917 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا امەريكا بىرىككەن ەلدەر قاتارىنا قوسىلعاندا سوعىستىڭ تاعدىرى كوپكە سوزىلماي شەشىلە باستادى. وداقتاستار جەڭىلىس تاۋىپ، 1918  جىلدىڭ 11 قاراشا كۇنى بىرىككەن ەلدەردىڭ بارلىق تالاپتارىن ورىنداۋدى قابىلدادى. سوعىسقا 65.600.000 اسكەر قاتىسىپ، 10 ميلليونعا جۋىق ادام قازا تاۋىپ، 20 ميلليون ادام جاراقاتتانىپ، ونداعان قالا، ەلدى مەكەندەر جەرمەن جەكسەن بولدى. بۇنىڭ ءبارى ساندىق كورسەتكىش. ال، سوعىستىڭ سالدارىنان ادام جانى مەن تابيعات الەمى قانشا زارداپ شەكتى؟ ونىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىنگى زاردابىن كىم ەسەپتەدى ەكەن؟ بۇل سوعىستا وسمانيا مەن گەرمانيا ەڭ كوپ شىعىنعا ۇشىراعان ەلدەر بولدى. اسىرەسە وسمانيا ەلى مەملەكەت رەتىندە ونىڭ بولۋ نە بولماۋ تاعدىرى سىنعا تۇسكەن كەزەڭگە تاپ بولدى. بىرىككەن ەلدەردىڭ كوزدەگەن ماقساتتارىنىڭ ءبىرى - وسمانيا مەملەكەتىن جويىپ، ونىڭ يەلىگىندەگى ولكەلەردى ءوزارا ءبولىسۋ ەدى. سول ءۇشىن اۋەلى وسمانيا ۇكىمەتىن 1918 جىلدىڭ 30 ناۋرىزىندا ليمني ارالى، موندروس پورتىندا جاسالعان كەلىسىم شارتقا قول قويۋعا ءماجبۇر ەتتى. اتالمىش كەلىسىمنىڭ شارتتارى بويىنشا: بىرىنشىدەن - وسمانيا ارمياسى تەز ارادا تاراتىلسىن. ەكىنشىدەن- وسمانيانىڭ تەڭىز بەن اۋە كۇشتەرى جەڭىمپاز ەلدەردىڭ بيلىگىنە ءوتسىن. ۇشىنشىدەن - چاناكالە مەن يستامبۋل بۇعازدارى ازات بولسىن. تورتىنشىدەن - جەڭىمپاز ەلدەر وسمان ەلىنىڭ قالاعان بولىگىن ءوز يەلىگىنە الا الاتىن بولسىن دەگەن تالاپتار قويىلدى. بۇل كەلىسىمنىڭ مازمۇنىنان وسمان ەلىن ءبىر جولاتا جويىپ جىبەرۋدى كوزدەگەنى كورىنەدى. ويتكەنى سودان ەكى جىل وتكەن سوڭ  وسمان ۇرپاعى، وسمان حاليفاتىنىڭ 36-شى، ياعني سوڭعى پاتشاسى ۆاھدەددين پاشا مەن ۇكىمەت مۇشەلەرى بىرىككەن ەلدەردىڭ دايىنداعان كەلىسىم شارتتارىن مويىندادى. تەك قانا گەنەرال فەريك ريزا پاشا اتالعان كەلىسىمنىڭ شارتتارى مەملەكەتىنىڭ مۇددەسىنە سايكەس ەمەستىگىن ايتىپ، ونى قابىلداۋدان باس تارتتى. وسمانيا ۇكىمەتى كەلىسكەن شارتناما 1920 جىلدىڭ 10 تامىزىندا سەۆردە ەكى جاقتىڭ حۇزىرىنا ۇسىنىلىپ، قول قويىلدى. وسمانيا تاراپىنان باعداتلى ھامدي پاشا باسقارىپ بارعان توپ قول قويدى. وعان  سول زاماننىڭ تانىمال اقىن، فيلوسوفى ريزا تەۆفيكتە قاتىستى. كەلىسىم بويىنشا: بىرىنشىدەن - يزمير مەن ونىڭ توڭىرەگى، تراكيا گەرەتسياعا بەرىلدى. ەكىنشىدەن - ادانا، ماراش، ۇرفا، انتەپ، ماردين مەن اتالعان قالالاردىڭ قامتىعان ايماقتارىن فرانتسياعا تاپسىردى. ۇشىنشىدەن- مۇسىل قالاسى جانە وعان قاراستى ايماقتارى انگليا مەنشىگىنە ءوتتى. تورتىنشىدەن - كاپيتالاسيون شارتىنا وراي شەتەلدىكتەر ءوز قۇقىقىن ارتىرۋ ءۇشىن وسمان ۇكىمەتىنىڭ سوت، ەكونوميكا، قوعامدىق، مادەنيەت پەن ساياسي سالالاردا قۇقىقتارىن مەيلىنشە شەكتەدى. بەسىنشىدەن - مەملەكەتتىڭ شىعىس بولىگىنىڭ اۋماعىندا ارمەنيا ۇكىمەتى قۇرىلادى. ونىڭ شەكارا سىزىعىن امەريكانىڭ پرەزيدەنتى توماس ۆيلسون (1856-1924) قالاعان جەرلەردى ارمياندارعا بەرىپ، بەلگىلەيدى. بۇل باپتار كەلىسىم شارتتىڭ ءاربىر بولىمىندە ەگجەي-تەگجەيلى  انىقتالعان. وسىلايشا وسمان حاليفاتىنىڭ اتى قالىپ، سوڭعى پاتشاسى قۇر تاعىندا وتىرعانىنا ءماز بولىپ كۇنىن وتكىزىپ جاتتى. سونداي جاعدايدا اتالارى مىڭداعان جىل بويى تاريح ساحناسىندا وزىنە تيەسىلى مىندەتتى اتقارىپ كەلگەن تۇركى ۇرپاقتارىنىڭ ەلدىك ساناسى ءبىر ساتكە دە توقتاماي كەلدى. تۇرىك ەلىنىڭ تار جول، تايعاق كەشۋدەن ءوتىپ بارا جاتقانىن الدىن-الا جۇرەگى سەزگەن اقىن زيا كوكالىپ 1911 جىلى «تۇرىكتەر ءۇشىن وتان تۇركيا نە بولماسا تۇركىستان، وتان ۇلى جانە ماحابباتقا ورانعان ءبىر ولكە: تۇران» دەگەن جولدارىمەن باستالاتىن ولەڭىمەن حالقىنىڭ تۇركىلىك رۋحىن وياتپاق بولدى. ەلىن قورشاعان ون ەكى جاۋ ەلدەردىڭ ىقپالىنان بوستاندىققا شىعارۋ ءۇشىن مۇستافا كەمال باستاعان قايراتكەرلەر اقىننىڭ اسقاق تۇركىلىك تۇيسىگىن مەملەكەتتىڭ ساياسي ۇستانىمىنا ۇشتاستىرىپ، ەلدىڭ ازاتتىق جاڭا جولىن باستادى.

ءار ءىستىڭ باعى مەن سورى بىرگە جۇرەدى. اللا قالاسا ءاربىر قيىن شارۋا ءوز شەشىمىن وڭاي تابادى. سودان بولار،  بالشىبەكتەردىڭ 1917 جىلعى قازان توڭكەرىسى لەنيندى 1918 جىلدىڭ  ناۋرىز ايىنىڭ 3-ىندە گەرمانيامەن بەيبىت كەلىسىمگە قول قويۋعا الىپ كەلدى. لەنين بۇرىنعى رەسەي پاتشالىعىنىڭ وسمان حاليفاتىن السىرەتىپ، جويۋدى كوزدەگەنىن بىلە تۇرا،  كوممۋنيستەردىڭ جەڭىسى كاپيتاليست ەلدەر ءۇشىن قۋانىشتى حابار بولا المايتىنىن انىق سەزىپ، جاڭا ساياسي كۇش رەتىندە جالعىز قالاتىنىن ءتۇسىندى. ەكىنشى جاعىنان،  التى ءجۇز جىل بويى ۇلى دەرجاۆا بولعان قۋاتتى ەلدى جاۋلاۋ وڭايلىقپەن ىسكە اسا قويمايتىن شارۋا ەكەنىن سەزگەن قالىڭ بۇقارانىڭ كوسەمى ونىمەن دوستىق مامىلەنى ەكى جاققا دا ءتيىمدى دەپ پايىمداعان. لەنين مۇستافا كەمالدىڭ تۇركيانى سىرتقى جاۋلاردان قورعاپ، تاۋەلسىزدىك جولىنداعى ازاتتىق كۇرەسىن قۋاتتاپ قولدادى.  م.كەمال 1923 جىلى ماۋسىم ايىنىڭ 29 كۇنى بۇرىنعى وسمان حاليفاتىنىڭ قيراندىلارىنىڭ ورنىنا جاڭا تۇركيا رەسپۋبليكاسى اتتى مەملەكەتتىڭ قۇرىلعانىن جاريا ەتتى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس  پەن كوممۋنيستەردىڭ پاتشالىق رەسەيدەگى بيلىكتى قۇلاتىپ، جاڭا ساياسي بيلىگىن قۇرۋى قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىنا ەلەۋلى اسەر ەتتى. اتالعان تاريحي ەكى وقيعانىڭ اسەرىن انىعىراق ءتۇسىنۋ ءۇشىن قازاق حالقىنىڭ 1916 جىلعى رەسەي پاتشالىعىنىڭ وتارلىق ساياساتىنا  قارسى جاساعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىن تەرەڭدەۋ زەرتتەپ، زەردەلەۋ قاجەت.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس الدىڭعى جاھان سوعىسىنان جيىرما ءبىر جىل وتكەن سوڭ باستالدى. بۇل سوعىس ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ زاڭدى جالعاسى. ويتكەنى گەرمانيانىڭ سول كەزدەگى كوسەمى ادولف گيتلەر (1889-1945) فاشيستتىك كوزقاراسىمەن وتكەن دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ناتيجەلەرىنە ريزا ەمەس-ءتى. ول ءوزىنىڭ نەمىس ۇلتى الەمدى بيلەي الاتىن، جاھاندى باسقارۋعا لايىق جالعىز ۇلت ەكەندىگى تۋرالى دوكتوريناسىن جاساعان. گيتلەر  جوسپارلارىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن «ۇلتتىق سوتسياليزم» اتتى پارتياسىن قۇردى. پارتيانىڭ اتى قىسقارتىلعان تۇردە «نازي» دەپ اتالىپ كەتتى. ول مەملەكەتتىڭ ىشكى ساياساتىندا سوتسياليستەردى، كوممۋنيستتەردى قۋدالاپ، ياھۋديلەر، ياعني ەۆرەيلەردى جەك كورگەندىكتەن ولاردى  تىرىدەي ارنايى جاسالعان تاندىرلاردا دەنەلەرىن وتقا سالىپ ورتەۋگە بۇيرىق بەرگەن.

گيتلەردىڭ فاشيستىك كوزقاراسى ونىڭ تۋعان جانە وسكەن ورتاسىنا دا بايلانىستى بولدى. ول اۆستريانىڭ ءبىر اۋىلىندا دۇنيەگە كەلىپ، بالالىق شاعىندا ارحيتەكتۋرا سالاسىندا وقىپ جۇرگەندە ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالىپ، ول ەفرەيتور شەنىندە سوعىسقا قاتىستى. وداقتاستار جەڭىلىپ، گەرمانيا ساياسي، اسكەري ۇلكەن شىعىنعا ۇشىراپ، يەلىگىندەگى كوپتەگەن ايماقتارىنان ايىرىلىپ قالدى. سوعىستىڭ ناتيجەلەرىنەن كوڭىلى قالعان قاراپايىم جاۋىنگەر گيتلەر 1919 جىلى باۆاريانىڭ ورتالىق قالاسى ميۋنحەنگە بارىپ،  سۋرەت ونەرىمەن اينالىسقىسى كەلدى. كەيىن گەرمانيانىڭ «جۇمىسشىلار» پارتياسىنا مۇشە بولىپ ءجۇرىپ، وزىنە پىكىرلەس دوستار تاپتى. ولارعا مەملەكەتتى باسقاراتىن ورتالىقتاندىرعان كۇشتى ءبىر ۇكىمەتتىڭ بولۋىن قالايتىنىن ايتىپ، ءوز پارتياسىن قۇردى.  1923 جىلى باۆاريادا كوممۋنيستەرگە قارسى كوتەرىلىس جاساعانى ءۇشىن تۇتقىندالىپ، سەگىز اي تۇرمەدە وتىرعاندا ءوزىنىڭ ساياسي قاعيدالارىن ايقىندايتىن «مەنىڭ كۇرەسىم» اتتى ەڭبەگىن جازىپ شىعادى. ادولف گيتلەردىڭ نەمىس قوعامىنداعى بەدەلىنىڭ  ارتۋىنا بايلانىستى گەرمانيا پرەزيدەنتى حيندەنبۋرگ (1847-1934) ونى 1933 جىلى قاڭتار ايىندا ەلدىڭ پرەمەر-ءمينيسترى ەتىپ تاعايىندايدى.

حيندەنبۋرگ 1916 جىلدان سوعىس اياقتالعانشا وداقتاس ەلدەر اسكەرىنىڭ قولباسشىسى قىزمەتىن اتقارعان بەلگىلى تۇلعا ەدى. ول پاتشالىق ۇكىمەتتى جاقتايتىن بولسا دا، 1925 جىلى گەرمانيانىڭ پرەزيدەنتى بولىپ تاعايىندالدى. ەكىنشى رەت 1932 جىلى ا.گيتلەرمەن قاتار پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا ءتۇسىپ، وندا جەڭىسكە جەتتى دە، ەلدىڭ رەسمي پرەزيدەنتى اتاندى. 1934 جىلى حيندەنبۋرگ قايتىس بولعاننان كەيىن ونىڭ ورنىنا گيتلەر پرەزيدەنت بولادى. سول كەزدەن  باستاپ گيتلەر ءبىر مەزگىلدە گەرمانيانىڭ پرەزيدەنتى ءارى پرەمەر-ءمينيسترى تىزگىنىن قوسا ۇستاپ، ءوزىن گەرمانيانىڭ كوسەمى دەپ جاريالادى.

گيتلەر 1939 جىلدىڭ باستاپقى كەزىندە اۆستريا مەن چەحيانى جاۋلاپ الىپ، گەرمانياعا قوستى. بۇل ارەكەتىمەن ءوزىن ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا جەڭىلىسكە ۇشىراعان گەرمان ەلىنىڭ قۇتقارۋشى تۇلعاسى ەتىپ كورسەتتى. ەكىنشى جاعىنان،  فرانتسياعا قىر كورسەتكەن بولدى. بۇل وقيعالار ەۋروپاداعى ۇلكەن ءبىر الاپاتتىڭ باستاۋى تارىزدەس كورىندى. ويتكەنى گيتلەر پولشانى جاۋلاۋ ءۇشىن ونىڭ دانتسيگ نە گدانسك دەگەن قالاسىن الۋعا ءىس-قيمىل جاساي باستاعاندا وعان بريتانيا مەن فرانتسيا ۇكىمەتى شۇعىل تۇردە وزدەرىنىڭ قارسى ەكەندىگىن ءبىلدىرىپ، گەرمانيا پولشاعا شابۋىل جاساعان جاعدايدا ونىمەن سوعىساتىنىن مالىمدەدى. بىراق ەكى ميلليون جاۋىنگەرى بار ارمياسىنا ارقا سۇيەنگەن گيتلەر، ولاردىڭ ەسكەرتۋىنە ءمان بەرە قويعان جوق. ءسويتىپ، نەمىس اسكەرى سول جىلدىڭ ءبىرىنشى قىركۇيەگىندە پولشاعا شابۋىلىن باستادى. بريتانيا مەن فرانتسيا بولسا، وتىز بەس ميلليون حالقى بار، قاعاز جۇزىندە ءبىر ميلليون اسكەرى بار پولشانى نەمىستەرمەن ۇزاق مەرزىمگە قارسى تۇرىپ، سوعىسا الادى عوي دەپ ويلادى. بىراق پولشا ارمياسى قانشاما جانقيارلىقپەن سوعىسسا دا، نەمىستەر ايلاسىن اسىرىپ كەتىپ  وتىردى. ويتكەنى نەمىس ارمياسى «قارسى جاقتىڭ قول-اياعى قيمىلداماي جاتقاندا، ماتاپ تاستادى» دەگەندى باسشىلىققا الىپ، سوعىستىڭ «نايزاعاي» اتانعان ءتاسىلىن پايدالانىپ، قاپەلىمدە مىڭ بەس ءجۇز سوعىس ۇشاقتارىمەن پولشانىڭ توزىعى جەتكەن توعىز ءجۇز سوعىس ۇشاعىن قيمىلداۋعا مۇرشا بەرمەستەن كۇلىن اسپانعا ۇشىردى. پولشانى  قورعاعان مىڭداعان باتىر جاۋىنگەرلەر قاپىدا قازا تاپتى. ءسويتىپ، نەمىس اسكەرى ەكى اپتا ىشىندە پولشانى تىزە بۇكتىرىپ، تولىقتاي ءبىر اي كولەمىندە ونى باعىندىردى. پولياك جەرىندەگى ۇلى شايقاس ناتيجەسىندە ادام سەنگىسىزدەي جاعداي انىقتالدى: پولشانىڭ 300 مىڭ ادامى قازاعا ۇشىراعان بولسا، نەمىستەردەن ولگەندەردىڭ سانى 14 مىڭ ادام بولدى. بۇل جەڭىستەن ماساتتانعان گيتلەر اسكەرى شابۋىلدارىن گوللانديا مەن بەلگياعا باعىتتاپ، ەكى ەلدى كوپكە سوزباي جاۋلادى. ودان كەيىن فرانتسيانىڭ ەكى ميلليون، بريتانيانىڭ ءۇش ءجۇز مىڭ اسكەرىمەن بەتپە-بەت كەلدى. ولاردى دا ويلاماعان جەردەن جاساعان شابۋىلدارىمەن تاس تالقان ەتتى. قىرىق ەكى كۇننىڭ ىشىندە 45 مىڭ اسكەرىنەن ايىرىلعان نەمىس ارمياسى فرانتسيا، گوللانديا، بەلگيا جانە بريتانيادان كومەككە كەلگەن اسكەرلەردى قوسا ەسەپتەگەندە ەكى جارىم ميلليون وداقتاس ساربازدارىن كۇيرەتتى. بۇل كەزگە دەيىن  بۇكىل الەم فرانتسيانى ەۋروپانىڭ  ەڭ ءبىرىنشى قۋاتتى مەملەكەتى دەپ سانايتىن. ويتكەنى فرانتسۋزداردا جيرو، دوگول، گاملەن، ۆيگان، پەتان سىندى ايگىلى قولباسشى گەنەرالدارى بارتۇعىن. فرانتسيانىڭ تابان استىندا جەڭىلىسكە ۇشىراپ، كۇيرەي جەڭىلۋى - قاسيەتتى پاريج شاھارىن بەيبىت تۇردە جاۋ قولىنا تاپسىرعانى جاھاننىڭ بەيبىتشىلىك سۇيگىش جۇرتشىلىعىن قاتتى تاڭداندىردى. بۇكىل ەۋروپادا 1940 جىلدىڭ 22 شىلدەسىنەن باستاپ 1943 جىلعا دەيىن گيتلەرلىك گەرمانياعا قارسى شىعا الاتىن كۇش جوق ەدى.  بۇل ۋاقىتقا دەيىن گەرمانيامەن يتاليا، جاپونيا، ودان سوڭ  ۆەنگەريا، رۋمىنيا، بولگاريا  جانە تاعى باسقا ەلدەر وداقتاسىپ ۇلگەردى.

سول كەزدە يتاليانىڭ كوسەمى ديكتاتور بەنيتو مۋسسوليني (1883-1943) ەدى. ول پرە-داپپيو مەكەنىندە تۋدى. جاستىق شاعىندا سوتسياليست بولىپ ءجۇردى. كەيىن ءوزىنىڭ فاشيستىك پارتياسىن قۇردى. ءمۋسسولينيدىڭ باسشىلىعىندا  تابىسسىز اياقتالعان تالاي شايقاستار ونىڭ تالانتسىز، ۇرانشىل، جاۋاپسىز ادام ەكەنىن كورسەتەدى. ول يتاليا حالقىن يلاندىرۋ ءۇشىن مەن «ۇلى ريم يمپەرياسىن» يتالياعا قايتارامىن دەگەن جالعان ۇلتشىلدىق ۇرانىمەن ەلىن سەندىردى. ال يتاليا ارمياسىنىڭ جاقىن تاريحىنا قاراعاندا 1896 جىلعى سوعىستا ەفيوپيانىڭ پارتيزاندىق جاۋىنگەرلەرىنەن قاتتى جەڭىلىسكە ۇشىراعانى، سونىڭ سالدارىنان سولتۇستىك افريكانى تاستاپ كەتكەندەرى يتاليانىڭ ۇلى دەرجاۆا قاتارىنا كىرى المايتىنىنىڭ ايعاعى ەدى. 1918 جىلى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزلىك سوعىسى ءوز مارەسىنە جەتكەندە يتاليا بىرىككەن ەلدەر قاتارىندا قاتىسىپ جۇرگەن بولسا دا سوعىستىڭ ولجاسىنان قۇر الاقان قالدى. ونىڭ ءوزى يتاليا سوعىس كەزىندە قانشالىقتى ەرلىك كورسەتە العانىن، ءارى قانشالىقتى ۇلى دەرجاۆالار اراسىندا بەدەلى بار ەكەنىن كورسەتتى. يتاليانىڭ وسىنداي وتكەنىنە قاراماستان مۋسسوليني جالعان ۋادەمەن  «ءريمنىڭ تاريحي يمپەرياسىن» قايتا قۇرامىن دەپ حالىقتى الداپ، 1922 جىلى يتاليانىڭ تولىقتاي بيلىگىن قولىنا الدى. ول ۇلى يمپەريا قۇرۋ جولىنداعى قيالمەن بريتانيا جانە فرانتسيانىڭ وڭ قاباعىن كۇتىپ، 1935 جىلدىڭ اقپان ايىندا يتاليا ارمياسىنىڭ ەكى ديۆيزياسىن تولىقتاي جاساقتاپ ەفيوپيانىڭ شىعىسىندا سوماليدا ورنىقتىرىپ، شابۋىلعا شىعۋدىڭ ءساتتى ۋاقىتىن كۇتەدى. سول جىلدىڭ قازان ايىنىڭ ءۇشى كۇنى مۋسسوليني ارمياسىنا ەفيوپياعا شابۋىل جاساۋعا بۇيرىق بەرەدى. يتاليالىقتار شابۋىلدى ون سەگىز قولمەن ەكى باعىتتا باستايدى. ءبىرى- ەفيوپيانىڭ سولتۇستىك باتىسى ليۆيا جاقتان، ەكىنشىسى- شىعىستاعى سومالي جاقتان جوسپارلاندى. مۋسسوليني اسكەرلەرىنىڭ العا جىلجۋىنا كوڭىلى تولماعان سوڭ ارميا قولباسشىسى گەنەرال پيترو بادوگليونىڭ ءوتىنىشىن قابىلداپ، مايدانعا جاڭا اسكەرلەرىن جىبەرەدى. ءسويتىپ سول جىلدىڭ سوڭىنا تامان يتاليا قوسىنى ەفيوپيانىڭ استاناسى اديساباباعا جاقىنداي ءتۇستى. بىراق 1896 جىلعى ساتسىزدىك ەستەرىنە ءتۇسىپ، سەسكەن الادى. جىل ءوتىپ، 1936-شى جاڭا جىل باستالادى. وسى جىلدىڭ باسىندا ليۆيا مايدانىنىڭ جەڭىمپازى، ليۆيانىڭ كۇرەسكەرى مۇحتار وماردى تىزە بۇكتىرگەن مارشال گرادزياني وڭتۇستىكتەن ەفيوپيانىڭ اسكەرىن قىسىمعا الىپ، ولاردى السىرەتكەن سوڭ بادوگليونىڭ اسكەرلەرى اديساباباعا سول جىلدىڭ مامىرىندا كىرۋگە مۇمكىندىك الادى. سونىڭ وزىندە حالىقارالىق زاڭدارعا قايشى ۋلى گازداردى پايدالانعان. ويتكەنى  ەفيوپيانىڭ تۇتقىندالعان كوپتەگەن اسكەرى ۋلى گازدىڭ اسەرىنەن قايتىس بولىپ، ءمۋسسولينيدىڭ وڭباعاندىعى اشكەرەلەندى. سول جىلدىڭ شىلدە ايىندا ەفيوپيانىڭ يمپەراتورى ھايلە سالاسي ەلدەن قۋىلادى. بىراق  استانادا حالىق تىنىم تاپپاي يتاليا اسكەرىنە ءۇش جىل بويى قارسى شايقاسۋدى توقتاتپايدى. ولاردىڭ قاھراماندىق كۇرەسىنىڭ قۇرباندارىنىڭ سانى بەس ءجۇز مىڭ شەيىتەن اسىپ تۇسەدى. ءبارى ءبىر ءمۋسسولينيدىڭ باسقىنشى اسكەرى بەس جىلدان ارتىق استانادا توزە المايدى، سوڭىندا ھايلە سالاسي ءوز بيلىگىنە قايتا ورالىپ، 1975 جىلعا دەيىن ەلدى باسقارادى. يتاليا ارمياسى وسىنداي وتكەنىمەن فاشيستتىك يدەياسىنا ۇرىنىپ، ەفيوپيانىڭ بەيبىت حالقىن قانعا بوياپ جالعان داڭق ىزدەپ ساحارانىڭ تىنىشتىعىن بۇزدى. وسىدان كەيىن گيتلەرگە وداقتاس بولىپ قوسىلدى. وداقتاس ارميالار قاتارىندا 1940 جىلى بىرىككەن ارمياسىنا «ساحارا شايقاسىندا» ءبىرىنشى بەتپە-بەت كەلگەننىڭ وزىندە قارسى تۇرا الماي ەفيوپيادان قاشىپ شىقتى. ودان كەيىندە 1941 جىلى گرەتسيانىڭ ەكىنشى دارەجەلى ارمياسىمەن بەتپە بەت كەلگەندە وعان قارى توتەپ بەرە العان جوق. ناتيجەسىندە ونىڭ بوس ۋادەلەرىنە الدانىپ قالعان حالىق بىرىككەن ەلدەردىڭ ارمياسى 1943 جىلى يتاليانى باسىپ العاندا، ونى ەلدىڭ سولتۇستىگىنە بارىپ جاڭا ۇكىمەت قۇرعىسى كەلىپ جۇرگەن جەرىنەن تۇتقىنداپ ولتىرە سالدى.

ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىر باسىندا رەسەيدەگى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ قۇرۋشىسى ءارى باسشىسى ۆ.ي.لەنين (1870-1924) بولدى. ونىڭ ساياسي قىزمەتى  كەڭەس وداعىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ءارى كوسەمى رەتىندە ادامزات تاريحىنا زەردەلەنەتىن، زەرتتەلەتىن كۇردەلى وقيعالارعا سەبەپ بولدى.

يوسيف جوۋگاشوۆيلي ستالين (1879-1953) لەنيننىڭ وڭ قولى، كوممۋنيست پارتياسىنىڭ توراعاسى، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باس كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبىرى. گرۋزيادا تۋعان، ساياسي جولى لەنينمەن توعىسىپ، ونىڭ ولىمىنەن كەيىن كوممۋنيستىك پارتيانىڭ باسشىسى رەتىندە كەڭەس وداعىنىڭ كوسەمى بولىپ، سوڭعى دەمىنە دەيىن وداقتى ديكتاتورلىق جۇيەمەن باسقارعان. ستالين ۇستانعان ساياسات ناعىز جاۋىزدىقتىڭ ۇلگىسى بولدى. وعان مىسال - 1929-1933 جىلدارى قازاق حالقىنىڭ باستى كۇن كورىس كاسىبى - مال شارۋاشىلىعىن ادەيىلەپ جويىپ جىبەرۋى. ول ءۇش ميلليون قازاقتىڭ اشتىقتان قىرىلىپ قالۋىنا الىپ باردى. ەكىنشىدەن،  قازاقتاردىڭ قازان توڭكەرىسىنە دەيىن وقىعان زيالى قاۋىمى وكىلدەرىن،  رۋحاني كوسەمدەرىن 1936-1938 جىلدارى قازاقتىڭ قايماعى بولىپ سانالاتىن مىڭداعان وقىمىستى قايراتكەرىن، ياعني ءبىرتۋار تۇلعالارىن قۋدالاپ، شەيىت ەتتى. ودان كەيىنگى جىلدار پسيحولوگيالىق ۇرەي جانە كەمسىتۋ تاسىلدەر ارقىلى قازاقتىڭ ۇتتىق ساناسىن تومەندەتىپ جىبەردى. ونىڭ زاردابىن قازاق حالقى قازىرگە دەيىن شەگىپ كەلەدى. قازاق ءوز ۇلتتىق بولمىسىنا كۇدىكپەن قارايتىنى سودان. مىنە، گيتلەر، مۋسسوليني، ستالين حح عاسىرداعى ۇلى قىرعىننىڭ ەڭ باستى سەبەپكەرلەرى قاتارىندا ءبىر-بىرىنەن اسقان جاۋىز زۇلىمدىق سيمۆولى رەتىندە تاريح جادىندا قالدى.

وسى تۇستا سوعىستىڭ بارىسىن قالاي وربىگەنىنە كوز جۇگىرتسەك سوعىس وتى نە سەبەپتەپ ودان ءارى ءورشي تۇسكەن اقيقاتىنا ءبىر تابان جاقىنداي تۇسەمىز. گيتلەر گوللانديا، بەلگيا، فرانتسيا ەلدەرىن جاۋلاپ العان سوڭ، سوعىستى ودان ءارى جالعاستىرۋعا قۇلقى بولمادى. سول سەبەپتى ماۋسىم ايىندا بريتانيامەن بەيبىت كەلىسىمگە كەلۋدى ۇيعاردى. بىراق بريتانيانىڭ پرەمەر-ءمينيسترى ۆينستون چەرچيل (1874-1965) ونىڭ ۇسىنىسىمەن ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدى. گيتلەر چەرچيلدىڭ بولىمسىز جاۋابىنا اشۋلانىپ، بريتانيا توپىراعىنا اۋا شابۋىلدارىن باستاپ جىبەرىپ، وڭدى ناتيجەگە قول جەتكىزە الماعان سوڭ   جەڭىمپاز 200 ديۆيزيادا توپتاسقان اسكەرىمەن فرانتسيانىڭ دۇنكەرك پورتىنان مانش تەڭىزى ارقىلى انگلياعا شابۋىل جاساۋدان باسقا امالى قالماعانىن سەزدى. گيتلەر اسكەرى ءبىرىنشى جورىقتا دۇنكەرك پورتىن جاۋلاپ الىپ، سوڭعى شەشۋشى شابۋىلىن  1940 جىلدىڭ 17-ءشى قىركۇيەگىندە جوسپارلادى. بىراق ونى سول جىلدىڭ قازان ايىنا دەيىن كەشىكتىرىپ، ارتىنان 1941 جىلدىڭ  ماۋسىم ايى، سوسىن شىلدە ايىنا كەشەۋىلدەتىپ كەلدى. ەڭ سوڭىندا بريتانياعا شابۋىل جاساۋدان  باس تارتتى. نەگە؟ ويتكەنى، گيتلەر سوعىس باستالماستان بۇرىن كەڭەس وداعىمەن جاسىرىن تۇردە كەلىسىم جاساعان ەدى. وندا گەرمانيا باتىس ەۋروپادا، ال ورىستار بولسا شىعىس ەۋروپادا قالاعان جەرلەرگە قول سۇعۋعا ەرىكتى بولدى. بىراق قىزىلداردىڭ اسكەرى 1939 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە فينليانديا، رۋمىيانىڭ شىعىسى مەن ليتۆا، لاتۆيا جانە ەستونيا ەلدەرىنە شابۋىل جاساپ جاۋلاپ الىپ، 1940 جىلدىڭ كوكتەمى مەن جاز ايلارىندا جورىقتارىن ۇدەتە ءتۇسىپ، گەرمانيانىڭ شىعىس شەكاراسىنا جاقىنداپ قالعان ەدى. بۇل جورىقتار پولشانىڭ شىعىسىن جاۋلاۋدىڭ العاشقى قادامدارى  دەپ تۇسىنگەن گيتلەر كەڭەس اسكەرىنىڭ بۇنداي جەدەل قيمىلىنان سەكەم الىپ، انگلياعا باعىتتالعان شابۋىلدارىن توقتاتىپ، كەنەتتەن 1941 جىلى  كەڭەس وداعىنا قاراي جورىقتارىن باستاپ، بۇكىل الەمدى تاڭ قالدىردى. تاريحي دەرەكتەر ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باستى سەبەپكەرلەرى: گيتلەر، مۋسسوليني، ءستاليننىڭ جاۋىزدىقتارى ءبىر-بىرىنەن وتكەن اگرەسسياشىل، قانىپەزەر بولعانىن كورسەتەدى. ولاردىڭ سوقىر ساناسىنان لاۋلاعان ءورت 1939-1945 جىلدار ارالىعىندا ياعني التى جىل بويى الەمنىڭ جۇزدەگەن قالالارىن، اۋىلدار مەن ەلدى مەكەندەرىن كۇيرەتتى. ەلۋ ەكى ميلليون ادامنىڭ جانىن قيدى. ونىڭ ىشىندە ءتورت ءجۇز مىڭعا جۋىق قازاق حالقىنىڭ قاھارمان پەرزەنتتەرى اسقان ەرلىكپەن شەيىت بولدى. الايدا ، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ۇلت پەن ۇلتتار اراسىندا بولعان سوعىس ەمەس-ءتى. بۇل سوعىس ادام بولمىسىنداعى جاۋىزدىق پەن شاپاعات كۇشتەرىنىڭ ايقاسى ەدى. ول سوعىس كەلەشەكتە ومىرگە كەلەتىن ادامزاتقا جاۋىزدىق پەيىلىنىڭ قورقىنىشتى بەينەسىن كورسەتە الاتىن ايناسى ىسپەتتەس ەدى. سول سوعىستىڭ ناتيجەسى رەتىندە ادام بالاسى جاراتىلىسىنداعى سوقىر سانالى جاۋىزدىق پەيىلىن تەرەڭ تاني الماسا ەل بيلىگىن قانىشەر باسشىلارعا تاپسىرىپ جاتسا ءوز تاڭداۋىنىڭ زاردابىن وتكەن سوعىستاردان دا اۋىرلاۋ كورەتىنىن تاريح بويىندا بولعان سوعىستاردىڭ ناتيجەلەرىنەن كورە الادى. سەبەبى ادام بالاسىنىڭ جاۋىزدىق پيعىلى، زۇلىمدىق ارەكەتى تىزگىندەلمەسە ادامزات ءومىرىن جوياتىن قارۋلارى دا كۇشەيىپ بارا جاتىر. ونداي جويقىن قارۋلار قاتارىنا حيميالىق جانە يادرولىق قارۋلار جاتادى. اتالعان قارۋلار ادامزاتتىڭ جاۋىزدىق شايتانى ويانعان كەزدە قارا نە اق دەمەي بۇكىل تىرشىلىك اتاۋىن جويىپ جىبەرە الاتىنى انىق.

ادامزات تاريحىنداعى تاريحي وقيعالار تىكەلەي ادام بالاسىنىڭ تاعدىرىمەن ۇشتاسىپ كورىنىس تاۋىپ وتىرادى. لەنين تاريح ساحناسىنا شىعىپ، مەملەكەتتەردىڭ وداعىن قۇردى. سول وداق ءوز كەزەگىندە  ءبىرىنشى جانە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا قايشىلىقتارعا تولى ناتيجەلەردىڭ تۋىنداۋىنا سەبەپ بولدى. ءبىرىنشىسى - لەنين جاڭادان قۇرىلعان كەڭەس وداعىن بىرىككەن ەلدەر قاتارىنان شىعارىپ، وسمانلى حاليفاتىنىڭ ورنىنا تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋىنا نەگىزگى سەبەپتەردىڭ ءبىرى بولدى. ەكىنشىسى- گيتلەر باستاعان جويقىن كۇشتىڭ تولقىنىنا توتەپ بەرە الاتىن وداقتىڭ قۇرىلۋىنا سەبەپ بولدى. ءۇشىنشىسى - ورتالىق ازيادا جەكە مەملەكەتتەردىڭ پايدا بولۋىنا نەگىز قالادى. تورتىنشىدەن - ادام بالاسىنىڭ ىشكى قايشىلىقتارى ونىڭ قوعامدىق ومىرىنە اينالىپ، قانقۇيلى شايقاستارعا جول اشاتىنىن كورسەتتى. بەسىنشىدەن - تاريحتا  بولعان سوعىستار ادامنىڭ پيعىلىنان تۋىپ، ساناسىمەن جوسپارلانىپ، قولىمەن ىسكە اساتىنىن بايقاتتى. سوندىقتان ادام تاعدىرىنىڭ مايەگى ادامنىڭ بولمىسىندا جاتىر، سول سەبەپتى ونىڭ جويقىن كۇشىن اۋىزدىقتاۋ دا ادامنىڭ قولىنان كەلەدى دەگەن ۇعىمعا سايادى. ياعني ادامزات ءومىر سۇرۋگە قانداي قوعام تاڭدايدى، سونداي قوعامنىڭ جەمىسىمەن قورەكتەنىپ تىرشىلىك ەتەدى. سەبەبى اللا تاعالا ادامدى ادامعا مۇقتاج ەتىپ جاراتتى، سول ءۇشىن دە ادامدا قوعامنىڭ تاعدىرىنا بەي-جاي قاراپ ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىندىگى جوق. ادامزات تاعدىرى وتباسىلىق قوعامىنان الەمدىك قوعامىنا دەيىن ءبىرتۇتاس تاعدىردى قۇرايدى. ال قوعامدىق تىرشىلىكتىڭ دە وزىنە ءتان زاڭدىلىعى بار.

جالپى العاندا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ادامزاتتىڭ كوپتەگەن ساياسي، ەكونوميكالىق، پسيحولوگيالىق، قوعامدىق قىرلارىنىڭ سىرىن جايىپ سالدى. ماسەلەن، امەريكا 1941 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا رەسمي تۇردە بىرىككەن ەلدەردى قولدايتىنىن جاريا ەتتى، ال 1942 جىلدىڭ قاراشا ايىندا ءىس جۇزىندە سوعىسقا بەلسەنە كىرىستى. بۇل وقيعا الەمنىڭ ساياسي ساحناسىندا جاڭا ساياسي  كوشباسشىنىڭ پايدا بولعانىن جاريا ەتتى. ويتكەنى  جاپونيا شىعىس ازياداعى ەلدەردى وزىنە باعىندىرۋ ءۇشىن XIX عاسىردىڭ سوڭىنا تامان امەريكانىڭ سول اتىراپتا بوي كورسەتىپ جۇرگەنىن باقىلىپ وتىرعان. امەريكانىڭ سوعىسقا ارالاسۋىن سىلتاۋراتقان جاپونيا 1941 جىلى جەلتوقسان ايىنىڭ 7-ندە گاۆاي ماڭىندا امەريكانىڭ ەڭ قۋاتتى اسكەري بازاسى ورنالاسقان پەرل حاربەرگە تۇتقيىلدان اۋادان شابۋىلداپ سۋداعى كەمەلەرىمەن قوسا 188 سوعىس ۇشاقتارىن جويىپ جىبەردى. بىراق سوعان قاراماستان امەريكا جاپونياعا شابۋىل جاساۋدىڭ جاڭا ازىرلىگىنە كىرىسىپ كەتتى. بۇل وقيعا امەريكانىڭ ەكونوميكالىق زور قۋاتى بار، جاڭا ۇلى دەرجاۆا ەكەنىن بايقاتىپ ۇلگەردى، سونداي-اق بۇل ەلدىڭ اسقان بايلىعى مەن دامىعان تەحنولوگياسى ولاردىڭ الەمدى باسقارۋداعى ساياسي پسيحولوگياسىنا ەلەۋلى اسەرى بولدى. سونىڭ ءبىر ايعاعى - 1942 جىلدىڭ 11-ءشى ناۋرىزىندا فيليپين ارالدارىن بومبالاعان جاپونيانىڭ اۋە كۇشتەرىنىڭ امەريكا ارمياسى ورنالاسقان ارالىن تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولۋى. سول كەزدە امەريكانىڭ جەڭىلىسكە ۇشىراعان اسكەري كۇشتەرىن باسقارعان قولباسشى گەنەرال ماك ارتۋر دۋگلاس (1880-1964) ەدى. ول ءوز ەلىنىڭ بايلىعى مەن جاسامپازدىعىنا سەنگەندىكتەن جاپونيادان جەڭىلگەنىنە نامىستانىپ، تاكاپپارلانا: «تارك ەتكەن ارالدى تەز ارادا جاپونيادان تارتىپ الام، جاپوندىقتاردى  ەندىگارى سوعىستى باستاۋعا ارمان ەتپەيتىن ەتىپ ولتىرە بەرەمىن، ءسويتىپ ولاردان كەك الامىن»، - دەپ انت ەتكەن. وسى جەڭىلىستەن ون جىل وتكەندە گەنەرال پرەزيدەنت د. ايزەنحوۆەردەن (1890-1969) قىتايدى اتوم زىمىرىندارىمەن بومبالاپ، جەرمەن جەكسەن ەتۋگە بۇيرىق بەرۋىن وتىنگەن ەدى. اسكەري قولباسشىنىڭ بۇنداي ويى مەنمەنشىلدىك پيعىل ادام بالاسىن اسقان قاتالدىققا الىپ بارا الاتىنىن كورسەتەدى. سوعىس ادام پسيحولوگياسىن اسقان جانكەشتىلىككە دە تاربيەلەي الادى. وعان مىسال رەتىندە، 1944 جىلدىڭ شىلدە ايىندا امەريكالىق اسكەر تاسىمالداۋ كەمەلەرىنىڭ فيليپين ارالىندا سۋعا كەتۋىن الۋعا بولادى. مايدانگەرلەرىن قولداۋعا بارا جاتقان جولىندا جاپوندىقتاردىڭ اۋە شابۋىلىنا تاپ بولعان امەريكاندىقتار باسىندا جاپوندىقتارعا قارسى وق جاۋدىرىپ، ۇشاقتارىنىڭ بەتىن قايتارا الامىز با دەپ ويلادى، بىراق جاپون ۇشقىشتارى بورانداي جاۋعان وققا قاراماي كەمەلەردىڭ مۇرجالارىن نىساناعا الىپ، كەمەلەرگە سوقتىعىپ قۇلاپ جاتتى. سونىڭ سالدارىنان مىڭداعان امەريكاندىق تەڭىز اسكەرلەرى ءولىم قۇشتى. جاپوندىقتاردىڭ بۇنداي كوزسىز باتىرلىعى  «كاميكادزە» اتاۋمەن تاريح جادىندا قالدى. جاپون ەلىنىڭ تاريحىندا «كاميكادزە» (كيەلى داۋىل) دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. جاپوندىقتاردىڭ اراسىندا اتالعان تەرميننىڭ پايدا بولۋى شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاعى قۇبىلاي حاننىڭ 1257 جىلى حان تاعىنا وتىرىپ، قىتاي، كورەيا، يندونەزيا، ءۇندىستان ەلدەرىن جاۋلاپ العاننان كەيىن  جاپون ارالىن دا جاۋلاماق بولىپ، مىڭداعان سوعىس قايىقتار مەن كەمەلەردى دايىنداتىپ، جاپون ەلىنە قاراي جورىققا شىعادى. بۇل حاباردى ەستىگەن جاپوندىقتار قاتتى ۇرەيلەندى، بىراق سول كەزدە تەڭىزدە دۇلەي داۋىل تۇرىپ قۇبىلاي حاننىڭ سوعىس كەمەلەرىن تاس قۇزدارعا سوقتىقتىرىپ مۇحيت تۇڭعىيىعىنا باتىرىپ جىبەردى دەگەن  حابار جاپون حالقىن قاتتى قۋانتادى. سول وقيعادان كەيىن جاپوندىقتار «كاميكادزە» دۇلەي داۋىلدى وزدەرىن جاۋدىڭ شابۋىلىنان قۇتقارۋشى دەپ كيە تۇتادى. عاسىرلار وتە اتالمىش اتاۋ جاپون جاۋىنگەرىنىڭ كوزسىز باتىرلىعىن كورسەتەتىن بەينەلى سوزگە اينالعان. ەكىنشى  دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ماڭىزدى وقيعالارىنىڭ ءبىرى - امەريكانىڭ جاپونيانى اتوم زىمىراندارمەن بومبالاۋى ەدى. 1945 جىلى تامىز ايىنىڭ 6-ندا ساعات سەگىز ون ءۇش مينۋتتا ۇشقىش پول تيبەتسز B29 ۇشاعىمەن حيراسيما قالاسىنا اتوم بومباسىن تاستاعاندا، بومبا جەر بەتىنەن  600 مەتر بيىكتىكتە جارىلىپ، 1200 شاقىرىم جىلدامدىقپەن لاۋلاعان وتتى شار قالانى جەرمەن جەكسەن ەتتى. وندا جيىرما مىڭ اسكەر، جەتپىس سەگىز مىڭ بۇقارا حالىق قازا تاپتى، ون ءتورت ادام ءىز-ءتۇزسىز جوعالىپ كەتتى.  كەڭەس وداعى بۇل وقيعانى پايدالانىپ، تامىزدىڭ 8-ندە جاپونياعا قارسى سوعىس اشىپ، ساحالين ارالدارىن جاۋلاپ الدى. ءبىر كۇننەن كەيىن امەريكا جاپونداردىڭ ناگاساكي قالاسىنا ەكىنشى اتوم بومباسىن تاستاپ، قىرىق مىڭ بەيبىت حالىقتى جەر جاستاندىردى. ءسويتىپ، اقش جاپونيانىڭ ھۋنشو، ھۋكايدو، كيوشو اتتى  ارالدارىن دا اتوم بومبالارىمەن كۇل تالقانىن شىعاردى. وسىلايشا گەنەرال ماك ارتۋردىڭ كەگى الىندى. بۇل وقيعالاردان كەيىن كەڭەستىك قىزىل اسكەرلەر السىرەگەن جاپونيانىڭ سولتۇستىگىنە قاراي بەت الدى. جاپون ۇكىمەتى ءوتىپ جاتقان وقيعالاردان جاعدايدى ودان ءارى ۋشىقتىرماۋ ماقساتىندا تامىزدىڭ 15-ندە جەڭىلگەنىن تولىق مويىنداپ، قول قويۋعا ءماجبۇر بولدى. تىنىق مۇحيتتاعى سوعىس ءتورت جىلعا سوزىلىپ، ميلليونداعان ادامنىڭ ولىمىنە، جۇزدەگەن قالانىڭ كۇيرەۋىنە الىپ باردى.  بۇل وقيعالار  اسكەري تۇرعىدان العاندا XIX عاسىردىڭ سوڭعى كەزىنەن باستاپ ۇلى دەرجاۆاعا اينالعان جاپونيا مەن كارى يمپەريا انگليانى  دا امەريكادان كەيىنگى ەكىنشى قاتارداعى ەلدەر ساناتىنا تومەندەتىپ جىبەردى. امەريكا مەن جاپونيا سوعىسىنان كەيىن اقش بۇكىل الەمگە اتوم قارۋىمەن ەرەكشەلەنەتىن ەڭ كۇشتى مەملەكەت ەكەنىن بايقاتتى. امەريكا ءتۇپتىڭ تۇبىندە جاپونيانى جەڭە الاتىنىن بىلە تۇرا ول ەلدى اياۋسىز بومبالاعانى الەم جۇرتشىلىعىن تاڭ قالدىردى. ەكىنشى جاعىنان،  جاھاننىڭ جاڭا جويقىن قارۋدىڭ دۇنيەگە كەلگەنىن حابارلاعانداي سىڭاي تانىتتى. ۇشىنشىدەن، امەريكا ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك مۇددەسىنە كەلگەندە ەشقانداي قارۋدان  باس تارتپايتىنىن دالەلدەدى.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا بەلسەنە قاتىسقان گەرمانيا، انگليا، رەسەي، جاپونيا، امەريكا وزدەرىنەن ءالسىز ەلدەردى جاۋلاپ الىپ، ءوز بوداندارىنا اينالدىرۋ ءۇشىن ءوزارا باسەكەگە ءتۇسىپ جاتقانى انىق كورىنىس تاپتى. جالپى العاندا، سوعىس ادام بولمىسىنىڭ بيولوگيالىق جانە رۋحاني سۇرانىسىنان تۋىنداعاندىقتان ونىڭ رۋحاني جانە ماتەريالدىق ەكى سەبەپكە نەگىزدەلەدى.  رۋحانياتتى تۋ ەتكەن سوعىستار جەڭىسىنەن كەيىن ول اسكەردىڭ قورعاۋىن قاجەت ەتپەيتىنىنە يسلام جولىنداعى عازاۋاتتار دالەل بولادى. ويتكەنى مۇسىلمانداردىڭ جەڭىسى تەك قانا اسكەري كۇشكە سۇيەنەر بولسا، سانى  شەكتەۋلى مۇسىلمان جاۋىنگەرلەرى يران، ريم، تۇركى سىندى ۇلكەن يمپەريالىق كۇشتەردى اسكەري كۇشپەن ۇستاپ تۇرا الماس ەدى. سوندىقتان يسلام ءدىنىنىڭ رۋحاني كۇشىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن ادامزات وزىنە كەرەك ەتىپ، ودان پانا ىزدەپ، ونى قورعاپ كەلە جاتىر. ال اسكەري-جاۋگەرشىلىك كۇشكە نەگىزدەلگەن سوعىستاردىڭ جەڭىسى ۇزاققا بارماي كۇيرەپ كەتە بەرەدى. وعان از ۋاقىت ارالىعىندا كەڭەس يمپەرياسىنىڭ قۇرىلىپ، سونداي مەزگىلدە شاڭىراعى ورتاسىنا ءتۇسىپ كۇيرەۋى جانە گيتلەرشىل گەرمانيانىڭ ەۋروپانى تەز ارادا ويسىراتا جاۋلاپ الۋى مەن  نايزاعاي جارقىلىنداي دىبىسى عانا قالىپ جوعالۋى سوزىمىزگە دالەل بولا الادى.

قورىتا كەلگەندە، ءبىز سوعىستىڭ شىعۋ سالدارىن تاني الاتىن بولساق، سوعىستىڭ بولۋ قاۋپىنەن تەزىرەك قۇتىلا الامىز. قازىرگى زاماندا كوڭىل بولۋگە ءزارۋ ماسەلەنىڭ  ءبىرى - سوعىستىڭ جەڭىمپازى بولمايدى دەگەن قاعيدانى باسشىلىققا الۋ. ەكىنشىدەن - سوعىستىڭ بولدىرماۋ فيلوسوفياسىن تۇسىنگەنىمىزشە ادامزات تىرشىلىگىن تۇتاستاي جويا الاتىن حيميالىق جانە يادرولىق قارۋدان باس تارتۋ بولىپ تابىلادى. سوندىقتان  ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ 2010 جىلى 13 ساۋىردە اقش-تىڭ استاناسى ۆاشينگتون قالاسىندا وتكەن يادرولىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى سامميتتە سويلەگەن سوزىندە: «ورتالىق ازيا ايماعى اياسىندا قازاقستان يادرولىق قاۋىسىزدىكتى نىعايتۋ، يادرولىق ماتەريالداردىڭ تارالاۋىنا جول بەرمەۋ جانە يادرولىق لانكەستىكپەن كۇرەس جونىندە وڭىرلىك ءىس-قيمىل جوسپارىن ازىرلەۋگە باستاماشى بولدى. وسى تاجىريبەنى الەمنىڭ باسقا وڭىرلەرىنە دە تاراتۋ ورىندى بولار ەدى»، - دەي كەلە «بۇگىندە بارشاعا ورتاق يادرولىق قارۋسىز الەم دەكلالاراتسياسىن بولاشاقتا قابىلداۋ تۋرالى ماسەلەنى تالقىلاۋدى باستايتىن ۋاقىت جەتتى. ءبىزدىڭ سامميت شەشىمدەرىن ورىستەتۋ مەملەكەتتەر كوشباسشىلارىنىڭ قولىندا تۇر جانە ءبىزدىڭ ارقايسىمىز بولشەكتەنگەن اتوم الەمدى بولشەكتەپ جۇرمەۋى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتىڭ ءوز ۇلەسىن موينىنا الادى» - دەگەنى   بەيبىتشىلىك سۇيگىش قازاقستان حالقىنىڭ وي-ارمانىن، قازىرگى زامانعى دۇنيەتانىم-قوزقاراسىن ايقىندايتىن جانە   الەم جۇرتشىلىعىن بەيبىتشىلىككە شاقىرعان زور ازاماتتىق ءۇن بولدى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1.ءبدىلازيم رەزاي، يراننىڭ مىڭ جىلدىق تاريحى، II تومدىق. - تەھران: يقبال، 1388.

2. مۇحاممەد ءمۇيىن، فارھانگ فارسي. VI تومدىق. - تەھران: ءامير كابير، 1371.

3. ءالي عافۋري، تاريحتىڭ ءجۇز ۇلى سوعىسى. - يران: ءھيرماند. 1388. - 723 ب.

4. يگناسيو ۋلاگويە، يسپانياداعى جەتى عاسىر سۇرلەۋىندەگى يسلام وركەنيەتى، -يران: ءشاباۆيز، 1365. - 444 ب.

5. قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكولوپەدياسى. X تومدىق، - الماتى. 2000-2007.

6.ءالي كەمال مەرام. تۇرىك - ورىس بايلانىستارىنىڭ تاريحى. يستانبۋل، 1969. - 470 ب.

7. راھيم رەيسنيا، يران مەن وسمانلىلار XX عاسىر تابالدىرىعىندا، II تومدىق. -تەھران: ءمابنا. 1385.

8. ەگەمەن قازاقستان. 2010. 13-14 ءساۋىر.