- Kimge? - deysizder me?

- Aytayyn: 25 jyl boyy jylmiyp otyrghan býgingi biylikke! Birde-bir  mәseleni halyqtyng qalauyna qaray sheshpegen, halyqpen sóz jýzinde aqyl qosyp, is jýzinde: «Tilindi ayayyn ba, sóiley ber!» dep syrt ainalatyn búl biylikke eshqashan sengen emespin, senbeymin de!

Eki ghana mysal. Birinshisi - el konstitusiyasyna «memlekettik tili – qazaq tili» dep jazyp qoyyp, biraq sol tildi orys tiline qosaqtap, Qojanasyrdyng «әlәulәiim bitse, hәlәulәiim bar» degeninshe, tórge shygharmay kele jatqanyna 25 jyl  ma? 25 jyl! Nemese, qazirde bir qúlaghy basuly, bir kózi júmuly komissiyasyna qaqpaqyldatyp otyrghan Jer mәselesi de halyqtyng mýddesine say sheshilmeydi. Búl da - tausylmaytyn «jyr».   

«...Býirekten siraq shygharu» hangha da onay, qúlgha da onay. Álimsaqtan osylay. Qinalyp qolmen jasamaytyn, qyryq búralar qyzyl tilmen jasay salatyn «janalyq» ataulynyng nesi qiyn bolsyn! Ondayda oilanyp әurege týsu de – artyq. «Áy!» dep birdenendi aita sal – «әu!» dep ilip әketer әuleki-jandayshaptar aldy-artymyzdy orap jýrgen joq pa, olar: «O, janalyq! Janalyq!?» dep kenirdegi kýiip kete jazdaghansha aiqaylap, «mәrtebendi» ýkilep qalugha tyrashtanady. Búl tanys kórinisti mening kóz aldyma taghy bir әkelgen jәit: – «Qazaqstannyng Halyq kongresi» partiyasynyng qazaq jerin Qazaqstannyng halyqtaryna satu qajettigi turaly úran tastap, qol jiyp jatqan qarbalasy. Anda-sanda oryndy-orynsyz әldeneni aityp qalatyn búl partiyanyn, onyng tóraghasy Oljas Sýleymenovting (Bizding biylik qay mәselede shy shyghara qalsa, Oljas Sýleymenov qosyla ketudi sol kezden-aq bastaghan eken ghoy!) búl jolghy «tapqyrlyghyna» da tandanbau qiyn. Ou, jerindi sattyn, – kiming aldy? Qazaghyng ba? Qay qazaghyn? Qazaqstanda maygha bógip jýrgen jýz kisi bolsa, sonyng bireui ghana qazaq. Qazaq jerining ýstindegi ashyq altyny men kýmisin, kómiri men múnayyn qybyn tauyp qylghytushy paydakýnemder endi jerimizdi satyp alyp, jalgha alyp, astyndaghy baylyghymyzdy ólip-tirilip qoparyp, kóshirip әketsin be? Senderge keregi sol ma? Álde ózdering sybyrlasyp bólisip, iyemdenip qoyghan jerlerden ózge «kereksiz» territoriyalardy kim alsa, e, ala bersin degen aram oilaryng bar ma? Osydan tórt kýn búryn baspasóz maghlúmatynda bizde qazirgi kezde 600.000 júmyssyz bar delindi. Búl – ýkimetting resmy tirkeuinen ótkenderding sany. Al biylik qanyratqan auyl-seloda tirkeusiz jýrgender qansha eken? Sol  júmyssyzdar, eger jerimizdi satar qauly shygharsandar, Qazaqstandy tespey soryp jýrgen anau mashkevichter men ibragimovterge qúlaqkesti qúl bolmaghanda kim bolady? Ata-babasynan qalghan jerinde tirlik etip kele jatqan býgingi qazaq erteng jerimen birge  satylyp kete barmasyna kim kepil?!. «Jer satylsyn!» degen jetesizdik pighyldy qúptaugha bolmaydy!». 

Tәuelsiz «Soldat» gazetinde 2000-jyly shyqqan «Jerimizdi satsaq, - jetisermiz!» dep atalghan maqalamda osylay dep jazyppyn (múraghatymda saqtauly eken).

«...Jerdi jekemenshikke satu sybys bolyp estile bastasymen bizding jazushylar qauymy elden búryn alandady, tiksindi. Al sybys shyndyqqa ainalysymen ister isine kiristi de. Qazaq jerining ghasyrlar boyghy qasiretin búryn da zerttegen, onyng túmshalanyp tastalghan qúpiyalaryn ashudyng tәsilin tapqan jazushy Sapabek agha ÁSIPOV basshy bolyp, basqamyz qosshy bolyp, Jazushylar odaghymyzda ýlken jiyn jasalyp, «Jer taghdyry» dep atalghan komissiya qúryldy. Jiynda nebir jalyndy sóz sóilenip, Ókimet pen Ýkimetke hat ta joldandy. Hat mazmúny – «Jerdi satugha bolmaydy!»

Komissiya jer mәselesining «pisuine» qaray belgilengen merzimde jinalys shaqyryp, pikir alysu ótkizip túrdy. Qalamgerlerding kóbi alghan betten, aitqan sózden qaytpady. Onyng esesine joghary jaqtyng jerdi memleket menshiginde qaldyrmau, jekemenshikke satu pighyly kýsheye týsti. Soghan zyghyrdany qaynaghan Sapekeng parlamentting biyik minberinen sóileudi, jerdi satu degen sózdi toqtattyrudy niyet etti. Qalamgerler qúptady. Bәrimiz de parlamentting qoldaytynyna sendik. Óitkeni jerdi qorghau kerektigin aitu da, jazu da jetkilikti bolghan, onyng barlyghy deputattarymyzdyng qúlaghyna jetti, kókeylerine qondy dep bildik. Sapekeng Astanagha jol tartyp, biyik minberge shyqty, bizding talap-tilekterimizdi artyghymen bayandap berdi. Halyq qalaulylarynyng birazy ashyq maqúldady. Ataqty, auzy uәli aqyn-jazushy deputattarymyzdyng qaysybiri: «Jer – Anamyz! Jerdi satqanymyz –Anamyzdy satqanymyz!» dep batyl sóiledi de... parlament jerdi satudy maqúldaghan úigharym jasady, oghan әlgi ataqtylar da «әnsheyinde auyz jappay, toy degende óleng tappay», qol qoyyp shygha berdi!

Jigerimiz qúm boldy.

Komissiyada qarsylyqty jalghastyrar kýsh qalmady. Nege ekenin bir qúday biledi, kópshilik biylikting yghyna birte-birte jyghylyp, Sapekenning janynda ýsh jazushy ghana qala berdik. Jәne bir týsiniksiz jәit: Jazushylar odaghynda komissiya qúrylyp, әdeby gazet arqyly kópshilik qúlaghdar etilip, elding preziydentine ashyq hat jazylyp, maqalalar jariyalanyp, radiotelearnalar arqyly sóz sóilenip, jerdi satyludan saqtap qalu ýshin kýsh biriktirudi ótinsek te, biylik qynq etpedi...   Jana premier-ministr Karim Masimov osydan biraz uaqyt búryn Almatyda boldy da, múnda jerdi satu dúrys jýrgizilmegenin, óitip satylghan jerdi memleket menshigine qaytaryp alu qajettigin aityp ketti. Ol ne degen sóz? Ol – biylikting qoyyn-qonyshynan shyqqan baylar gektarlap satyp alghan jerining toqymdayyn da qaytarmaydy, sony zandastyryp alatyn bolady, al tauqymetti  qarapayym halyq tartady degendik».

Tәuelsiz «Qazaqstan» gazetinde 2006-jyly shyqqan «Sabaqtas eki mәsele» degen maqalamda osylay dep jazyppyn.

Keyingi jyldary da búl oilarymdy órbitip aittym, jazdym, alayda ne estigen qúlaq, oqyghan kóz bolmady. Yaghny jerdi satu bastalghaly 16 jyl da, oghan jeke adamdardyn, újymdardyn, býkil halyqtyng qarsy bolyp kele jatqanyna da, sondaghy biylikting top jazbay bedireyip otyrghanyna da 16 jyl. Osynday jaghdayda negizi jaltaqtardan qúralghan anau komissiya jerdi satu, jalgha beru jóninde  týrli-týrli tәsilimen astarlanghan qauly qabyldaydy da, halyq: «qaraymyn qarayghangha, mal ma eken dep» degen qauqarsyz kýiinde qala beredi. Qayran halyq!..

Ghabbas QABYShÚLY

Abai.kz